ΤΕΧΝΟΛΟ ΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΥΜΟΤΕΙΧΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η επίδραση της νόσου στην ψυχική ή υγεία των καρκινοπαθών ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟ ΟΣ Α.Μ. : 56 Επόπτης : Χαρανά Αικατερίνη Καβάλα, 2013
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή... 3 Σελ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 -ΚΑΡΚΙΝΟΣ : ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΣΟΥ 1.1 Ιστορική αναδρομή. 5 1.2 Βασικές έννοιες... 7 1.3 Συμπτωματολογία.. 9 1.4 Διάγνωση και οργανικές επιπτώσεις του καρκίνου... 16 1.4.α. Διάγνωση. 16 1.4.β. Οργανικές επιπτώσεις του καρκίνου. 19 1.5. Αντιμετώπιση 21 1.5.α Κριτήρια κατάλληλης θεραπευτικής προσέγγισης.. 21 1.5.β. Μέθοδοι αντιμετώπισης της νόσου... 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 - ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ 2.1 Ψυχοκοινωνική θεώρηση του καρκίνου... 25 2.2 Ψυχολογικές αντιδράσεις ασθενούς μετά τη διάγνωση. 32 2.3 Διάγνωση καρκίνου και συναισθήματα 34 2.4. Σχέση άγχους και καρκίνου 42 2.5. Συναισθήματα μετά τη θεραπεία του καρκίνου... 46 2.6. Οικογένεια καρκινοπαθούς 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3- ΚΟΠΩΣΗ ΚΑΡΚΙΝΟΠΑΘΩΝ 3.1 Ορισμός και αποσαφήνιση βασικών εννοιών. 55 3.2 Συμπτωματολογία και εκτίμηση της κόπωσης 66 3.2.α. Συμπτώματα κόπωσης καρκινοπαθών 66 3.2.β. Εργαλεία εκτίμησης της κόπωσης 67 3.3 Αντιμετώπιση 70 1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4- ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΤΗΡΙΞΗ Σελ. 4.1 Ψυχολογική στήριξη καρκινοπαθούς 74 4.2 Ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις. 76 4.3 Ειδικοί ψυχικής υγείας 79 4.4 Ο ρόλος του νοσηλευτή.. 82 4.4.α. Ιστορική αναδρομή στη Νοσηλευτική Ογκολογία... 82 4.4.β. Στήριξη από τη διάγνωση μέχρι τη θεραπεία.. 83 4.4.γ. Στήριξη μετά το τέλος της θεραπείας... 85 Επίλογος... 87 Βιβλιογραφία 89 2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μια από τις ασθένειες που μαστίζει τον πληθυσμό της γης και αποτελεί, επί δεκαετίες, αντικείμενο μελέτης διαφόρων κλάδων της Ιατρικής Επιστήμης, είναι η νόσος του καρκίνου. Πρώτος ο Έλληνας ιατρός Ιπποκράτης χρησιμοποίησε τον όρο αυτό για την περιγραφή όγκων οι οποίοι παρουσιάζονταν σε εσωτερικά ή εξωτερικά έλκη και διογκώσεις. Παρά το γεγονός ότι στις μέρες μας οι περισσότερες μορφές καρκίνου είναι ιάσιμες, η εν λόγω ασθένεια αποτελεί τη δεύτερη αιτία θανάτου στις ανεπτυγμένες χώρες μετά τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Οι οργανικές και σωματικές επιπτώσεις του καρκίνου στους πάσχοντες είναι πολλές και ποικίλες, μεγάλο ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει και η ευρεία γκάμα ψυχικών συμπτωμάτων που συνοδεύουν τη διάγνωση και τη θεραπεία του. Ο τρόπος αντίδρασης ενός ατόμου που ενημερώνεται ότι πάσχει από τη συγκεκριμένη νόσο έχει περιγραφεί από πολλούς ερευνητές στον τομέα της Ψυχολογίας. Άγχος, φόβος, πανικός και άρνηση είναι τα συναισθήματα που βιώνει ο πάσχοντας μέχρι να φτάσει στο στάδιο της αποδοχής της κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει. Πολλοί ασθενείς, επίσης, που έχουν ολοκληρώσει τη θεραπεία ή βρίσκονται κατά τη διάρκεια αυτής καλούνται να ζήσουν με το χρόνιο αίσθημα της εξάντλησης, το οποίο είναι αποτέλεσμα αυτής, αλλά και των ψυχολογικών μεταπτώσεων εξαιτίας της ασθένειας. Η παρούσα εργασία πραγματεύεται το θέμα της επίδρασης του φάσματος «Διάγνωση - θεραπεία - αποκατάσταση» στην ψυχική υγεία του καρκινοπαθούς. Στα κεφάλαια που ακολουθούν πραγματοποιείται παρουσίαση της νόσου του καρκίνου, ανάλυση των επιπτώσεων αυτής στην ψυχική υγεία του ασθενούς και περιγραφή των τρόπων αντιμετώπισης ψυχικών διαταραχών που οφείλονται στην εν λόγω ασθένεια. Πιο συγκεκριμένα: Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια γενική θεώρηση της νόσου όπου πραγματοποιείται ιστορική αναδρομή, αποσαφήνιση βασικών εννοιών, κατονομασία 3
