Αριθμός Διακήρυξης: 1612/37/5-1-2012

ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ - ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Ε.Π.Ε. Αριστοτέλους 11-15 10432 Αθήνα Τηλ: 210 5201460 - Fax: 210 5230064 e-mail: lkn@lkn.gr Έκθεση αξιολόγησης του Σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία για το σχολικό έτος 2010- Αριθμός Διακήρυξης: 1612/37/5-1-2012 ΑΘΗΝΑ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2012

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ...5 2.1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΣΤΟΧΩΝ, ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ...5 2.1.1. Εθνική στρατηγική στόχοι αναμενόμενα αποτελέσματα...5 3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ...9 3.1. ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΦΡΟΥΤΩΝ ΚΑΙ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ...9 3.1.1. Παχυσαρκία...9 3.1.2. Μεσογειακή Διατροφή και κατανάλωση φρούτων και λαχανικών...12 3.1.3. Μελέτες παρέμβασης με στόχο τη μείωση της παιδικής παχυσαρκίας...13 3.2. ΘΕΣΠΙΣΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ...14 3.2.1. Παράμετροι του Σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία...14 3.2.2. Εμπλεκόμενοι φορείς...16 3.2.3. Αξιολόγηση, παρακολούθηση και πληροφόρηση...17 3.2.4. Συνοδευτικά μέτρα...18 3.3. ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΤΩΝ ΕΝΙΣΧΥΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 18 4. ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ...20 4.1. ΕΦΑΡΜΟΣΤΗΚΕ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΟΠΩΣ ΠΡΟΒΛΕΠΟΤΑΝ ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ;...20 4.2. ΕΝΘΑΡΡΥΝΕ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΙΣ ΠΡΟΒΛΕΠΟΜΕΝΕΣ ΕΥΡΕΙΕΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ, ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ; ΕΝΘΑΡΡΥΝΕ ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΦΟΡΕΩΝ;...22 4.3. ΣΕ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΗΤΑΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟ ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΩΝ ΣΥΝΗΘΕΙΩΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ, ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΓΙΑ ΦΡΟΥΤΑ ΚΑΙ ΛΑΧΑΝΙΚΑ;...23 4.4. ΣΕ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΕ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΚΑΙ Ο ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΔΙΑΘΕΣΙΜΟΣ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΑΥΤΟΥ ΕΠΗΡΕΑΣΕ ΤΗΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ;...25 4.5. ΠΟΙΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΕΧΟΥΝ ΣΥΜΒΑΛΛΕΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΣΤΗΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ; ΣΕ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΕΠΗΡΕΑΣΑΝ ΤΗΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ;...26 4.6. ΣΕ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ ΤΑ ΣΥΝΟΔΕΥΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΕΠΗΡΕΑΣΑΝ ΤΗΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ;...29 4.7. ΣΕ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ ΕΦΑΡΜΟΣΤΗΚΕ ΑΠΟΔΟΤΙΚΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ;...29 4.8. ΕΙΝΑΙ ΣΥΝΕΠΕΣ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΕΝΙΚΟΥΣ ΣΤΟΧΟΥΣ ΤΗΣ ΚΑΠ, ΤΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΕ;...30 ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 1

4.9. ΣΕ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ ΟΙ ΕΙΔΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΕΙΝΑΙ ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΚΑΙ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ, ΜΕ ΒΙΩΣΙΜΟ ΤΡΟΠΟ, ΤΩΝ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΩΝ ΣΥΝΗΘΕΙΩΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ;...31 4.10. ΣΕ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ ΟΙ ΕΘΝΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΣΥΝΕΒΑΛΑΝ ΣΤΗ ΣΥΝΑΦΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΙΘΕΜΕΝΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ;...33 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ...38 5.1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...38 5.2. ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΕΡΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ...39 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...42 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...46 ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 2

