Η ΑΝΤΙΣΤΑΘΜΙΣΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟΥΣΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΟΤΗΤΑΣτου Ανέστη Ταρπάγκου Το εργαζόμενο ζευγάρι που προσχωρεί (και οργανώνει τη μορφή της διαπροσωπικής του σχέσης) στον αστικό θεσμό του "γάμου - οικογένειας", και ιδιαίτερα η μισθωτή εργαζόμενη γυναίκα, οδηγείται στο να υποστεί έναν "διπλασιασμό" της εκμετάλλευσης που υφίσταται στην καπιταλιστική παραγωγή με την ανάληψη της αδιάλειπτης πραγματοποίησης της "απλήρωτης" εργασίας για την αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης (ιδιωτική φροντίδα των παιδιών, μαγείρεμα, νοικοκυριό, πλύσιμο ρούχων κ.λπ.). Το κοινωνικό αντίτιμο της υλικής πραγμάτωσης της συντροφικής - ερωτικής σχέσης των δύο φύλων στην καπιταλιστική κοινωνική οργάνωση είναι ο διπλασιασμός της εκμεταλλευτικής διαδικασίας που υφίσταται στην οικονομική παραγωγή. Το κοινωνικό αυτό "σοκ" που δέχεται η μισθωτή εργαζόμενη γυναίκα, κυρίως, είναι συντριπτικό, πράγμα που επιδρά καταλυτικά στην περαιτέρω κοινωνική της συμπεριφορά με αποτέλεσμα τον εκμηδενισμό του ελεύθερου χρόνου της, τον αντικειμενικό περιορισμό των αναζητήσεων και επιδιώξεών της, την εξαφάνιση της κοινωνικότητάς της, την ελαχιστοποίηση των απαιτήσεών της. Προφανώς στην κοινωνική ζωή και ιδιαίτερα σε μια κοινωνική δομή όπως η ελληνική, ισχύει σε αρκετές περιπτώσεις και η αντίστροφη περίπτωση (ειδικά μάλιστα σε περιόδους παρατεταμένης μαζικής ανεργίας όπως η σημερινή), όπου το βάρος της διπλής εκμετάλλευσης να πέφτει στους ώμους του μισθωτού εργαζόμενου άνδρα, χωρίς ωστόσο να μεταλλάσσονται τα χαρακτηριστικά του φαινομένου που περιγράφεται: Οι εργαζόμενοι σύζυγοι των οποίων οι γυναίκες απέχουν από την παραγωγική απασχόληση και εργάζονται μόνον στο οικογενειακό νοικοκυριό είναι υποχρεωμένοι εκ των πραγμάτων να εργάζονται διπλά, είτε με τη μορφή της συστηματικής υπεραπασχόλησης είτε ασκώντας και μια δεύτερη απασχόληση, προκειμένου να προσκομίσουν στην οικογένεια το "δεύτερο μισθό" της συζύγου η οποία δεν εργάζεται στην κοινωνική παραγωγή. Σ' αυτή την περίπτωση το βάρος της "διπλής εκμετάλλευσης" το υφίσταται ο μισθωτός εργαζόμενος άνδρας, αντί να το υφίσταται η εργαζόμενη σύζυγος, ωστόσο όμως (και ανεξάρτητα ποιος επωμίζεται αυτό το κοινωνικό φορτίο) τα χαρακτηριστικά αυτού του φαινομένου παραμένουν αμετάλλακτα: Η κοινωνική υλοποίηση της διαπροσωπικής σχέσης των δύο φύλων στην αστική ταξική κοινωνία οδηγεί αντικειμενικά στον "διπλασιασμό" της εκμετάλλευσης του ενός ή του άλλου ή και των δύο μελών του οικογενειακού ζευγαριού ταυτόχρονα. Άλλωστε το πρόσθετο αυτό "βάρος" εργασίας που το καπιταλιστικό καθεστώς επιρρίπτει στις εργατικές οικογένειες περνάει στο συνειδησιακό επίπεδο των εργαζομένων ως "φυσικό" επακόλουθο του σχηματισμού του οικογενειακού πυρήνα. Σε κάθε περίπτωση, και επειδή αυτή η δεύτερη απασχόληση (είτε διεκπεραιώνεται από την εργαζόμενη γυναίκα, είτε παίρνει τη μορφή της υπεραπασχόλησης του εργαζόμενου άνδρα) επιφέρει αφετηριακά ένα συντριπτικό κοινωνικό "πλήγμα" στα εργαζόμενα ζευγάρια που συγκροτούν τις εργατικές οικογένειες, και επειδή η ανάληψη αυτού του κοινωνικού "βάρους" αντανακλάται στις εργατικές συνειδήσεις ως "φυσικό" επακόλουθο της δημιουργίας οικογένειας, επέρχεται μια εξυπαρχής κοινωνική "περιθωριοποίηση" του ενός από τους δύο συζύγους ή και των δύο μαζί, σε τέτοιο βαθμό που δύσκολα είναι αντιστρέψιμη. Και προφανώς η διπλή απασχόληση του άνδρα ή της γυναίκας (στο οικογενειακό νοικοκυριό ή στην παραγωγική εργασία) επιτείνει και οξύνει στο έπακρο την αλλοτρίωση των εργαζομένων ζευγαριών, οδηγώντας σε κοινωνικές στάσεις και συμπεριφορές ακόμη εντονότερης κοινωνικής υποτακτικότητας και υπαγωγής: Χαρακτηριστική απ' αυτή την άποψη η συντηρητική κοινωνική συμπεριφορά των ανδρών που υπεραπασχολούνται καθώς και των εργαζομένων γυναικών που διεκπεραιώνουν ταυτόχρονα τις εργασίες του νοικοκυριού, οι οποίες οδηγούνται στην υιοθέτηση "υποχωρητικών" πρακτικών.κι από την άλλη πλευρά, η διαπροσωπική "ένωση" των δύο φύλων με τη μορφή του αστικού θεσμού του γάμου-οικογένειας, αντί να διευρύνει την κοινωνικοποίηση, οδηγεί στην "ατομικοποίηση" των εργατικών υποκειμένων με οικογενειακή πλέον μορφή. Μάλιστα σε μια περίοδο όπως η σημερινή, της νεοφιλελεύθερης κυριαρχίας που έχει επιφέρει την αποψίλωση του κοινωνικού ιστού και των μορφών (πολιτικής, συνδικαλιστικής, πολιτιστικής κ.λπ.) συλλογικότητας, η οικογένεια αναδεικνύεται ως το "ατομικοποιημένο" σύμπαν της "κοινωνικοποίησης" του εργαζομένου υποκειμένου, το σταθερό πεδίο "κοινωνικής" του αναφοράς, το κοινωνικό πλαίσιο ανάπτυξης των ανταγωνιστικών πρακτικών (κοινωνικής ανόδου, ένταξης των παιδιών στον εκπαιδευτικό ανταγωνισμό), που αντανακλούν την ηγεμονία των αστικών κανόνων, αρχών και αξιών στο επίπεδο της συγκεκριμένης μορφής κοινωνικής οργάνωσης των διαπροσωπικών σχέσεων των δύο φύλων. Ο οικογενειακός "εγκλωβισμός" των εργατικών υποκειμένων όχι μόνον λειτουργεί κατ' εξοχήν ανασταλτικά στην ανάπτυξη μορφών κοινωνικής εργατικής συλλογικότητας (και άρα εν-δυνάμει κοινωνικής απελευθέρωσης) αλλά πολύ περισσότερο προσδίδει στις εργατικές οικογένειες τα χαρακτηριστικά του κοινωνικού ανταγωνισμού Σελίδα 1 / 6
που η καπιταλιστική οικονομία καθιστά ηγεμονικά.αν τώρα η οικογενειακή αυτή "ατομικοποίηση" που επιβάλλει η αστική οικονομική και κοινωνική οργάνωση στα εργαζόμενα ζευγάρια συνδυαστεί με τις "ιδιοκτησιακές" σχέσεις που επιτάσσει ο οικογενειακός θεσμός, τότε διαπιστώνεται ότι η καπιταλιστική οικονομία επιτυγχάνει την εμπέδωση και σταθεροποίηση της αναγκαίας (γι' αυτήν) "ατομικοποίησης" των εργαζομένων διαμέσου του οικογενειακού θεσμού, κατά έναν τρόπο εξαιρετικά λειτουργικό για τα συμφέροντά της. Η αστική κοινωνική εξουσία αντί να έχει απέναντί της ένα σύνολο "ατομικοποιημένων" εργατικών υποκειμενικοτήτων που βρίσκονται στην αναζήτηση της κοινωνικής συλλογικότητας και της εν-δυνάμει αμφισβήτησης και αντιπαλότητας προς αυτήν, κατορθώνει δια μέσου της ιστορικής επιβολής του οικογενειακού θεσμού:ά Αφ' ενός, να οδηγεί στην παραγωγική εξουθένωση τα εργαζόμενα ζευγάρια με την επιβολή της "διπλής" εκμετάλλευσης των εργασιών αναπαραγωγής του νοικοκυριού.ά Αφ' ετέρου, να συγκροτεί την κοινωνική οργάνωση της εργατικής τάξης σε οικογενειακούς πυρήνες ανταγωνιστικούς μεταξύ τους, πράγμα που αποδιαρθρώνει αφετηριακά και εγγενώς την εργατική κοινωνική συλλογικότητα.