των συμπτωμάτων και των οργανικών επιπτώσεων αυτής στον ασθενή και τέλος παρουσίαση των θεραπειών για την αντιμετώπισή της. Το δεύτερο κεφάλαιο εξετάζει τις επιπτώσεις του καρκίνου στην ψυχική υγεία του νοσούντα. Παρουσιάζονται αναλυτικά τα στάδια των ψυχολογικών αντιδράσεων του ατόμου που λαμβάνει γνώση ότι ασθενεί και εξετάζονται τα συναισθήματα που συνοδεύουν τη διάγνωση και τη θεραπεία του καρκίνου. Το τρίτο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης έχει ως θέμα την κόπωση των καρκινοπαθών, ένα χρόνιο αίσθημα εξάντλησης που απορρέει κυρίως από τις μακρόχρονες θεραπείες αλλά και από τις διακυμάνσεις που υφίσταται η ψυχολογία του ασθενούς. Στην εν λόγω ενότητα γίνεται επίσης περιγραφή κάποιων ερευνών σχετικών με το θέμα αυτό. Το τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο αναφέρεται στην ψυχοκοινωνική στήριξη των ατόμων που πάσχουν από καρκίνο. «Ποιο είναι το εξειδικευμένο προσωπικό και οι αρμόδιοι φορείς για την αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών που συνοδεύουν τη διάγνωση και τη θεραπεία της νόσου;», «Υπάρχουν Κέντρα Ημέρας για την αποκατάσταση των προαναφερθέντων προβλημάτων;» και τέλος «Ποιος ο ρόλος του οικογενειακού περιβάλλοντος στην ψυχική αποκατάσταση του νοσούντα;» είναι μερικά από τα ερωτήματα που απαντώνται σε αυτή την ενότητα. Μετά τη γενική θεώρηση του θέματος ακολουθεί η ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας όπου γίνεται περιγραφή ερευνών και μελετών οι οποίες είναι συναφείς με το θέμα της κόπωσης καρκινοπαθών. Τέλος, πραγματοποιείται καταγραφή των συμπερασμάτων και των παρατηρήσεων που απορρέουν από τη συστηματική μελέτη και ανάλυση όλων των παραμέτρων που αφορούν στο θέμα της παρούσας εργασίας. 4
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Καρκίνος : Γενική θεώρηση της νόσου 1.1. Ιστορική αναδρομή Τα πρώτα, σχετικά με τον καρκίνο, στοιχεία που ήρθαν στο φως εντοπίζονται σε μούμιες στην αρχαία Αίγυπτο οι οποίες βρέθηκαν με οστεοσάρκωμα (μορφή καρκίνου των οστών) στην περιοχή της κεφαλής και του αυχένα. Επιπροσθέτως, το πρώτο γραπτό κείμενο το οποίο περιγράφει τη συγκεκριμένη νόσο είναι ένας πάπυρος που υπολογίζεται ότι γράφτηκε το 1600 π.χ. Όπως διαφαίνεται από τις ιστορικές πηγές, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι θεωρούσαν τον καρκίνο τιμωρία από τους θεούς για τις ασεβείς πράξεις των ανθρώπων(american Cancer Society, 2012). Παρά τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, ο όρος «καρκίνος» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Έλληνα ιατρό Ιπποκράτη, ο οποίος ονόμασε τη νεοπλασία βάσει της εξωτερικής της μορφής. Παράλληλα, οι αρχαίοι Έλληνες ιατροί χρησιμοποίησαν τη λέξη «καρκίνωμα» ως συνώνυμη του προαναφερθέντος όρου. Αναφορικά με τους τύπους της νόσου, υπήρξαν διαφόρων ειδών κατηγοριοποιήσεις : α) κρυπτός-επιφανειακός, β) «εν τω βάθει»-«επιπολής», γ) «ανέλκωτος»- «ηλκωμένος», δ) «σύμφητος» - «μη σύμφητος». Σύμφωνα με τη θεωρία του Ιπποκράτη (460-370 π.χ.) για την αιτιολογία του καρκίνου, στον ανθρώπινο οργανισμό βρίσκονται σε ισορροπία τέσσερις (4) χυμοί: α)το αίμα, β)το φλέγμα, γ)η κίτρινη χολή και δ) η μαύρη χολή. Η συσσώρευση μεγάλης ποσότητας μαύρης χολής σε κάποια μέρη του σώματος προκαλεί καρκίνο. Η εν λόγω θεώρηση της νόσου διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες (μέχρι το 1300 μ.χ.). Την υιοθέτησε ακόμα και ο Γαληνός, κατά τη Ρωμαϊκή Εποχή. Ως αίτιο διατήρησης και διάδοσης της θεωρίας των χυμών, θεωρείται το γεγονός ότι για μακρά χρονική περίοδο απαγορεύονταν αυστηρά η μελέτη του 5
ανθρώπινου σώματος για θρησκευτικούς λόγους. Αυτό είχε ως συνέπεια, για μεγάλο χρονικό διάστημα, να κρίνεται ο καρκίνος ανίατη ασθένεια Καραμπερόπουλος Δ, 2005) Τα δεδομένα άλλαξαν τον 15 ο αιώνα, όπου άρχισαν να χρησιμοποιούνται πιο σύγχρονες και επιστημονικά βασιζόμενες μέθοδοι. Το έτος 1628 η μέθοδος της αυτοψίας, μια καινοτόμος τεχνική στον τομέα της ιατρικής έρευνας, άρχισε να χρησιμοποιείται με συνέπεια να δοθούν απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα που αφορούσαν στο ανθρώπινο σώμα και την κυκλοφορία του αίματος μέσα από την καρδιά και τα υπόλοιπα όργανα. Εκατόν τριάντα τρία (133) χρόνια αργότερα, το 1761, ο Morgagni έθεσε τις βάσεις για την