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν τεύχος αποτελεί την Έκθεση Αξιολόγησης του Σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία για το σχολικό έτος 2010-, που εκπονήθηκε από την ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ Ε.Π.Ε. Η παρούσα έκθεση αποτελεί το πρώτο σχέδιο αξιολόγησης και το περιεχόμενο της θα εμπλουτισθεί με τα αποτελέσματα της έρευνας πεδίου, η υλοποίηση της οποίας θα απαιτήσει τη διατύπωση της σύμφωνης γνώμης του Υπουργείου Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων. Η Ομάδα Έργου είχε στη διάθεση της πολύ περιορισμένο χρόνο για να ολοκληρώσει την έκθεση αξιολόγησης. Η διενέργεια της έρευνας πεδίου σε μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης με ερωτηματολόγια απαιτεί την έγκριση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, ενώ η επικοινωνία και η πραγματοποίηση συνεντεύξεων με τους εκπαιδευτικούς την άδεια του Υπουργείου Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων. Η διευθέτηση των ανωτέρω θεμάτων απαιτεί περαιτέρω χρόνο. Όπως αναφέρεται στην ενότητα της Μεθοδολογικής Προσέγγισης (βλ. Παράρτημα) η Ομάδα Αξιολόγησης έχει προτείνει μια σειρά ενεργειών, συμπεριλαμβανομένης και της έρευνας πεδίου, μέσω των οποίων θα καταστεί δυνατή η διεύρυνση των περιεχομένων της παρούσας έκθεσης και η επανυποβολή πρόσθετων στοιχείων σε σύντομο χρονικό διάστημα. Στόχος και αντικείμενο του έργου Σύμφωνα με το άρθρο 12(2) του Κανονισμού Καν(ΕΚ) 288/2009, αντικείμενο του έργου αποτελεί η αξιολόγηση της εφαρμογής του Σχεδίου προώθησης και κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία και της αποτελεσματικότητάς του κατά το σχολικό έτος 2010-. Η αξιολόγηση της εφαρμογής του Σχεδίου και της αποτελεσματικότητάς του αποτελεί υποχρέωση των κρατών μελών, τα οποία κοινοποιούν τα αποτελέσματα της αξιολόγησης στην Επιτροπή έως τις 29 Φεβρουαρίου 2012. Το Σχέδιο αξιολογείται στη βάση των εξής παραμέτρων: Ο βαθμός αύξησης της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών, Η εύρυθμη λειτουργία της εφαρμογής του Σχεδίου / Επάρκεια συνοδευτικών μέτρων, Η επίδραση παραμέτρων στην αποτελεσματικότητα, αποδοτικότητα και καταλληλότητα του Σχεδίου, Οι πιθανές προτάσεις για τη βελτίωση της εφαρμογής του Σχεδίου. Ομάδα Έργου Στην εκπόνηση της έκθεσης αξιολόγησης του Σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία κατά το σχολικό έτος 2010- συμμετείχαν τα ακόλουθα στελέχη του Αναδόχου: Δημήτρης Λιανός, Αναπληρωτής Διαχειριστής της ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ Ε.Π.Ε, Υπεύθυνος Έργου ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 3

Βίκυ Χωραφά, Διευθυντικό στέλεχος της ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ Ε.Π.Ε., Αναπληρώτρια Υπεύθυνη Έργου, Κώστας Μπούτικος, στέλεχος της ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ Ε.Π.Ε. Μιχάλης Σολωμός, στέλεχος της ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ Ε.Π.Ε. Μαρία Καψοκεφάλου, Επίκουρη Καθηγήτρια στη Διατροφή του Ανθρώπου στο Τμήμα Επιστήμης και Τεχνολογίας Τροφίμων του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο Ανάδοχος επιθυμεί να εκφράσει τις ευχαριστίες του στα στελέχη του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και του ΟΠΕΚΕΠΕ για τη συνδρομή και την υποστήριξή τους στο έργο της αξιολόγησης. ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 4

2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 2.1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΣΤΟΧΩΝ, ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ Τα τελευταία χρόνια η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών παρουσιάζει πτώση στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η πλειοψηφία των Ευρωπαίων και ειδικότερα τα παιδιά δεν πληρούν το κριτήριο της ελάχιστης ημερήσιας πρόσληψης των 400 γραμμαρίων που συνιστάται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Εκτιμάται ότι 22 εκατομμύρια παιδιά στην Ευρώπη των 25 είναι υπέρβαρα και 5,1 εκατομμύρια από αυτά είναι παχύσαρκα. Η απόκτηση υγιεινότερων διατροφικών συνηθειών μέσω της κατανάλωσης περισσότερων φρούτων και λαχανικών μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας που σχετίζονται με την μη υγιεινή η φτωχή διατροφή, όπως η παιδική παχυσαρκία ο παιδικός διαβήτης και άλλοι παράγοντες κινδύνου και διαταραχές. Τον Νοέμβριο του 2008 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μετά την προτροπή του Συμβουλίου Υπουργών Γεωργίας και με την προτροπή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, προώθησε ένα πανευρωπαϊκό Σχέδιο για την παροχή φρούτων και λαχανικών σε παιδιά σχολικής ηλικίας στο πλαίσιο της αναμόρφωσης της Κοινής Οργάνωσης Αγοράς των οπωροκηπευτικών. Ο συνολικός ετήσιος προϋπολογισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης γι αυτό το χρηματοδοτικό σχήμα ανέρχεται ενδεικτικά σε 90 εκ. Ευρώ. Τα ποσοστά συγχρηματοδότησης ανέρχονται σε 50% έως 75% για τις περιφέρειες σύγκλισης και το υπόλοιπο καλύπτεται από εθνική ή ιδιωτική συμμετοχή. Το Σχέδιο ξεκίνησε να υλοποιείται στα κράτη-μέλη το σχολικό έτος 2009-2010. 2.1.1. Εθνική στρατηγική στόχοι αναμενόμενα αποτελέσματα Η Ελλάδα εφάρμοσε για πρώτη φορά το Σχέδιο προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία κατά το σχολικό έτος 2010 με την υποβολή στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή της Εθνικής Στρατηγικής, η οποία είχε σαν κύριο στόχο «την σταθερή αύξηση του μεριδίου των οπωροκηπευτικών στο διαιτολόγιο των παιδιών, ώστε να βελτιωθούν οι διατροφικές συνήθειες των παιδιών στο στάδιο που αυτές διαμορφώνονται και κατά συνέπεια να μειωθούν τα ποσοστά παιδικής παχυσαρκίας». Ο ι ειδικοί στόχοι του Σχεδίου ήταν : Η ανατροπή της φθίνουσας κατανάλωσης οπωροκηπευτικών. Η σταθερή αύξηση του μεριδίου των οπωροκηπευτικών στο διαιτολόγιο των παιδιών στο στάδιο κατά το οποίο διαμορφώνονται οι διατροφικές τους συνήθειες. Η βελτίωση των διατροφικών συνηθειών των παιδιών και κατά συνέπεια η μείωση των ποσοστών παιδικής παχυσαρκίας. ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 5