τα εργαζόμενα μέλη του οικογενειακού ζευγαριού που επωμίζονται το βάρος της "διπλής" απασχόλησης (και εκμετάλλευσης), δηλαδή της μισθωτής παραγωγικής εργασίας και της εργασίας του νοικοκυριού και της γονικής φροντίδας ή της υπεραπασχόλησης στην κοινωνική παραγωγή του άνδρα (στην περίπτωση αποχής της γυναίκας από την εργασία στην ιδιωτική οικονομία), επόμενο είναι, όταν λειτουργούν υπό την αστική ιδεολογική ηγεμονία (που εμφανίζει την οικογενειακή δομή ως "φυσική, αυτονόητη, αναγκαία") να αναζητούν ως "αντιστάθμισμα" (ψυχο-κοινωνικού χαρακτήρα) την "ιδιοκτησιακή" επικυριαρχία στον οικογενειακό τους σύντροφο και συνολικά στο οικογενειακό πλαίσιο. Άλλωστε, στο μέτρο που τα δύο μέλη του οικογενειακού εργατικού ζευγαριού στερούνται δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, ελέγχου και εποπτείας στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις όπου απασχολούνται, στερούνται εξίσου αντίστοιχων δικαιωμάτων στο ευρύτερο αστικό και κοινωνικό, πολιτειακό πλαίσιο (η εξουσία ασκείται από την επιχειρηματική εργοδοσία και το αστικό κράτος), βιώνουν την κοινωνική παραγωγή και ζωή στην αλλοτρίωση και στην αποξένωση και στο μέτρο που ο συλλογικός (κοινωνικός και πολιτικός) ιστός έχει αποψιλωθεί υπό την κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού (όσο και την ανεπάρκεια των ιστορικών αριστερών και συνδικαλιστικών υποκειμένων), ο οικογενειακός πυρήνας λειτουργεί ως το "έσχατο καταφύγιο", ως χώρος προσωπικής ελευθερίας και ανεξαρτησίας, ως πεδίο στοιχειώδους "αυτοπροσδιορισμού" των εργαζομένων.η καπιταλιστική εξουσία "αφήνει" τον εργαζόμενο κυρίαρχο στο οικογενειακό του νοικοκυριό και τις οικογενειακές σχέσεις (προς τον σύντροφό του και τα παιδιά του) γιατί ακριβώς αυτή του η οικογενειακή κυριαρχία λειτουργεί ως ψυχο-κοινωνικό αντιστάθμισμα της καθολικής του αλλοτρίωσης και καταστολής στο επίπεδο της παραγωγής και της συνολικής κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης. Αυτή η αντισταθμιστική λειτουργία καθιστά τον οικογενειακό θεσμό αποδεκτό για τους εργαζόμενους, τον νομιμοποιεί στη συνειδησιακή τους σφαίρα, κι έτσι υποκρύπτει την πραγματική κοινωνική του φύση ("απλήρωτη" οικογενειακή απασχόληση, ιδεολογικός μηχανισμός του κράτους κ.λπ.). Κατ' αυτόν τον τρόπο η "κοινωνικοποίηση" των εργατικών υποκειμένων περνάει μέσα απ' τον αστικό οικογενειακό θεσμό και γίνεται πρωτίστως "οικογενειακή", ενώ ταυτόχρονα πρόκειται για μια εντελώς "ατομικοποιημένη" μορφή κοινωνικής οργάνωσης, που όχι μόνον δεν συμβάλλει στην ανάπτυξη μορφών κοινωνικής συλλογικότητας, αλλά απεναντίας παρεμποδίζει την προώθησή τους.το Α και το Ω της ζωής του εργαζόμενου γίνεται η οικογενειακή συγκρότηση, η ανατολή και η δύση της κάθε του μέρας εστιάζεται στην οικογένεια, η κοινωνική του ζωή και επικοινωνία επικεντρώνεται και περιορίζεται σ' αυτό το πλαίσιο, πράγμα που τελικά ολοκληρώνει στην πραγματικότητα την αποξένωση του μισθωτού εργαζόμενου στην καπιταλιστική παραγωγή και στην κοινωνική-πολιτειακή οργάνωση. Σε τελική ανάλυση η οργάνωση της οικογενειακής ζωής, παρ' όλο που στην εργατική συνείδηση λειτουργεί ως ένα "αντιστάθμισμα - χώρος ατομικής κυριαρχίας", στην πραγματικότητα ολοκληρώνει την αποξένωση της εργατικής τάξης (πέραν της καπιταλιστικής επιχείρησης και πέραν της αστικής κρατικής οργάνωσης) στο πεδίο των διαπροσωπικών κοινωνικών σχέσεων που είναι καθοριστικής σημασίας για την ανάπτυξη της κοινωνικής συλλογικότητας. Ουσιαστικά η κοινωνική ζωή και επικοινωνία και των