επιστημονική μελέτη του καρκίνου, χρησιμοποιώντας πρώτος τη μέθοδο της νεκροψίας προκειμένου να συνδέσει παθολογικά ευρήματα με την αρρώστια από την οποία έπασχε ο ασθενής. Ύστερα από ένα αιώνα αναπτύχθηκε η μέθοδος της αναισθησίας που επέτρεπε την ανάπτυξη των μεθόδων των χειρουργικών επεμβάσεων και οδήγησε στην υλοποίηση της πρότασης του σκοτσέζου John Hunter (1728-1793) ο οποίος είχε προτείνει την αφαίρεση κάποιων τύπων καρκίνου με χειρουργικές μεθόδους. Τη δεδομένη χρονική περίοδο, ως προς την αιτιολογία του καρκίνου, επικρατούσε η θεωρία λέμφου. Σύμφωνα με αυτήν, η δημιουργία καρκίνου είναι αποτέλεσμα της αλλαγής της πυκνότητας και σύστασης της λέμφου (υγρό που κυκλοφορεί στον οργανισμό, μέσω του λεμφικού συστήματος). Ο 19 ος αιώνας αποτέλεσε σταθμό στον κλάδο της ογκολογίας καθώς «γεννήθηκε» η επιστήμη της κυτταρικής παθολογίας από τον Rudolf Virchow και ξεκίνησε η συστηματική χρήση του μικροσκοπίου. Μέσω του οργάνου αυτού υπήρχε πλέον η δυνατότητα μελέτης ανθρώπινων ιστών που αφαιρούνταν από χειρουργική επέμβαση, με συνέπεια να διεξάγεται ακριβής διάγνωση της νόσου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να υιοθετηθεί και να εδραιωθεί η θεωρία ότι ο καρκίνος αποτελείται από μη φυσιολογικά κύτταρα, παρά το γεγονός ότι ο Virchow υποστήριξε ότι όλα τα κύτταρα, καρκινικά και μη, προέρχονται από άλλα κύτταρα και αντιπρότεινε τη θεωρία της μεταφοράς του καρκίνου με τη μορφή υγρού μέσα στο σώμα (American Cancer Society, 2012) 6
Όσον αφορά την αιτιολογία της νόσου, από τα τέλη του 19 ου αιώνα έως και τις αρχές του 20 ου, επικρατούσε η άποψη ότι ο καρκίνος προκαλείται από επιδείνωση κάποιου τραύματος, όμως σύντομα αυτή η θεωρία εγκαταλείφθηκε μετά από πειράματα σε ζώα. Στις μέρες μας κυριαρχεί στους επιστημονικούς κύκλους η κωνική θεώρηση, σύμφωνα με την οποία σε πρώτη φάση συμβαίνει μια μετάλλαξη σε ένα κύτταρο που πολλαπλασιάζεται και δίνει ένα «κλώνο» πανομοιότυπων κυττάρων τα οποία σχηματίζουν τον καρκινικό όγκο. Στον αιώνα που διανύουμε, τα επιστημονικά επιτεύγματα στον κλάδο της ογκολογίας έχουν διαμορφώσει μια σαφέστερη εικόνα για τη φύση και τα αίτια της νεοπλασίας και έχουν κατορθώσει να απομυθοποιήσουν τις αντιλήψεις που περιέγραφαν τον καρκίνο ως μια ανίατη ασθένεια (American Cancer Society, 2012). 1.2 Βασικές έννοιες Καρκίνος : Κυτταρική νόσος προκαλούμενη από άναρχο και αφύσικο πολλαπλασιασμό παθολογικών κυττάρων στους ιστούς του σώματος τα οποία προκαλούν το σχηματισμό κακοηθών όγκων στον οργανισμό (Silbermann Μ, 2002) Όγκος : Συμπαγής μάζα κυττάρων (Alberts et al, 2006). Προκαρκινικός όγκος : Όγκος που δεν έχει την ικανότητα διήθησης και μετάστασης, αλλά μπορεί να αποκτήσει σε περίπτωση που δεν αντιμετωπισθεί (Alberts et al, 2006). 7
Νεοπλασία: Όρος συνώνυμος με τον όγκο που αναφέρεται στην αλόγιστη διαίρεση και άθροιση νέων κυττάρων χωρίς κάποιο ρόλο στη λειτουργία του οργανισμού (Πετράκη Κ, 2007). Διαφοροποιημένοι όγκοι : Όγκοι που μοιάζουν πολύ με τα κύτταρα του φυσιολογικού ιστού που προέρχονται (Πετράκη Κ, 2007) Αδιαφοροποίητοι όγκοι : Όγκοι που μοιάζουν λίγο ή καθόλου με το φυσιολογικό ιστό από τον οποίο προέρχονται. ( Πετράκη Κ, 2007) Καλοήθεια : Όρος που αναφέρεται στους όγκους των οποίων τα ανώμαλα κύτταρα δε διαιρούνται αλόγιστα, δε διηθούν και δεν μεθίστανται (Πετράκη Κ, 2007). Κακοήθεια : Όρος που αναφέρεται στους όγκους εκείνους, των οποίων τα ανώμαλα κύτταρα διαιρούνται άνευ ελέγχου, διηθούν και μεθίστανται (Πετράκη Κ, 2007). Διήθηση : Εισδοχή και καταστροφή γειτονικών ιστών (Alberts et al, 2006) Όγκοι υψηλής κακοήθειας : Οι όγκοι που αναπτύσσονται γρήγορα και είναι επιθετικοί (Πετράκη Κ, 2007) Όγκοι χαμηλής κακοήθειας : Οι όγκοι αναπτύσσονται αργά και είναι λιγότερο επιθετικοί (Πετράκη Κ, 2007) Μετάσταση : Εξάπλωση των όγκων σε άλλα μέρη του σώματος μέσω του λεμφικού συστήματος ή της κυκλοφορίας του αίματος 8