Η επίτευξη των στόχων της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής συμπεριλαμβανομένων της αύξησης των εισοδημάτων του γεωργικού τομέα, της σταθεροποίησης των αγορών και της διαθεσιμότητας των τρεχουσών και μελλοντικών προμηθειών. Η Εθνική Στρατηγική περιελάμβανε επίσης περιγραφή των συνοδευτικών μέτρων που στόχευαν στην αύξηση της αποτελεσματικότητας του Σχεδίου. Τα συνοδευτικά μέτρα ήταν εστιασμένα στην ευαισθητοποίηση των παιδιών αλλά και των γονέων για τους στόχους του Σχεδίου και περιελάμβαναν ένα μεγάλο εύρος παρεμβάσεων που έχουν υιοθετηθεί από άλλα κράτη μέλη που έχουν εφαρμόσει (και εξακολουθούν να εφαρμόζουν) Εθνικά Προγράμματα διανομής φρούτων στα σχολεία Ο γενικός στόχος του Σχεδίου, οι ειδικοί στόχοι και τα αναμενόμενα αποτελέσματα αποτυπώνονται στο διάγραμμα που ακολουθεί. ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 6

ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 7

Ο στόχος της Εθνικής Στρατηγικής θεσμοθετήθηκε και εξειδικεύθηκε σε ειδικούς στόχους με την Κοινή Υπουργική Απόφαση (ΚΥΑ) 1 των Υπουργών Οικονομικών - Οικονομίας, Παιδείας και Αγροτικής Ανάπτυξης, με την οποία καθορίσθηκαν τα αναγκαία συμπληρωματικά μέτρα για την εφαρμογή του κοινοτικού κανονιστικού πλαισίου (Κανονισμός (ΕΚ) 1234/2007 του Συμβουλίου και 288/2009 της Επιτροπής) και η οποία αποτέλεσε και το βασικό θεσμικό πλαίσιο για την υλοποίηση του Σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία, ενώ τα αναμενόμενα αποτελέσματα προσδιορίσθηκαν με την Υπουργική Απόφαση της Υπουργού Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων 2. Τα αναμενόμενα αποτελέσματα από την εφαρμογή του Σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία είναι : Η ενίσχυση της θετικής στάσης των μαθητών ως προς τις διατροφικές τους συνήθειες, μέσα από τη συγκεκριμένη, οργανωμένη παρέμβαση, Η ανάπτυξη επιχειρηματολογίας στο πεδίο της υγιεινής διατροφής, μέσω ομαδοσυνεργατικής αλληλεπίδρασης, Η αλλαγή των διαιτητικών συμπεριφορών στην κατεύθυνση της αναχαίτισης του επιδημικού φαινομένου της παιδικής παχυσαρκίας Ο περιορισμός του κόστους της δημόσιας υγείας. 1 Κοινή Υπουργική Απόφαση 136367 ΦΕΚ Τεύχος Β Αρ 64 27/1/ και των Υπουργών Οικονομικών Οικονομίας Ανταγωνιστικότητας 2 Υπουργική Απόφαση Φ.14/223/50625/Γ1 ΦΕΚ Β αρ.989της 26/05/ ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 8

3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 3.1. ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΦΡΟΥΤΩΝ ΚΑΙ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ Η πρόσληψη φρούτων και λαχανικών κατά την παιδική ηλικία, αλλά και κατά την ενήλικη ζωή, συστήνεται από εθνικούς και διεθνείς οργανισμούς με οδηγίες που έχουν ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά (π.χ. «τρώτε περισσότερα φρούτα και λαχανικά», «τρώτε 5 μικρομερίδες φρούτων και λαχανικών», πυραμίδα Μεσογειακής Διατροφής κλπ.). Στις επόμενες παραγράφους γίνεται μια συνοπτική ανασκόπηση των στοιχείων που δείχνουν την σημασία της πρόσληψης φρούτων και λαχανικών στην πρόληψη χρόνιων ασθενειών αλλά και στην αντιμετώπιση της παχυσαρκίας. 3.1.1. Παχυσαρκία Η παχυσαρκία είναι παράγοντας κινδύνου για χρόνιες ασθένειες όπως ο διαβήτης, τα καρδιαγγειακά νοσήματα (WHO, 1998). Τα υπέρβαρα ή παχύσαρκα παιδιά, αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας τα οποία συνδέονται με την παιδική παχυσαρκία, επιπλέον είναι περισσότερο πιθανόν από τα παιδιά κανονικού βάρους να γίνουν υπέρβαροι ή παχύσαρκοι ενήλικες με ενδεχόμενη κακή υγεία. Επομένως η πρόληψη της παιδικής παχυσαρκίας θα πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα για την δημόσια υγεία. Η αύξηση του σωματικού βάρους αποδίδεται σε γενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες που έχουν σαν αποτέλεσμα η προσλαμβανόμενη ενέργεια είναι μεγαλύτερη από την καταναλισκόμενη. Θεωρούμε ότι σε πληθυσμιακό επίπεδο οι διατροφικές επιλογές σε συνδυασμό με τη μειωμένη φυσική δραστηριότητα, καθώς και οι αλλαγές στα πρότυπα διατροφής και στις συνθήκες διαβίωσης φαίνονται να ευθύνονται για την αύξηση του επιπολασμού της παχυσαρκίας (Krassas et al, 2001). 3.1.1.1. Επιπτώσεις Παιδικής Παχυσαρκίας Εκτιμάται, ότι το 1/3 των παχύσαρκων παιδιών προσχολικής ηλικίας παραμένουν παχύσαρκα και ως ενήλικες (Serdula et al, 1993, Meyer et al, 2006). Ένα παιδί παχύσαρκο στην ηλικία των έξι ετών έχει 50% πιθανότητες να γίνει παχύσαρκος ενήλικας, ενώ οι πιθανότητες αυξάνονται σε 70 με 80%, όταν το παιδί είναι παχύσαρκο κατά την εφηβική ηλικία (Campell, 2000). Πρόσφατες αναλύσεις των δεδομένων της «Bogalusa Heart Study», επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι η παχυσαρκία στην παιδική ηλικία τείνει να συνεχίζει και στην ενήλικη ζωή και μάλιστα φαίνεται ο κίνδυνος να κλιμακώνεται ανάλογα με τον Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ) του παιδιού (Freedman et al, 2005). Επιπλέον, παρατηρούνται σε παχύσαρκα παιδιά υπερινσουλιναιμία, ορμονικές διαταραχές, διαταραχές του ανοσοποιητικού συστήματος, καρδιαγγειακές παθήσεις μεταβολικό σύνδρομο ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 9