δύο μελών του οικογενειακού ζευγαριού (και κυρίως εκείνου που επωμίζεται το βάρος της "διπλής" απασχόλησης) "οικογενειοποιείται", δηλαδή μ' άλλες λέξεις περιθωριοποιείται και παίρνει "ατομικοποιημένα" χαρακτηριστικά. Αυτού του είδους η "αποξένωση" δεν είναι μικρότερης σημασίας απ' ό,τι οι άλλες δύο που υφίσταται ο εργαζόμενος (αποξένωση στην καπιταλιστική επιχείρηση και στην κρατική κοινωνική οργάνωση), γιατί δρα εξαιρετικά αποστερητικά για την κοινωνική πραγμάτωση του ανθρώπινου "είναι". Κι αυτό γιατί η ζωή της εργατικής τάξης πέρα απ' το χρόνο παραγωγικής απασχόλησης καταναλώνεται ασφυκτικά μέσα στο Σελίδα 2 / 6
οικογενειακό πλαίσιο - νοικοκυριό κι όχι στο επίπεδο μιας γενικευμένης κοινωνικής διαπροσωπικής επικοινωνίας.κι εδώ βέβαια βρίσκεται η κυρίαρχη συνέπεια της κοινωνικής υπόστασης της διαπροσωπικής σχέσης των δύο φύλων με τη μορφή του αστικού θεσμού της οικογένειας, δηλαδή ο αναγκαστικός εγκλεισμός της υποκειμενικότητας των εργαζομένων (και των δύο φύλων) στο περιοριστικό οικογενειακό πλαίσιο, τόσο από την άποψη της πραγμάτωσης της κοινωνικής συλλογικότητας όσο και από την άποψη της ολοκλήρωσης του έρωτα-σεξουαλικότητας. Ο προσδιορισμός μονοσήμαντων κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς είναι ίδιον του καπιταλιστικού χαρακτήρα των σχέσεων παραγωγής και της ταξικής κοινωνικής οργάνωσης: Η ταξική συνδικαλιστική δράση των μισθωτών εργαζομένων στην κοινωνική παραγωγή αντιμετωπίζεται ως "εκτροπή", κήρυξη κοινωνικού πολέμου, εχθρική, μη-κανονική στάση. Η πολιτική ενεργοποίηση της εργατικής τάξης και της νεολαίας απέναντι στις νεοφιλελεύθερες ρυθμίσεις της κυβερνητικής εξουσίας (λ.χ. αναδιάρθρωση της μέσης εκπαίδευσης ή ιδιωτικοποίηση κοινωφελών δραστηριοτήτων) εξίσου προσδιορίζεται ως "παρεκτροπή" που επισύρει την καταστολή. Αντίστοιχα η κοινωνική επικάλυψη των διαπροσωπικών σχέσεων των δύο φύλων με τους καταναγκασμούς του οικογενειακού θεσμού επιβάλλει ως "κανονική" τη μονοσήμαντη λειτουργία της υποκειμενικότητας (στις επικοινωνιακές, υπαρξιακές, ερωτικές, σεξουαλικές, συναισθηματικές, κοινωνικές της διαστάσεις) μέσα στα αποκλειστικά οικογενειακά πλαίσια, κι αυτό θεωρείται ως "κανονική" συμπεριφορά των συζύγων: Η οποιαδήποτε μορφή λειτουργίας της υποκειμενικότητας στο πεδίο του εξω-οικογενειακού κοινωνικού περιβάλλοντος σηματοδοτεί μια "εκτροπή" που αντιμετωπίζεται εχθρικά και απαιτεί την επιβολή κυρώσεων και στιγματισμού. Δηλαδή η εργαζόμενη υποκειμενικότητα (ανδρών και γυναικών) καλείται, προκειμένου να έχει μια "κανονική" μορφή λειτουργίας-αποδοχής, να προσαρμόζει τις ανάγκες κοινωνικότητας, επικοινωνίας, ερωτικής ολοκλήρωσης κ.λπ. στα μονοσήμαντα πλαίσια των αστικών οικογενειακών περιορισμών, όπως ακριβώς στην καπιταλιστική παραγωγή είναι αυστηρά μονοσήμαντοι οι ρόλοι που επιτελούν οι εργαζόμενοι υπό την άμεση εποπτεία της εργοδοτικής εξουσίας.