(Alberts et al, 2006) Μορφές καρκίνου : i. Καρκίνος του πνεύμονα ii. Καρκίνος του μαστού iii. Καρκίνος του ήπατος iv. Καρκίνος του τραχήλου της μήτρας v. Καρκίνος του παχέως εντέρου vi. Καρκίνος του στόμαχος vii. Καρκίνος του οισοφάγου viii. Καρκίνος των περιοχών της κεφαλής και του λαιμού ix. Καρκίνος της ουροδόχου κύστης x. Λευχαιμία xi. Κακοήθη μη Hodgkin λεμφώματα xii. Καρκίνος του παγκρέατος xiii. Καρκίνος των ωοθηκών xiv. Καρκίνος του προστάτη και των όρχεων xv. Καρκίνος του νευρικού συστήματος xvi. Καρκίνος του ενδομητρίου xvii. Καρκίνος του δέρματος xviii. Καρκίνος του θυρεοειδούς xix. Καρκίνος του φάρυγγα xx. Νόσος του Hodgkin (Stewart B.W., Kleihues P, 2003) 1.3 Συμπτωματολογία 9
Η νόσος του καρκίνου συνδέεται με μεγάλο αριθμό συμπτωμάτων τα οποία διαφοροποιούνται ανάλογα με τη μορφή του όγκου, τη θέση του στο σώμα, την κακοήθειά του, το μέγεθός του, την ηλικία του ασθενούς, κ.α. Κατηγοριοποιώντας τα συμπτώματα που καταδεικνύουν την πιθανή ύπαρξη καρκίνου στο ανθρώπινο σώμα, μπορούμε να τα διαιρέσουμε σε : α) γενικά και β) ειδικά συμπτώματα. -Γενικά συμπτώματα i. Πόνος: Ο όγκος που διαστέλλεται πιέζει γείτονες ιστούς και νεύρα με συνέπεια να προκαλεί άλγος. Ο πόνος αποτελεί, επίσης, σύμπτωμα μετάστασης. ii. Απώλεια βάρους: Αποτελεί ένα από τα συχνότερα σύμπτωμα των καρκινοπαθών. Ένας κακοήθης όγκος απορροφά θρεπτικές ουσίες από τον υπόλοιπο οργανισμό για να τροφοδοτεί τη συνεχή της ανάπτυξη και, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, προκαλεί ασυνήθιστη απώλεια βάρους, η οποία μπορεί να φτάσει, σε αρχικό στάδιο, τα 5 κιλά. iii. Επίμονος πυρετός εφίδρωση: Αποτελεί σύμπτωμα διαφόρων τύπων καρκίνου σε προχωρημένο στάδιο. Σπάνια, χαρακτηρίζει καρκίνους σε αρχικό στάδιο, όπως στην περίπτωση της λευχαιμίας και του λεμφώματος. iv. Εξάντληση: Η κακοήθης νεοπλασία απορροφά μεγάλα αποθέματα ενέργειας και συνεπώς ο πάσχοντας αισθάνεται μόνιμη η οποία δε δύναται να αντιμετωπισθεί με ξεκούραση. v. Δερματικές αλλοιώσεις : Συμπτώματα σχετικά με τον καρκίνο είναι τα μελανώματα, η ωχρότητα στο δέρμα και στα μάτια, η ερυθρότητα στο δέρμα, ο κνησμός και η ασυνήθιστη τριχοφυΐα ( Καλλιακμάνης Ν, 2009). 10
Ειδικά συμπτώματα Ανάλογα με τη μορφή καρκίνου από την οποία πάσχει ο ασθενής, εμφανίζονται στον οργανισμό του συμπτώματα διαφόρων τύπων. Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται αναλυτικά τα συμπτώματα για κάθε τύπο καρκίνου. Α/Α ΤΥΠΟΣ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ 1 Καρκίνος του πνεύμονα Πόνος στην περιοχή του θώρακα, επίμονος βήχας, δύσπνοια, εξάντληση, απώλεια βάρους, πληκτροδακτυλία (διεύρυνση των άκρων των δακτύλων), ανορεξία, αιμόπτυση, οίδημα της περιοχής του λαιμού ή του τραχήλου, πνευμονικές φλεγμονές, πυρετός, δέκατα, δυσχερής κατάποση, βραχνάδα (Τσακιρίδης Κ, 2012). 2 Καρκίνος του μαστού Εξόγκωμα στην ευρύτερη περιοχή του μαστού, έκκριση υγρών ή αίματος από τη θηλή του μαστού, διόγκωση λεμφαδένων της μασχάλης, έλξη του δέρματος ή της θηλής προς το εσωτερικό του μαστού, αλλοιώσεις του δέρματος, ερυθρότητα, θερμότητα, ευαισθησία ή πόνοι στο στήθος(αθανασιάδης Η, 2013) 3 Καρκίνος του ήπατος εξάντληση, ανορεξία, αδικαιολόγητη απώλεια βάρους, υπέρχρωση ούρων (πιο σκούρο χρώμα), πυρετός, δέκατα, πόνος και/ή φούσκωμα στο άνω δεξιό μέρος της κοιλίας 11
4 Καρκίνος του τραχήλου της μήτρας 5 Καρκίνος του παχέως εντέρου 6 Καρκίνος του στόμαχος 7 Καρκίνος του οισοφάγου (δηλαδή στην περιοχή του ήπατος), ίκτερος (ωχρότητα στο δέρμα και τα μάτια) (Ψωμά Μ, 2013). Ανεξήγητη κολπική αιμορραγία, αυξημένη συγκέντρωση κολπικών υγρών, πόνοι στην περιοχή της μήτρας, δυσχερής διούρηση (με ή χωρίς ίχνη αίματος), συχνουρία, οιδήματα στα κάτω άκρα, οσφυαλγία (Λιακάκος Θ, 2013). Μεταβολές στις συνήθειες κένωσης και της λειτουργίας του εντέρου, διάρροια, δυσκοιλιότητα, αίσθηση ημιτελούς κένωσης, αδικαιολόγητη απώλεια βάρους, εξάντληση, αναιμία, σιδηροπενία (χαμηλά ποσοστά σιδήρου στο αίμα), αίμα στα κόπρανα, ίκτερος (ωχρότητα στο δέρμα και τα μάτια), μεταβολή του μεγέθους των κοπράνων (στένωση, με πάχος παρόμοιο με αυτό ενός μολυβιού), πόνοι στην περιοχή των εντέρων, τυμπανισμός, έμετος, κωλικός (σπασμωδικοί πόνοι στο έντερο) (Διαμαντής Ε, 2013) απώλεια βάρους, ανορεξία, αποστροφή προς το κρέας, επίμονοι πόνοι και/ή πρήξιμο στο πάνω μέρος της κοιλιακής χώρας, δυσπεψία, ναυτία, έμετος (με ή χωρίς ίχνη αίματος), αίμα στα κόπρανα, σκουρόχρωμα κόπρανα, εξάντληση, αίσθημα κορεσμού στο στομάχι με μικρές ποσότητες φαγητού, αναιμία ( Μάλλιου Σ, 2011). Ανωμαλίες της οισοφαγικής λειτουργίας (γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, οπισθοστερνικός καύσος, αναγωγή γαστρικού περιεχομένου, εισροφήσεις, οισοφάγος «Βarrett» [κυτταρική δυσμορφία των 12