(υπέρταση, υπερχοληστερρολαιμία, υπερτριγλυκαιριδαιμία, χαμηλή HDL- χοληστερόλη και ινσουλινοαντίσταση), διαβήτης τύπου ΙΙ, ορθοπεδικά και αναπνευστικά προβλήματα. 3.1.1.2. Επιπολασμός της παιδικής παχυσαρκίας στην Ελλάδα Στην Ελλάδα τα στοιχεία για την παιδική παχυσαρκία είναι σε αντιστοιχία με τα στοιχεία στην Ευρώπη ή και διεθνώς για τα παιδιά και τους ενήλικες, δηλαδή υψηλά επίπεδα και αυξανόμενος επιπολασμός. Τα πλέον πρόσφατα στοιχεία προέρχονται από μελέτη που έγινε το 2008-2009 πανελλαδικά σε στρωματοποιημένο δείγμα 10 περιοχών σε 4786 παιδιά ηλικίας 10-12 ετών (Farajian et al, ). Στην μελέτη μετρήθηκαν τα σωματομετρικά χαρακτηριστικά των παιδιών και οι διατροφικές τους συνήθειες με την χρήση ημιποσοτικού διαιτολογίου συχνότητας. Επίσης μετρήθηκε με συμπληρωματικές ερωτήσεις η φυσική τους δραστηριότητα. Χρησιμοποιώντας τα όρια του International Obesity Task Force, το ποσοστό των αγοριών που ήταν υπέρβαρα ή παχύσαρκα ήταν, αντίστοιχα, 29.9% και 12.9%, ενώ των κοριτσιών 29.2% και 10.6%. Μόνον το 4.3% των παιδιών είχε άριστη συμμόρφωση με το μοντέλο της Μεσογειακής Διατροφής, όπως αυτή προσδιορίζεται με το δείκτη KIDMED, αλλά δεν υπήρχε συσχέτιση μεταξύ του δείκτη και του δείκτη μάζας σώματος των παιδιών. Στη μελέτη των Panagiotakos et al. (2008), η οποία πραγματοποιήθηκε το 2005 2006, έλαβαν μέρος 700 παιδιά ηλικίας 10-12 ετών (323 αγόρια, 377 κορίτσια) από 18 σχολεία στην περιοχή της Αθήνας. Βρέθηκε ότι το 8,6% των αγοριών και το 9,0 % των κοριτσιών ήταν παχύσαρκα, ενώ το 33,9% των αγοριών και το 21,1% των κοριτσιών ήταν υπέρβαρα. Σε παλαιότερη μελέτη (Μamalakis et al, 2000), εξετάστηκαν μαθητές 40 τυχαία επιλεγμένων σχολείων από τρεις περιοχές της Κρήτης. Αρχικά, εξετάστηκαν μαθητές στην ηλικία των 6 ετών (n=1046). Eπαναξιολογήθηκε ένα δείγμα των αρχικών παιδιών στην ηλικία των 9 ετών και των 12 ετών (n=831). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα μισά από τα εξάχρονα παχύσαρκα παιδιά εξακολουθούσαν να είναι παχύσαρκα και στα 12 χρόνια τους. Τα παιδιά, επίσης, από τις αστικές περιοχές είχαν μεγαλύτερη τιμή στο άθροισμα των δερματοπτυχών απ ότι αυτά που διέμεναν σε αγροτικές περιοχές. Στη Θεσσαλονίκη, μελέτη που πραγματοποιήθηκε σε 2458 παιδιά ηλικίας 6 έως 17 ετών έδειξε ότι τα υπέρβαρα παιδιά ήταν 22.2% και τα παχύσαρκα 4.1%. Πιο συγκεκριμένα, στις ηλικίες των 6-10 ετών, τα υπέρβαρα παιδιά ήταν 25.3% και τα παχύσαρκα ήταν 5.6%. ενώ στις ηλικίες των 11-17 ετών τα ποσοστά βρέθηκαν αντίστοιχα 19% και στα 2.6%. Τα ποσοστά αυτά έχουν αυξηθεί τις δύο τελευταίες δεκαετίες και μάλιστα στα αγόρια (Κrassas et al, 2001). Μελετήθηκαν 4300 μαθητές ηλικίας 11.5, 13.5 και 15.5 ετών και βρέθηκε ότι η επικράτηση της παχυσαρκίας είναι μικρότερη σε σχέση με τις περισσότερες δυτικές χώρες. Συγκεκριμένα, 21.7% από τα αγόρια και 9.1% από τα κορίτσια ήταν υπέρβαρα, ενώ 2.5% και 1.2% αντίστοιχα ήταν παχύσαρκα (Karayiannis et al, 2003). Σε άλλη μελέτη εξετάστηκαν 10.25 παιδιά ηλικίας 0 έως 18 ετών από την ευρύτερη περιοχή της Αθήνας. Στην ηλικιακή ομάδα 7-12 ετών, το 18.48% των αγοριών και το 14.49% των κοριτσιών ήταν υπέρβαρα και το 9.42% και 3.69% αντίστοιχα ήταν παχύσαρκα. Στην ηλικιακή ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 10