μέσα απ' την συγκρότηση του αστικού θεσμού της οικογένειας και με τις δεδομένες οικονομικές επιβαρύνσεις που το αστικό κοινωνικό καθεστώς την επιφορτίζει ("απλήρωτη" διπλή απασχόληση) όσο και με τους μονοσήμαντους ερωτικούς - κοινωνικούς περιορισμούς που την επικαθορίζει, η στόχευση της "οικογενειακής επιτυχίας - ευτυχίας" γίνεται αντικειμενικά σκοπός ζωής της εργατικής τάξης. Αυτό οδηγεί τον εργαζόμενο κόσμο σε μιαν ορισμένη κοινωνική "στατικότητα", αντί της αναγκαίας κοινωνικής δυναμικότητας, δραστηριοποίησης, επικοινωνίας: Η εργαζόμενη υποκειμενικότητα καλείται πρωτίστως να πραγματώσει τον εαυτό της στο αστικό οικογενειακό πλαίσιο κι όχι στο πεδίο της κοινωνικής καθολικότητας. Γι' αυτό και κυρίαρχος τρόπος αμφισβήτησης και ανάπτυξης ριζοσπαστικών πρακτικών υπέρβασης του αστικού οικογενειακού πλαισίου είναι η ανάδειξη και μαζικοποίηση μορφών κοινωνικής συλλογικότητας, η ανασύσταση του πολιτικού, συνδικαλιστικού, πολιτιστικού, μορφωτικού ιστού του αριστερού και εργατικού κινήματος που συμβάλλουν στη μετάθεση του επίκεντρου ζωής των μισθωτών εργαζομένων στο πεδίο της κοινωνικής καθολικότητας και διαμορφώνουν τους μεταβατικούς όρους διεύρυνσης των διόδων διαπροσωπικής επικοινωνίας των εργαζομένων και των δύο φύλων.είναι περισσότερο από φανερό ότι με τη μορφή που προσλαμβάνει η διαπροσωπική σχέση των δύο φύλων στο αστικό οικογενειακό πλαίσιο (απλήρωτη διπλή απασχόληση - μονοσήμαντος ερωτικός και κοινωνικός προσδιορισμός), επέρχεται μια αποστέρηση και ένας εκφυλισμός της εργατικής υποκειμενικότητας εξαιρετικά σημαντικών διαστάσεων στον ίδιο βαθμό που αυτό γίνεται στην καπιταλιστική παραγωγική διαδικασία ή στο αστικό εκπαιδευτικό σύστημα. Στη συνηθέστερη των περιπτώσεων ο έρωτας, ο συναισθηματισμός, ο ψυχισμός, η επικοινωνία, η συντροφικότητα δίνουν τη θέση τους στη σεξουαλικότητα της απλής βιολογικής λειτουργίας, σε αέναες κοινωνικές ενδο-οικογενειακές αντιπαραθέσεις, στη διαμόρφωση modus vivendi γεμάτων από ακρωτηριασμούς της προσωπικότητας των εργαζομένων, που σε συνδυασμό με τον ολοκληρωτισμό της αστικής θεσμικής θωράκισης της οικογένειας (κάθε εξω-οικογενειακή ροπή πραγμάτωσης της υποκειμενικότητας του ενός μέλους του ζευγαριού οδηγεί στη διάλυση του οικογενειακού πυρήνα), αναπαράγουν μια συστηματική κοινωνική κατάσταση αλλοτρίωσης και στον πέραν της παραγωγής χρόνο και χώρο των εργαζομένων. Για να λειτουργήσει η καπιταλιστική οικονομία με τον καταμερισμό εργασίας και την ταξική διάρθρωση που επιβάλλει (και συνεπάγεται), δηλαδή την μονοσήμαντη αποστερητική εκτελεστική υπαγωγή και εκμετάλλευση που συνεπάγεται για τον μισθωτό εργαζόμενο κόσμο (λ.χ. ένας χειριστής σ' ολόκληρη την επαγγελματική του ζωή των 30-40 χρόνων χειρίζεται αποκλειστικά έναν εκσκαφέα κατά τρόπο συνεχή, μονότονο, εκτελεστικό, αποσπασματικό, χωρίς να μπορεί να έχει τη δυνατότητα να επιτελέσει ή να συμμετάσχει σε οποιαδήποτε άλλη διάσταση ή πλευρά της κοινωνικής παραγωγής), Σελίδα 3 / 6
χρειάζεται απόλυτα εξίσου και τον μονοσήμαντο κοινωνικό, ερωτικό, επικοινωνιακό προσδιορισμό (εγκλωβισμό) των εργαζομένων και στον πέραν της οικονομικής δραστηριότητας χρόνο και χώρο τους. Έτσι λοιπόν ο εργαζόμενος όπως "οφείλει" να προσαρμόσει την παραγωγική του δραστηριότητα σ' αυτόν τον ρόλο που του επιβάλλει η καπιταλιστική οργάνωση της παραγωγής (να προσαρμοσθεί επί δεκαετίες ολόκληρες στη λειτουργία του εκσκαφέα και μόνον, για να σταθούμε στο παράδειγμά μας), έτσι "οφείλει" και να "προσαρμόσει" την υποκειμενικότητά του στο οικογενειακό πλαίσιο στο οποίο έχει προσχωρήσει, περιορίζοντας, απωθώντας και εξουδετερώνοντας την οποιαδήποτε εξω-οικογενειακή παρόρμηση, διάθεση, επικοινωνία, συντροφικότητα, κι έτσι αντίστοιχα "οφείλει" να προσαρμόσει ο νέος ή ο έφηβος τη γνωστική του λειτουργία στους κανόνες του εκπαιδευτικού ανταγωνισμού και της αξιοκρατίας, αν προφανώς επιθυμεί να περάσει με επιτυχία τις συμπληγάδες των αλλεπάλληλων διαγωνιστικών φραγμάτων.