8 Καρκίνος των περιοχών της κεφαλής και του λαιμού 9 Καρκίνος της ουροδόχου κύστης εσωτερικών τοιχωμάτων του οισοφάγου]), ενοχλήσεις κατά μήκος του οισοφάγου και στην περιοχή όπισθεν του στέρνου, δυσχερής κατάποση, απόφραξη του οισοφάγου (Ζέλλος Λ, 2010). όγκοι ή τραύματα που δεν επουλώνονται, επίμονος πονόλαιμος, δυσχερής κατάποση, βραχνάδα, λευκοπλακία, οίδημα στις σιαγόνες, ανεξήγητη αιμορραγία ή άλγος στη στοματική κοιλότητα, αποφραγμένες ρινικές κοιλότητες, χρόνια ιγμορίτιδα, αιμορραγία της ρινός, συχνοί πονοκέφαλοι, οίδημα και ενοχλήσεις στην περιοχή των ματιών, πόνοι στην άνω οδοντοστοιχία, μούδιασμα ή παράλυση των μυών του προσώπου, επίμονο άλγος στο πρόσωπο, τη σιαγόνα ή το λαιμό, ωταλγία (πόνοι στα αφτιά), δύσπνοια και δυσχερής ομιλία, βαρηκοΐα (Παπασταύρου Α.Θ,) Αίμα στα ούρα, δυσχερής ούρηση, συχνουρία, έντονη επιθυμία για ούρηση, οσφυϊκοί πόνοι (Σωτηριάδης Δ, 2012). 10 Λευχαιμία Πυρετός, αιμορραγία από τη μύτη, τα ούλα, τους βλεννογόνους αδένες, τα έντερα ή/και το δέρμα, αναίτιοι μώλωπες που αργούν να υποχωρήσουν, ανορεξία, εξάντληση, διόγκωση λεμφαδένων, οίδημα στους όρχεις, λοιμώξεις που δεν υποχωρούν ή επανεμφανίζονται, υπερτροφικά ούλα, πονοκέφαλος, δύσπνοια, απώλεια βάρους, διόγκωση ήπατος, διόγκωση σπλήνας, ερυθρά στίγματα στο δέρμα, έντονη νυχτερινή εφίδρωση, πόνοι στα οστά, αναιμία, δύσπνοια (Μάλλιου-Κριαρά Σ, 2013) 11 Κακοήθη μη Hodgkin Ανώδυνη διόγκωση των λεμφαδένων του 13
λεμφώματα 12 Καρκίνος του παγκρέατος 13 Καρκίνος των ωοθηκών 14 Καρκίνος του προστάτη και των όρχεων 15 Καρκίνος του νευρικού συστήματος λαιμού, της μασχάλης ή της βουβωνικής χώρας, ανορεξία, πυρετός, έντονη νυχτερινή εφίδρωση, εξάντληση, απώλεια βάρους, κνησμός, ερυθρά στίγματα στο δέρμα, ναυτία, τάση για έμετο, στομαχικοί πόνοι (Φάσσας Α, 1996). Επίμονος πόνος στο άνω μέρος της κοιλιάς ή/και της πλάτης, ίκτερος (ωχρότητα στο δέρμα και τα μάτια), σκούρα ούρα, αποχρωματισμός κοπράνων, ανορεξία, εξάντληση, απώλεια βάρους, ναυτία, έμετος, αιφνίδια εμφάνιση διαβήτη, κατάθλιψη (Μάλλιου Σ, 2011). Οίδημα στην περιοχή της κοιλιάς (επώδυνο ή ανώδυνο), φούσκωμα, ενοχλήσεις στα έντερα, ναυτία, δυσπεψία, συχνουρία, έπειξη (έντονη επιθυμία) για ούρηση, μεταβολές στις συνήθειες κένωσης, ανεξήγητη μεταβολή (αύξηση ή μείωση) βάρους (Χατζηγεωργίου Κ, 2013) Συχνουρία, δυσχερής ούρηση, καύσος κατά την ούρηση, επίμονοι πόνοι στα οστά (καρκίνος του προστάτη), όγκος στους όρχεις (περίπου ενός εκατοστού ή και μεγαλύτερος), σκλήρυνση, διόγκωση ή σμίκρυνση του όρχεως, συσσώρευση υγρού στο όσχεο, πόνοι στο κάτω μέρος της κοιλιάς και/ή στην βουβωνική χώρα, διόγκωση ή ευαισθησία στο στήθος (καρκίνος των όρχεων) (Γεωργιάδης Π, 2010) Εγκεφαλικό επεισόδιο, κρίση (παρόμοια με επιληπτική), αιφνίδια ή σταδιακή απώλεια κινητικότητας ή/και αίσθησης στα άκρα, ισχυροί πονοκέφαλοι, αστάθεια, διπλωπία με κεφαλαλγία, απώλεια όρασης (στο ένα ή και 14
16 Καρκίνος του ενδομητρίου 17 Καρκίνος του δέρματος 18 Καρκίνος του θυρεοειδούς στα δύο μάτια), τροφικές διαταραχές, διαταραχές στην ακοή, ίλιγγοι, σταδιακά επιδεινούμενη δυσχέρεια στην ομιλία, εξάντληση, ναυτία, απώλεια μνήμης, δυσκολία αυτοσυγκέντρωσης, αλλαγές στη συμπεριφορά, στειρότητα, αιφνίδια διακοπή της εμμήνου ρύσης (Ψωμά Μ, 2013). Αιμορραγία από τη μήτρα (ιδιαίτερα μετά από συνουσία), έκκριση δύσοσμων, σκούρων ή ροδόχροων κολπικών υγρών, συχνουρία, πόνοι στην ουροδόχο κύστη, ακράτεια κοπράνων, αίμα στα ούρα ή/και τα κόπρανα, συρίγγια, απόφραξη των ουρητήρων, αλλοιώσεις στο δέρμα και/ή την περιοχή του μαστού, εκκρίσεις αίματος από τη θηλή (Λιακάκος Θ, 2013). Δερματική αλλοίωση ή επιδερμικές πληγές που δεν επουλώνονται για αρκετές εβδομάδες, λευκές κηλίδες στα χείλη, γοργά διογκούμενη ελιά, πολύχρωμες ή ακανθώδεις ελιές που μεταβάλλονται χρωματικά και σχηματικά, ελιές που αιμορραγούν και προκαλούν κνησμό, μικρά, λεία επιδερμικά εξογκώματα με ωχρή και σκληρή επιφάνεια, σκληρά εξογκώματα ή κηλίδες ερυθρού χρώματος στο δέρμα (Μπελλώνιας Ε, 2013). Δερματική αλλοίωση ή επιδερμικές πληγές που δεν επουλώνονται για αρκετές εβδομάδες, λευκές κηλίδες στα χείλη, γοργά διογκούμενη ελιά, πολύχρωμες ή ακανθώδεις ελιές που μεταβάλλονται χρωματικά και σχηματικά, ελιές που αιμορραγούν και προκαλούν κνησμό, μικρά, λεία επιδερμικά εξογκώματα με ωχρή και 15