ομάδα 13-18 ετών, υπέρβαρα ήταν το 20.63% των αγοριών και το 14.48% των κοριτσιών, ενώ παχύσαρκα το 9.42% των αγοριών και το 3.65% των κοριτσιών. Τα ποσοστά, πάντως, των υπέρβαρων παιδιών στην περιοχή της Αθήνας, παρόλο που ήταν υψηλά, ήταν μικρότερα από αυτά σε άλλες μεσογειακές χώρες και ιδιαίτερα στα κορίτσια (Χιώτης και συν., 2004). Τέλος, σε άλλη μελέτη που διεξήχθη σε 198 παιδιά, παρουσιάστηκαν πολύ υψηλότερα ποσοστά για τα ελληνικά δεδομένα. Συγκεκριμένα, τα υπέρβαρα αγόρια ήταν 35.6% και τα κορίτσια 25.7%, ενώ τα παχύσαρκα αγόρια και κορίτσια ήταν 6.7% (Μanios et al, 2004). Πίνακας 1: Αποτελέσματα μελετών που καταδεικνύουν τον επιπολασμό της παιδικής παχυσαρκίας στην Ελλάδα Μελέτη Δείγμα Κριτήρια Ποσοστά Mamalakis et al. 2000 Krassas et al, 2001 Ελληνική Ιατρική Εταιρία Παχυσαρκίας ( ΕΙΕΠ) Karayannis et al, 2003 6-12 ετών Κρητη ( ν=1046) 6-17 ετών Θεσσαλονίκη (ν=2458) 2-19 ετών Αντιπροσωπευτικό δείγμα ( ν=18.045) 11-16 ετών Αντιπροσωπευτικό Δείγμα Manios et al, 2004 11,5 ετών ( ν= 198) Αντιπροσωπευτικό Δείγμα Chiotis et al, 2004 7-18 ετών Αντιπροσωπευτικό Δείγμα 95& 85 εκατοστημόριο CDC Οριακές τιμές IOTF Οριακές τιμές IOTF 6 ετών Α: 10,9% -23,2% Κ:9,2%- 28,8% 12 ετών Α: 8,2%- 24,0% Κ: 5,0%-19,2% 2,6%-19% 7-12 ετών Α: 10,05-12,7% Κ: 7,2% -11,1% 13-19 ετών Α: 8,9-20,7% Κ: 3,6%-12,5% Οριακές τιμές IOTF A: 2,5% -21,7% K: 1,2%- 9,1% Οριακές τιμές IOTF A: 6,7-35,6% Κ: 6,7-25,7% Οριακές τιμές IOTF 7-12 ετών Α: 11,80%- 20,63% Κ: 3,69% - 14,49% 13-18 ετών Α: 11,80% - 20,63% Κ: 3,65% - 14,48% Hassapidou et al, 2006 11-14 ετών ( ν=502) Οριακές Τιμές IOTF A: 31% K: 21% Υπέρβαρα Hassapidou et al, 2001 11-14 ετών (ν= 582) Οριακές Τιμές IOTF A: 9-29% K: 7,9% -13,6% 10-12 ετών (ν = 700) Οριακές τιμές IOTF A: 8,6%-33,9% Κ: 9,0%- 21,1% Panagiotakos et al 2008 Farajian et al., 2001 10-12 ετών (ν = 00) Οριακές τιμές IOTF A: 12.9%-29.9% Κ: 10,6%- 29,2% 3.1.1.3. Επιπολασμός της παιδικής παχυσαρκίας στην Ευρώπη Υψηλότερα ποσοστά υπέρβαρων και παχύσαρκων παιδιών εμφανίζονται στη Νότια Ευρώπη σε σχέση με τη Βόρεια. Τις υψηλότερες τιμές κατέχει η Ιταλία (36%), τη δεύτερη θέση η Πορτογαλία (31.5%) και τρίτη η Έλλαδα (31%) (Lobstein et al, 2003; Padez et al, 2004). Στην Πορτογαλία, σε έρευνα που διεξήχθη σε 4511 παιδιά ηλικίας 7 έως 9 ετών, το 29.4% των ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 11