η έγκληση αυτή στην κοινωνική "προσαρμογή" της εργαζόμενης υποκειμενικότητας (και των δύο φύλων) λειτουργεί κατ' αυτόν τον τρόπο εντελώς εκφυλιστικά και αποστερητικά: Κι αυτό ονομάζεται υποκριτικά από την αστική ηθική "πίστη, αφοσίωση, σεβασμός" στον οικογενειακό σύντροφο, όπως αντίστοιχα στο επίπεδο της καπιταλιστικής επιχείρησης ο χειριστής του εκσκαφέα που "προσαρμόζεται" πλήρως στις υπαγορεύσεις του παραγωγικού του ρόλου επικροτείται ως "σωστός και ικανός" εργαζόμενος, κι ο έφηβος που "προσαρμόζεται" επαρκέστερα από τους άλλους στις όποιες απαιτήσεις των εξεταστικών επιλεκτικών διαδικασιών χαρακτηρίζεται ως "ικανός σπουδαστής" που αξίζει να προχωρήσει στην επόμενη βαθμίδα σπουδών. Η "προσαρμογή" της υποκειμενικότητας κι όχι η ελεύθερη κοινωνική της ανάπτυξη, η διαθεσιμότητα αλλοτρίωσής της κι όχι χειραφέτησης διαδραματίζουν τον κυρίαρχο ρόλο στη μορφή "κοινωνικοποίησης" που προσιδιάζει στις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις. Όμως αυτό ακριβώς έρχεται σε αντίθεση με τις ίδιες τις υποκειμενικές αναγκαιότητες πραγμάτωσης του εργαζόμενου - ανθρώπινου "είναι", με το δυναμικό έκφρασης του εαυτού του στον κόσμο σ' όλες του τις διαστάσεις (γνωστική, παραγωγική, κοινωνικότητας, έρωτα, επικοινωνίας, σεξουαλικότητας), που είτε οδηγείται στον εκφυλισμό (αλλοτρίωση) μέσα στις καπιταλιστικές κοινωνικές δομές, είτε συγκρουόμενο μ' αυτές υιοθετεί στάσεις ξεπεράσματός τους, που κι αυτές με τη σειρά τους είτε έχουν "αντισταθμιστικά" χαρακτηριστικά είτε προσλαμβάνουν τη μορφή της επαναστατικής κοινωνικής τους υπέρβασης σε μια κατεύθυνση γενικευμένης χειραφέτησης.τελικά η διαπροσωπική σχέση των δύο φύλων (έρωτας, επικοινωνία, σεξουαλικότητα, συντροφικότητα) που αποτελεί στην ελεύθερη χειραφετημένη της πραγμάτωση στο επίπεδο της κοινωνικής καθολικότητας έναν απ' τους κυρίαρχους στόχους του απελευθερωτικού αριστερού κινήματος, μια θεμελιακή μορφή πληρότητας της ανθρώπινης ύπαρξης στον κόσμο, μια αναντικατάστατη παράμετρο της ολοκλήρωσης του υποκειμενικού "είναι", οδηγείται μέσα απ' τον αστικό οικογενειακό της εγκλωβισμό στην παραφθορά, στην απομόνωση, στον εκφυλισμό, προκειμένου να επιτυγχάνεται η σταθεροποιημένη κοινωνική αναπαραγωγή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Κατά συνέπεια η ανάπτυξη κοινωνικών πρακτικών που συντείνουν στην αντιπαλότητα και στο ξεπέρασμα των αστικών οικογενειακών δομών σε μια κατεύθυνση κοινωνικής καθολικότητας, αποτελεί μια καίρια έκφανση της αντικαπιταλιστικής πολιτικής.ωστόσο, η ανάδειξη των αντιφάσεων και αντιθέσεων που προκύπτουν στα πλαίσια του αστικού οικογενειακού θεσμού και η κοινωνική τους πολιτικοποίηση σε μια ριζοσπαστική κατεύθυνση αντικαπιταλιστικής προοπτικής είναι από τα δυσκολότερα (αλλά και πλέον εκρηκτικά) πεδία διαμόρφωσης μεταβατικών πρακτικών κοινωνικού μετασχηματισμού. Οι δυσχέρειες προέρχονται από το γεγονός ότι η οικογενειακή συγκρότηση (όπως και ο καταμερισμός της εργασίας) προηγείται ιστορικά της επικράτησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και οι απαρχές σχηματισμού της ανάγονται