σκληρή επιφάνεια, σκληρά εξογκώματα ή κηλίδες ερυθρού χρώματος στο δέρμα (Κουβαράκη Μ, 2013). 19 Καρκίνος του φάρυγγα Εξόγκωμα και/ή έλκος στην περιοχή του λαιμού, βραχνάδα, δυσχερής κατάποση, αιμορραγία από το στόμα, απώλεια βάρους, διογκωμένοι λεμφαδένες (Φωτεινέας Α, 2011). 20 Νόσος του Hodgkin Διόγκωση των λεμφαδένων στο λαιμό, τις μασχάλες και/ή τη βουβωνική χώρα, ανορεξία, κνησμός, εξάντληση, πυρετός, ρίγος, νυχτερινή εφίδρωση, απώλεια βάρους, πόνοι σε διάφορα σημεία του σώματος (Stanley J. Swierzewski M.D., 1999) Η Αμερικανική Αντικαρκινική Εταιρία έχει συντάξει κατάλογο με επτά (7) πρώιμα συμπτώματα, που θέτουν υποψίες για την ύπαρξη κακοήθειας: 1. Αλλαγές στην συμπεριφορά του εντέρου ή της κύστης 2. Φλεγμονή του φάρυγγα που δεν υποχωρεί 3. Ασυνήθεις αιμορραγίες ή παθολογικό έκκριμα 4. Σκλήρυνση ή διόγκωση στον μαστό ή σε άλλο σημείο του σώματος 5. Δυσπεψία ή δυσκολία κατάποσης 6. Εμφανής αλλαγή σε σπίλο ή κρεατοελιά 7. Επίμονος βήχας ή βραχνή φωνή (American Cancer Society, 2012) 1.4. Διάγνωση και οργανικές επιπτώσεις του καρκίνου 1.4.α. Διάγνωση 16
Με την αλματώδη πρόοδο της επιστήμης, στις μέρες μας η νόσος του καρκίνου είναι αντιμετωπίσιμη στις περισσότερες περιπτώσεις. Βασική προϋπόθεση ίασης της ασθένειας είναι η έγκαιρη διάγνωση και η αντιμετώπιση στα πρώτα στάδια εξέλιξής της. Η εμφάνιση οποιωνδήποτε συμπτωμάτων τα οποία αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο θα πρέπει να κινητοποιήσει το άτομο προκειμένου να ζητήσει ιατρική βοήθεια. Πρώτο βήμα για τη διάγνωση καρκίνου αποτελεί η κλινική εξέταση. Η πλήρης κλινική εξέταση αφορά το σύνολο των συστημάτων του οργανισμού και έχει ως στόχο την αποκάλυψη ενδείξεων μη φυσιολογικής λειτουργίας των οργάνων του σώματος. Μια γενική εξέταση συνήθως περιλαμβάνει: Ψηλάφηση των λεμφαδένων (τράχηλος, πάνω από την κλείδα, μασχάλες, βουβωνικές περιοχές) (Γιατζίδης Α, 2011). Εξέταση του λάρυγγα (λαρυγγοσκόπηση) (Χατζημανώλης Ε, 2011). Ψηλάφηση μαστών στις γυναίκες(γεωργούλιας Β, 2009). Ψηλάφηση όρχεων στους άνδρες (Λέκκας Α, 2012) Εξέταση της κοιλιάς (Mandal A, 2013). Γυναικολογική εξέταση (Καβαλάρης Α, 2011). Δακτυλική εξέταση από τον πρωκτό (Θάνος Π, 2013). Στα πλαίσια της εξέτασης, ο ιατρός συλλέγει πληροφορίες από τον ασθενή σχετικά με διάφορες λειτουργίες του οργανισμού αλλά και σχετικά με το οικογενειακό ιατρικό ιστορικό του. Ύποπτα ευρήματα σε οποιοδήποτε σημείο του σώματος οδηγούν σε περαιτέρω εξετάσεις. Οι εξετάσεις αίματος συμπεριλαμβάνονται επίσης στις διαδικασίες διάγνωσης της νεοπλασίας. Κατηγοριοποιούνται σε μη ειδικές όπως : γενική αίματος μεταβολικός έλεγχος ηπατικές δοκιμασίες εξετάσεις νεφρικής λειτουργίας εξετάσεις θυρεοειδούς και στους νεοπλασματικούς δείκτες (χημικές ουσίες που παράγονται από διάφορες μορφές καρκίνου(μάλλιου-κριαρά Σ, 2013). 17
Εκτός από τις εξετάσεις αίματος, πραγματοποιείται ανάλυση και άλλων βιολογικών υγρών και κοπράνων. Η κυριότερη εξέταση βιολογικών υγρών αφορά τα ούρα. Σε περίπτωση που από την κλινική εξέταση και τις εργαστηριακές εξετάσεις υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις για την ύπαρξη καρκίνου, πραγματοποιούνται στη συνέχεια κάποιες απεικονιστικές εξετάσεις όπως : Ακτινογραφίες Υπερηχογραφήματα Αξονική τομογραφία. Μαγνητική τομογραφία. Εξετάσεις πυρηνικής ιατρικής Αγγειογραφίες (Πουλάκης Β, 2009) Άλλες απαραίτητες εξετάσεις για τη διάγνωση της νεοπλασίας είναι οι ενδοσκοπήσεις. Οι συνηθέστερες εξετάσεις είναι οι: Βρογχοσκόπηση. Γαστροσκόπηση. Κολονοσκόπηση (Λαδάς Σπύρος, 2007) Οι κυτταρολογικές εξετάσεις αποτελούν μια ακόμα μέθοδο για την ανίχνευση καρκίνου στον οργανισμό. Τα κύτταρα, που εξετάζονται, λαμβάνονται με τους εξής τρόπους: Mε φυσικό τρόπο (π.