αγοριών και το 33.7% των κοριτσιών ήταν υπέρβαρα/παχύσαρκα. Τα κορίτσια παρουσίαζαν υψηλότερα ποσοστά πλεονάζοντος βάρους από τα αγόρια σε συγκεκριμένες ηλικίες (Padez et al, 2004). Στην Κύπρο, πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά έρευνα σε αντιπροσωπευτικό δείγμα παιδιών ηλικίας 6 έως 17 ετών την περίοδο Οκτώβριος 1999 - Ιούνιος 2000. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι ο επιπολασμός της παχυσαρκίας στα αγόρια ήταν 6,9% και στα κορίτσια 5,7%, ενώ ως υπέρβαρα βρέθηκαν 18,8% και 17,0% αντίστοιχα. Τα ποσοστά, μάλιστα, παρουσίαζαν φθίνουσα τάση με την ηλικία. Ως πιο σημαντικός παράγοντας κινδύνου της παχυσαρκίας για αγόρια και κορίτσια ήταν η παχυσαρκία των γονιών (Savva et al, 2002). 3.1.2. Μεσογειακή Διατροφή και κατανάλωση φρούτων και λαχανικών Μία από τις βασικές αρχές του μοντέλου της Μεσογειακής Διατροφής είναι η υψηλή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών. Επιπλέον σε άλλα διατροφικά πρότυπα (πχ Dietary Guidelines for Americans 2010, DASH diet κλπ) συστήνεται η κατανάλωσή τους, συνήθως 4-6 μικρομερίδες ημερησίως για παιδιά και ενήλικες. Τα φρούτα και τα λαχανικά έχουν χαμηλό θερμιδικό περιεχόμενο ενώ είναι πλούσια σε υδατάνθρακες, νερό, βιταμίνες, μέταλλα και φυτικές ίνες καθώς και πλήθος άλλων βιοδραστικών φυτοχημικών ενώσεων (πχ φαινολικά συστατικά), γεγονός που στοιχειοθετεί την συνεισφορά τους στην υγεία. Μελέτες έχουν δείξει ότι τα φρούτα και τα λαχανικά βοηθούν στην πρόληψη χρόνιων ασθενειών (Ames et al, 1990). Επιπλέον τα φρούτα και τα λαχανικά έχουν ευχάριστα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά. Επομένως, εάν προτιμώνται έναντι άλλων τροφίμων, υποστηρίζουν την διαμόρφωση διαιτολογίου σε αντιστοιχία με τις αρχές ορθής διατροφής και συνεισφέρουν στην διατήρηση του κανονικού σωματικού βάρους και την πρόληψη της παχυσαρκίας. 3.1.2.1. Πρόσληψη φρούτων και λαχανικών στην Ευρώπη Τα αποτελέσματα της μελέτης των Lock et al (1998), η οποία διεξήχθη σε χώρες της Ευρώπης (Βέλγιο, Δανία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ιρλανδία, Βουλγαρία, Εσθονία, Καζακστάν, Λιθουανία και Δημοκρατία της Ρωσίας) δείχνουν ότι τα παιδιά σε καμιά χώρα της Ευρώπης δεν φτάνει την επιθυμητή κατανάλωση των 480 g/μέρα φρούτων και λαχανικών (100 γραμμάρια θεωρούνται μία μερίδα). Οι περισσότερες χώρες είχαν κατανάλωση 200-300 g/μέρα φρούτων και λαχανικών. Αντίστοιχα αποτελέσματα έχουμε και από άλλες μελέτες (Humenikova, Gates 2007). 3.1.2.2. Πρόσληψη φρούτων και λαχανικών στην Ελλάδα Μελέτες για την κατανάλωση φρούτων και λαχανικών έχουν διεξαχθεί στην Β. Ελλάδα. Σε 582 παιδιά ηλικίας 11 έως 14 ετών, η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών ήταν κοντά στις συνιστώμενες 5 μικρομερίδες. Τα αγόρια κατανάλωναν περισσότερα φρούτα και λαχανικά από τα κορίτσια (Hassapidou M et al, 2001). Σε πιο πρόσφατη μελέτη, φάνηκε ότι η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών είναι μικρότερη στα υπέρβαρα παιδιά από ότι στα παιδιά κανονικού βάρους (Hassapidou M et al, 2006). Στην πρόσφατη μελέτη όμως των Farajian et al. (2001) που διεξήχθη πανελλαδικά, μόνον το 4.3% των παιδιών είχε άριστη προσκόλληση στο μοντέλο της μεσογειακής διατροφής, της οποίας σημαντικό χαρακτηριστικό είναι η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών. ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 12