στην πρώτη περίοδο ταξικού διαχωρισμού της ανθρώπινης κοινωνίας και διαπλέκεται ταυτόχρονα με τον ερωτισμό - σεξουαλικότητα που αποτέλεσε μια απ' τις πιο σκοτεινές πλευρές της ιστορικής εξέλιξης της ταξικής κοινωνίας μέχρις ότου να αρχίσει να χύνεται στο ζήτημα ένα ορισμένο φως από την φροϋδική ψυχαναλυτική μεθοδολογία, τα γυναικεία κινήματα χειραφέτησης και την υλιστική μαρξιστική διανόηση. Άλλωστε πρόκειται για έναν από τους κοινωνικούς τομείς όπου η αστική ιδεολογική ηγεμονία είναι από τις πλέον ισχυρές, με αποτέλεσμα ο ηθικός πουριτανισμός σ' όλες του τις παραλλαγές (αυστηρότερες ή ελαστικότερες) να έχει τεράστια ισχύ στις λαϊκές συνειδήσεις και τις εργατικές πρακτικές: απλό παράδειγμα το γεγονός ότι η ερωτική-επικοινωνιακή έκφραση του ενός μέλους του ζευγαριού στο εξω-οικογενειακό πεδίο να θεωρείται αυτονόητος και αυταπόδεικτος λόγος διάλυσης της οικογενειακής συγκρότησης. Απεναντίας είναι η αστική τάξη και τα ανώτερα στρώματα των μικροαστικών τάξεων που διαφεύγουν εντελώς από τον ηθικό πουριτανισμό που οι ίδιες κανοναρχούν στις υποτελείς εργαζόμενες τάξεις κι αυτό για τον ακόλουθο λόγο: Για Σελίδα 4 / 6
τις κυρίαρχες τάξεις ο οικογενειακός θεσμός που έχουν επιβάλει συνολικά στην κοινωνία έχει νόημα μόνον για την διασφάλιση της κληρονομικής διαδοχής (και άρα είναι ηθικά ελεύθερες στο πεδίο της ανεμπόδιστης ανάπτυξης των διαπροσωπικών τους σχέσεων με το άλλο φύλο με οποιαδήποτε μορφή προκρίνουν), ενώ για τις κυριαρχούμενες εργαζόμενες τάξεις ο οικογενειακός θεσμός που τους έχει επιβάλει το αστικό καθεστώς έχει καίρια σημασία για την αναπαραγωγή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και μόνον, και άρα ο ηθικός πουριτανισμός (συνεκτικός ιστός του οικογενειακού θεσμού) χρειάζεται να διαφυλάσσεται ως κόρη οφθαλμού. Δεν είναι τυχαίο ότι στα "Μάτια Ερμητικά Κλειστά" ο αστικός επιχειρηματικός κόσμος είχε την απεριόριστη δυνατότητα των πιο πολύμορφων και ακραίων μορφών έκφρασης και ικανοποίησης της σεξουαλικότητας (όχι βέβαια του έρωτα - επικοινωνίας - σεξουαλικότητας), ενώ η εργαζόμενη μικροαστική τάξη ωθούνταν βιαίως στον εγκλωβισμό της στο καβούκι του ηθικού πουριτανισμού (η υπέρβαση του οικογενειακού πλαισίου γίνεται αποδεκτή μόνον εφήμερα στη φαντασίωση...). Παρ' όλα αυτά, οι αντιφάσεις που εμπερικλείει ο οικογενειακός θεσμός στο επίπεδο της εργατικής τάξης όσο και οι αντιθέσεις και αναντιστοιχίες που αναδεικνύει έχουν εκρηκτικά χαρακτηριστικά γιατί ακριβώς έχουν να κάνουν με την υπερεκμετάλλευση της εργασίας του νοικοκυριού όσο και με το δυναμικό του ανθρώπινου ψυχισμού και της libido, με αποτέλεσμα να βγαίνουν συστηματικά στην επιφάνεια, προφανώς με στρεβλές μορφές (εξω-οικογενειακές ερωτικές σχέσεις, ανία μορφών της οικογενειακής ζωής, συγκρούσεις μεταξύ των συζύγων, ξεσπασμάτων των διπλά εκμεταλλευομένων εργαζομένων γυναικών κ.λπ.), που ωστόσο είναι επαρκές έδαφος για τη ριζοσπαστική κοινωνική τους μετάπλαση.