χ. βήχας - απόχρεμψη) Mε έκπλυση μιας κοιλότητας του σώματος Mε απόξεση της επιφάνειας του οργάνου(μοσχόπουλος Ι, 1999) Μια μέθοδος που αποσκοπεί στον εντοπισμό μιας πρωτοπαθούς βλάβης ή μετάστασης στον μυελό των οστών είναι η εξέταση του μυελού των οστών. Η λήψη του δείγματος γίνεται υπό τοπική αναισθησία. Η εξέταση η οποία παραπέμπει στην οριστική διάγνωση του καρκίνου είναι η βιοψία. Κατά την διάρκεια χειρουργικής επέμβασης, αφαιρείται ο όγκος ή τμήμα μίας ύποπτης περιοχής σε ένα όργανο και αποστέλλεται για εξέταση. Ο παθολογοανατόμος εξετάζει το δείγμα σε μικροσκόπιο και διαπιστώνει την παρουσία ή μη καρκινικών κυττάρων στον ιστό, που έχει 18
αφαιρεθεί (American Cancer Society, 2012). 1.4.β. Οργανικές επιπτώσεις του καρκίνου Κατά τη διάρκεια της θεραπείας του καρκίνου, αλλά και μετά το πέρας αυτής, πλήθος παρενεργειών υπάρχει περίπτωση να εμφανιστούν στον ανθρώπινο οργανισμό. Στην παρούσα ενότητα κατονομάζονται και περιγράφονται εν συντομία οι επιπτώσεις του καρκίνου στον άνθρωπο. i. Στειρότητα : Πολλοί άνδρες και περισσότερες γυναίκες, διαπιστώνουν ότι μετά τη θεραπεία του καρκίνου δε μπορούν να τεκνοποιήσουν. ii. Ανορεξία : Αποτελεί παρενέργεια της χημειοθεραπείας, της ακτινοθεραπείας ή ακόμα του άγχους που διακατέχει τον ασθενή εξ αιτίας της νόσου. iii. Διάρροια : Στις περισσότερες περιπτώσεις οφείλεται στην χημειοθεραπεία, την ακτινοθεραπεία, στο σύνδρομο δυσαπορρόφησης, κ.α. iv. Δυσκοιλιότητα: Η δυσκοιλιότητα οφείλεται σε μειωμένη περισταλτικότητα του εντέρου και συνεπάγεται παραμονή σκληρών κοπράνων στο ορθό ή το παχύ έντερο. v. Δερματικά προβλήματα : Το πιο συνηθισμένο από αυτά είναι η ξηροδερμία, η οποία οφείλεται συνήθως στην ακτινοθεραπεία. vi. Διαταραχές γεύσης : Τα περισσότερα χημειοθεραπευτικά φάρμακα επιδρούν στην αίσθηση της γεύσης και της όσφρησης. Οι αλλαγές 19
αυτές διαφοροποιούνται από άτομο σε άτομο, αφορούν όμως συχνότερα φαγητά είτε πολύ γλυκά είτε πολύ πικρά. vii. Ναυτία και εμετός : Η γαστρεντερική οδός δυσλειτουργεί λόγω της ακτινοθεραπεία και τ ης χημειοθεραπείας. viii. Διαταραχές συνείδησης : Πρόκειται για διαταραχές σε λειτουργίες του εγκεφάλου που αφορούν στη σκέψη, την αντίληψη, τη μνήμη, τη συγκέντρωση και τη συμπεριφορά. Οι διαταραχές αυτές μπορεί να επηρεάσουν πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής. ix. Διαταραχές ύπνου : Είναι αποτέλεσμα της νόσου, του πόνου, της θεραπείας, της παραμονής στο νοσοκομείο και του στρες. x. Διατροφικές διαταραχές : Όταν ο ασθενής υποβάλλεται σε θεραπεία, είναι απαραίτητο να κάνει ισορροπημένη διατροφή για να μπορεί να ανταπεξέλθει στην ταλαιπωρία που υφίσταται ο οργανισμός του. xi. Κόπωση : Είναι αποτέλεσμα των θεραπειών αλλά και της άσχημης ψυχικής κατάστασης του καρκινοπαθούς. xii. Ερεθισμός στοματικής κοιλότητας: Οι θεραπείες μπορεί να έχουν επιπτώσεις στο στόμα, τόσο κατά τη διάρκεια της, όσο και μετά από αυτήν. Οι επιπλοκές μπορεί να είναι οξείες (κατά τη διάρκεια) και χρόνιες (μετά το πέρας της θεραπείας). xiii. Λεμφοίδημα :Συνήθως οφείλεται στις ουλές μετά την χειρουργική αφαίρεση των λεμφαδένων ή μετά την εφαρμογή ακτινοθεραπείας. xiv. Λοιμώξεις :Οι καρκινοπαθείς βρίσκονται σε αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης λοιμώξεων, επειδή η νόσος και η αντικαρκινική θεραπεία επηρεάζουν αρνητικά το αμυντικό-ανοσοποιητικό σύστημα, που προστατεύει τον οργανισμό από τις λοιμώξεις. xv. Τριχόπτωση - Αλωπεκία : Είναι αποτέλεσμα των χημειοθεραπειών. 20