3.1.3. Μελέτες παρέμβασης με στόχο τη μείωση της παιδικής παχυσαρκίας Ένας σημαντικός αριθμός παρεμβάσεων με στόχο τη μείωση της παιδικής παχυσαρκίας περιλαμβάνουν την αύξηση της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών. Στις ΗΠΑ, 1013 μαθητές πέμπτης και έκτης δημοτικού από 69 τάξεις σε 4 πολιτείες, χωρίστηκαν σε δείγμα παρέμβασης όπου αύξησαν την κατανάλωση φρούτων και λαχανικών και τη φυσική δραστηριότητα και σε δείγμα ελέγχου. Η παρέμβαση είχε θετικές επιδράσεις στο BMI των παιδιών. Αναφέρθηκε επίσης αύξηση της συστηματικής κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών και της φυσικής δραστηριότητας. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα έδειξε την δυναμικότητα του να επιδράσει θετικά στην ελάττωση του BMI μέσω της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών και της φυσικής δραστηριότητας (Spiengel et al, 2006) Σε άλλη μελέτη έλαβαν μέρος 15 οικογένειες με δίαιτα υψηλή σε φρούτα και λαχανικά και 15 οικογένειες με δίαιτα χαμηλή σε λιπαρά και σάκχαρα. Όλες οι οικογένειες είχαν τουλάχιστον ένα από τους δύο γονείς παχύσαρκους και παιδί ηλικίας 6-11 ετών μη παχύσαρκο. Τα παιδιά ακολούθησαν τις ίδιες διαιτητικές αλλαγές με γονείς χωρίς όμως να περιορίσουν τις θερμίδες τους. Παρατηρήθηκαν αλλαγές στην πρόσληψη φρούτων και λαχανικών και τροφών πλούσιων σε λιπαρά και σάκχαρα από γονείς και παιδιά. Η ομάδα που αύξησε τα φρούτα και τα λαχανικά ελάττωσε και την πρόσληψη τροφών πλούσιων σε λιπαρά και σάκχαρα. Οι γονείς που παρακολουθούσαν το πρόγραμμα με την αυξημένη πρόσληψη φρούτων και λαχανικών είχαν καλύτερα αποτελέσματα στη μείωση του σωματικού τους βάρους σε σχέση με γονείς που ήταν στην ομάδα της ελάττωσης λιπαρών και σακχάρων. Σύμφωνα με τα πιο πάνω αποτελέσματα οι παχύσαρκοι γονείς βελτίωσαν τις διατροφικές τους συνήθειες και μείωσαν το σωματικό τους βάρος και από την άλλη συνέβαλαν στο να ελαττωθεί ο κίνδυνος για ανάπτυξη παχυσαρκίας στα παιδιά τους (Epstein et al, 2001). Σε επόμενη μελέτη, έλαβαν μέρος παιδιά 8-12 ετών με δείχτη BMΙ στην 85 εκατοστιαία θέση. Στην πρώτη ομάδα ήταν τα παιδιά που αύξησαν τα φρούτα και τα λαχανικά και ελάττωσαν την ποσότητα λίπους («υγιεινή διατροφή») και στην άλλη ομάδα ήταν τα παιδιά τα οποία ελάττωσαν τις τροφές πλούσιες θερμιδικά. Το πρόγραμμα διήρκεσε 2 χρόνια. Τα παιδιά τα οποία ακολουθούσαν «υγιεινή διατροφή» είχαν μεγαλύτερη ελάττωση του ΔΜΣ τους σε σχέση με τα παιδιά τα οποία ελάττωσαν τις τροφές πλούσιες θερμιδικά. Οι γονείς των παιδιών που ακολουθούσαν το πρόγραμμα «υγιεινής διατροφής» είχαν και αυτοί μεγαλύτερη ελάττωση του ΒΜΙ τους (Epstein et al,2007). Σε άλλη μελέτη (Foster et al, 2008) στόχος ήταν η εξέταση του κατά πόσο μία δίαιτα με ποικιλία τροφίμων μπορεί να βοηθήσει στον έλεγχο της παχυσαρκίας. Το δείγμα ήταν 1.349 μαθητές τετάρτης έως έκτης δημοτικού. Στο 50% του δείγματος (δείγμα παρέμβασης) δόθηκαν για 2 χρόνια γεύματα με ποικιλία τροφίμων των οποίων η τιμή ήταν ελαττωμένη ή ακόμα και δωρεάν. Το πρόγραμμα περιλάμβανε διατροφική αγωγή για παιδιά και γονείς. Ανάμεσα στα άλλα τα παιδιά στο δείγμα παρέμβασης αύξησαν την πρόσληψη φρούτων και τα λαχανικών. Στο δείγμα παρέμβασης υπήρξε ελάττωση του σωματικού βάρος οπότε, μετά το τέλος της μελέτης, 7,5% του δείγματος παρέμβασης είχαν αυξημένο βάρος ενώ το 14,9% του δείγματος ελέγχου είχαν αυξημένο βάρος. ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 13