το συνολικό πλαίσιο δόμησης της καπιταλιστικής κοινωνίας εδράζεται και λειτουργεί με βάση την "ατομικοποίηση" των υποκειμένων, την καταστολή εκφράσεων χειραφέτησης, την αλλοτρίωση των εργαζομένων στην κοινωνική παραγωγή. Η αντίσταση βέβαια των εργαζομένων τάξεων εκφράζεται στην ανάδειξη πολιτικών, συνδικαλιστικών, θεωρητικών, μορφωτικών, καλλιτεχνικών συλλογικοτήτων που τείνουν να αντιπαρατεθούν στην αστική κυριαρχία. Οι μορφές αυτές αριστερής κοινωνικής συλλογικότητας αποτελούν και τις προϋποθέσεις, εφαλτήρια για τον εν-δυνάμει μετασχηματισμό της καπιταλιστικής οικονομίας και τη διαμόρφωση σοσιαλιστικών κοινωνικών δομών που κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η συλλογικότητα σ' όλα τα επίπεδα, στη θέση της "ατομικοποίησης". Ωστόσο το γεγονός της σύγχρονης παραφθοράς και αποψίλωσης της κοινωνικής συλλογικότητας όσο και η αναγκαιότητα διατήρησης της "ατομικοποίησης" των εργαζομένων ως θεμελιακού όρου της καπιταλιστικής αναπαραγωγής, διαμορφώνουν ένα πάγιο και εκτεταμένο πλαίσιο "κοινωνικής μοναξιάς", εφ' όσον στις κύριες εκφράσεις ζωής της εργατικής τάξης κυριαρχεί η "ατομικοποίηση" - "αποξένωση" - "αλλοτρίωση" (εργοδοτική καταστολή, εκπαιδευτικός ανταγωνισμός, αστική κρατική κυριαρχία κ.λπ.).μέχρι τώρα σ' αυτό το πεδίο "κοινωνικής αποξένωσης" της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας, η λειτουργία του αστικού οικογενειακού πυρήνα των εργαζομένων λειτουργεί ως "καταφύγιο" για το εργαζόμενο ζευγάρι, ως χώρος αναζήτησης και ανεύρεσης μιας συντροφικότητας. Μ' αυτή την έννοια η διαπροσωπική σχέση των δύο φύλων επενδύεται συστηματικά με όρους και στοιχεία που λειτουργούν ως υποκατάστατο της απούσας κοινωνικής συλλογικότητας. Αυτό το γεγονός λειτουργεί για την εργαζόμενη υποκειμενικότητα εξισορροπητικά και αντισταθμιστικά, ενώ για τις ανάγκες της αστικής κοινωνικής κυριαρχίας λειτουργεί ενισχυτικά εφ' όσον στην "ατομικοποίηση" - απουσία κοινωνικής συλλογικότητας που επιβάλλει κατορθώνεται δια μέσου του οικογενειακού θεσμού να δίνεται μια "στρεβλή" διέξοδος κοινωνικότητας - συλλογικότητας με τη μορφή του υποκατάστατου της διαπροσωπικής "συντροφικότητας" της οικογένειας. Η ερωτική intimite των εργαζομένων είναι ωστόσο ένα εντελώς διαφορετικό γεγονός από την αστική οικογενειακή συγκρότηση κι ακόμη περισσότερο δεν μπορεί κατά κανέναν τρόπο να λειτουργεί ως υποκατάστατο της απουσίας κοινωνικής συλλογικότητας: Η "στρεβλή" διέξοδος που το καπιταλιστικό σύστημα προσδίδει στην "ατομικοποίηση" - απουσία κοινωνικής συλλογικότητας μέσα στο οικογενειακό πλαίσιο με τη μορφή της συντροφικότητας του ζευγαριού στην ουσία επιτείνει στο έπακρο την απουσία κοινωνικής συλλογικότητας, την ενδυναμώνει και την σταθεροποιεί. Η κορυφαία ερωτική έκφραση ανάμεσα σ' ένα εργαζόμενο ζευγάρι "Για μένα είσαι ολόκληρος ο κόσμος", όσο κι αν εκφράζει αυθεντικά και γνήσια ανθρώπινα συναισθήματα, ταυτόχρονα στην κοινωνική της διάσταση εκφράζει κατά τον πλέον καθαρό τρόπο αυτή την υποκατάσταση. Το "δέσιμο ζωής" με τον οικογενειακό σύντροφο γίνεται το ασφαλέστερο υποκατάστατο της έλλειψης κοινωνικής συλλογικότητας - συντροφικότητας. Το αποτέλεσμα είναι να γίνεται τελικά αποδεκτή σε σημαντικό βαθμό από τον εργαζόμενο κόσμο η "ατομικοποίηση" με τη μορφή του αντισταθμίσματος που προσφέρει η "οικογενειοποίηση" της υποκειμενικότητας των εργαζομένων: Η οικογενειακή εστία μετατρέπεται έτσι σ' έναν "ολόκληρο κόσμο", όπου βέβαια επενδύονται τα ευγενέστερα συναισθήματα και οι εσώτερες παρορμήσεις των εργαζομένων, Σελίδα 5 / 6
αναδεικνύοντας ωστόσο και τις εκρηκτικές αντιφάσεις αυτής της "στρεβλής" διεξόδου στην απουσία κοινωνικής συλλογικότητας. Σελίδα 6 / 6