xvi. Μετάσταση : Είναι η διασπορά του καρκίνου σε διαφορετικές από την πρωτοπαθή εστία. xvii. Νευρολογικά προβλήματα : Οφείλονται στη χημειοθεραπευτική αγωγή (Μοσχόπουλος Ι, 1999) 1.5. Αντιμετώπιση 1.5.α. Κριτήρια κατάλληλης θεραπευτικής προσέγγισης Η επιλογή της κατάλληλης μεθόδου αντιμετώπισης και θεραπείας της νόσου είναι μια διαδικασία που διέρχεται διαφόρων σταδίων έως ότου ιατρός και ασθενής καταλήξουν σε κάποια απόφαση. Μετά τη διάγνωση και έπειτα από θετική βιοψία, εξετάζεται το στάδιο στο οποίο βρίσκεται η νόσος, μελετάται δηλαδή η έκταση της διηθημένης περιοχής περιμετρικά του όγκου. Στη συνέχεια, πραγματοποιούνται πιο εξειδικευμένες εξετάσεις ανάλογα με τον τύπο του όγκου. Μια από αυτές είναι η εξέταση της βιολογίας του όγκου η οποία παίζει σημαντικό ρόλο στη θεραπεία της νόσου. Πολλές φορές, είναι απαραίτητο να χρησιμοποιηθούν περισσότερες από μια θεραπευτικές μέθοδοι για την προσέγγιση της νόσου. Ο θεράπων ιατρός χρειάζεται πολλές φορές να συμμετάσχει σε ογκολογικά συμβούλια προκειμένου να συζητήσει για το θέμα της εκάστοτε περίπτωσης και να ανταλλάξει απόψεις με άλλους ειδικούς στον εν λόγω τομέα. Τέλος, πλήθος κριτηρίων καθορίζουν την επιλογή του είδους της θεραπευτικής αγωγής. Μερικά από αυτά είναι η ηλικία του ασθενούς,τυχόν προβλήματα ιατρικής φύσεως, κ.α. Ο ιατρός, μετά από συζήτηση με τον ασθενή κατά τη διάρκεια της οποίας ζυγίζουν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα κάθε θεραπείας, συναποφασίζουν σχετικά με τη μέθοδο που θα ακολουθηθεί για την ίαση της νόσου (Μοσχόπουλος Ι,1999) 21
. 1.5.β. Μέθοδοι αντιμετώπισης της νόσου Στις περισσότερες περιπτώσεις σήμερα, η νόσος του καρκίνου κρίνεται αντιμετωπίσιμη και πολύ συχνά ιάσιμη. Παρακάτω θα πραγματοποιηθεί σύντομη περιγραφή των μεθόδων αντιμετώπισής της. Α) Χειρουργική μέθοδος Η εν λόγω μέθοδος αποτελεί βασική προϋπόθεση για την αντιμετώπιση του καρκίνου καθώς, στις περισσότερες περιπτώσεις, η εκρίζωση του εκάστοτε όγκου και των τυχόν παραφυάδων του κρίνεται απαραίτητη. Ο σκοπός της επέμβασης ποικίλει για κάθε περίπτωση. Συνήθως πραγματοποιείται για να εξακριβωθεί αν κάποιος όγκος είναι κακοήθης, για να αφαιρεθεί ένας καρκινικός όγκος ή για να εξακριβωθεί η εξάπλωση των καρκινικών κυττάρων σε άλλα μέρη του σώματος. Η χειρουργική επέμβαση κρίνεται αποτελεσματικότερη στις περιπτώσεις που ο όγκος εντοπίζεται σε μια τοποθεσία. Σε περίπτωση που ο όγκος έχει εξαπλωθεί η επέμβαση δεν αποτελεί θεραπευτική μέθοδο της νόσου (Πλατανιώτης Γ, 2007). Β) Ακτινοθεραπεία Η εν λόγω μέθοδος, που εφαρμόζεται εδώ και αρκετές δεκαετίες στην ογκολογία, αποτελεί θεμελιώδη λίθο θεραπείας του καρκίνου αφού προσβάλει τοπικά με μεγάλη ισχύ και εκριζώνει καρκινικά κύτταρα τα οποία παραμένουν στον οργανισμό μετά από χειρουργική επέμβαση. Πρόκειται για τη χρήση ιοντίζουσας ακτινοβολίας για την θανάτωση των καρκινικών κυττάρων και την μείωση του μεγέθους του όγκου η οποία 22
εφαρμόζεται σε περιοχές του σώματος η εισάγεται στον καρκινικό όγκο με μορφή βελόνων, ή προσλαμβάνεται εκλεκτικά το ραδιενεργό ισότοπο στο πάσχον όργανο. Η εφαρμογή της ακτινοθεραπείας προϋποθέτει ευρεία γκάμα γνώσεων και δεξιοτήτων από πλευράς θεράποντα ιατρού αλλά και κατάλληλη τεχνολογική υποδομή, ειδάλλως μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες στην υγεία του ασθενή. (Αρδαβάνης Α, 2009 ) Γ) Χημειοθεραπεία Πρόκειται για τη συστηματική χρήση ενός ή περισσοτέρων φαρμάκων για την καταστροφή των καρκινικών κυττάρων. Η χορήγηση των φαρμάκων πραγματοποιείται με ένεση ή ενδοφλεβίως. Η χημειοθεραπεία αποσκοπεί στην ίαση ή την ανακούφιση του ασθενή όταν η νόσος βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο και χρησιμοποιείται συχνά μετά από μια επέμβαση για αφαίρεση του καρκίνου, ακόμα κι αν δεν υπάρχουν σημεία ότι ο καρκίνος έχει εξαπλωθεί. Πολλές φορές γίνεται πριν από μια επέμβαση, για να συρρικνώσει τον καρκίνο και να κάνει την επέμβαση πιο εύκολη ή πιο αποτελεσματική. Το βασικό μειονέκτημα της συγκεκριμένης θεραπείας είναι το γεγονός ότι τα αντικαρκινικά φάρμακα συχνά επηρεάζουν και τα φυσιολογικά κύτταρα του οργανισμού. Επιπροσθέτως, κατά τη διάρκεια της χημειοθεραπείας προκαλούνται παρενέργειες στον ασθενή όπως η τριχόπτωση, πληγές στο στόμα, διάρροια, ναυτία, κ.α. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι παρενέργειες εξαφανίζονται, μόλις ολοκληρωθεί η θεραπεία (Μαλάμος Ν.Α, Ρηγάτος Σ.Κ, 2007). Δ) Ορμονοθεραπεία Η ορμονοθεραπεία αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα της έκκρισης ορμονών και χρησιμοποιείται για τους ορμονοευαίσθητους όγκους. 23