Πρόσφατα η Ευρωπαϊκή Κοινότητα και τα Ευρωπαϊκά Υπουργεία Γεωργίας εγκαθίδρυσαν προγράμματα σε σχολεία πολλών ευρωπαϊκών χωρών με σκοπό την προώθηση φρούτων και λαχανικών σε παιδιά. Τα αποτελέσματα ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά αφού έδειξαν αύξηση της πρόσληψης και των γνώσεων σχετικά με τα φρούτα και τα λαχανικά. Από τις 30 μελέτες που έχουν εκπονηθεί το 70% έδειξαν αύξηση πρόσληψης φρούτων και λαχανικών ενώ καμιά δεν έδειξε ελάττωση. Μια μελέτη έδειξε αύξηση πρόσληψης φρούτων και λαχανικών και μείωση σωματικού βάρους. Οι προσεγγίσεις του προγράμματος διέφεραν από χώρα σε χώρα, ανάλογα με τα τρόφιμα που καταναλώνονται στον κάθε τόπο και το εκπαιδευτικό σύστημα που ισχύει. 23 από τις μελέτες θα συνεχιστούν για περίοδο μεγαλύτερη από ένα χρόνο και προβλέπεται να δείξουν πολλά σχετικά με την κατανάλωση φρούτων και λαχανικών και τις επιδράσεις της στη γενικότερη κατανάλωση. Το συμπέρασμα της μελέτης ήταν ότι η πρωτοβουλία της ευρωπαϊκής πολιτικής για προώθηση φρούτων και λαχανικών στα σχολεία θα βοηθήσει και τη δημόσια υγεία και τη γεωργία. Η πολιτική αύξησης κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών θα δημιουργήσει νέα γενιά καταναλωτών και θα βοηθήσει την ανάπτυξη και άλλων ευρωπαϊκών πρωτοβουλιών για καταπολέμηση της παχυσαρκίας (de SaJ και Lock K, 2008). 3.2. ΘΕΣΠΙΣΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 3.2.1. Παράμετροι του Σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία Ομάδα-στόχος Ως ομάδα-στόχος του πρώτου έτους εφαρμογής στην Ελλάδα, που είχε πιλοτικό χαρακτήρα, επιλέχθηκε η διανομή των νωπών φρούτων και λαχανικών στο σύνολο των μαθητών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της Περιφέρειας Αττικής και της Περιφερειακής Ενότητας Θεσσαλονίκης. Στο πρόγραμμα εντάχθηκαν συνολικά 1.545 δημοτικά σχολεία, δημόσια και ιδιωτικά, και αποδέκτες του Προγράμματος ήταν 283.674 μαθητές. Χρόνος διανομής Ως χρονική περίοδος υλοποίησης του Σχεδίου είχε προσδιορισθεί η περίοδος του σχολικού έτους στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, που ορίζεται με απόφαση του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων. Το σχολικό έτος 2010- είχε ως ημερομηνία έναρξης την 13/9/2010 και ημερομηνία λήξης την 15/6. Τελικά, η περίοδος υλοποίησης του Σχεδίου (σε όρους διανομής των προϊόντων), για μια σειρά λόγων που θα εξετασθούν σε σχετική ενότητα, ήταν οι μήνες Μάιος και Ιούνιος του. Ειδικότερα, η διανομή των φρούτων στα σχολεία ξεκίνησε την 16/5/ και ολοκληρώθηκε στις 10/6/. Επιλεγμένα προϊόντα Τα προϊόντα, που μπορούσαν να διατεθούν στα σχολεία, έπρεπε να επιλεγούν από τα ακόλουθα: α) μήλα, β) αχλάδια, γ) πορτοκάλια, δ) μανταρίνια, ε) σταφύλια, στ) νεκταρίνια, ζ) ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 14

αγγουράκια, η) σταφίδα. Μετά από σύσταση ειδικής διατροφικής επιτροπής, τα προϊόντα τα οποία τελικά επιλέχθηκαν για διανομή κατά την περίοδο 2010- ήταν : μήλο, πορτοκάλι, αγγουράκι (προϊόντα Ολοκληρωμένης Διαχείρισης) και κορινθιακή σταφίδα. Η μαύρη κορινθιακή σταφίδα επιλέχθηκε διότι αποτελεί ελληνικό προϊόν Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (προϊόν ΠΟΠ) και οι προμηθευτές της ήταν οι Οργανώσεις Παραγωγών ΕΑΣ Αιγίου και Ζακύνθου. Τα εν λόγω προϊόντα ήταν πλυμένα, καθαρά και έτοιμα προς άμεση κατανάλωση. Ειδικότερα, έπρεπε να πληρούν τις ακόλουθες προδιαγραφές : Τα προϊόντα μήλα, πορτοκάλια και αγγουράκια έπρεπε να είναι ολοκληρωμένης διαχείρισης, Τα πορτοκάλια και τα μήλα θα έπρεπε να είναι τουλάχιστον ποιοτικής κατηγορίας Ι, Τα αγγουράκια θα έπρεπε να είναι νανόκαρπων ποικιλιών, Τα πορτοκάλια και αγγουράκια έπρεπε να είναι συσκευασμένα σε ατομικές, χάρτινες συσκευασίες, Η σταφίδα θα έπρεπε να συσκευαστεί σε ατομικές, νάυλον, διαφανείς συσκευασίες των 100 γραμμαρίων, με αναγραφόμενη την ημερομηνία λήξης και να πληροί όλους τους απαραίτητους φυτουγειονομικούς και ποιοτικούς ελέγχους. Όλα τα προϊόντα ήταν κοινοτικής προέλευσης. Συχνότητα διανομής / Ποσότητες Η παράδοση των προϊόντων πραγματοποιήθηκε τμηματικά. Η διανομή των φρούτων σε κάθε σχολείο έγινε σε χρονικό διάστημα μίας (1) ημέρας. Συνολικά, διανεμήθηκαν 3.971.436 μερίδες νωπών φρούτων και λαχανικών, ποσότητα η οποία ανέρχεται σε 14 μερίδες φρούτων ανά μαθητή και αναλύεται ως εξής: 1. πορτοκάλι μερίδες 4 2. μήλο μερίδες 4 3. σταφίδα μερίδες 3 4. αγγουράκι μερίδες 3 Οι ανωτέρω μερίδες συσκευάστηκαν σε δύο (2) χάρτινα κλειστά κουτιά (κασετίνες) για κάθε ένα μαθητή. Το ένα από αυτά περιλάμβανε τα τέσσερα μήλα και τα τρία σακουλάκια της σταφίδας και το δεύτερο κουτί τα τέσσερα πορτοκάλια και τα τρία αγγουράκια. Ο κάθε μαθητής είχε τη δυνατότητα να παραλάβει τις δύο χωριστές κασετίνες είτε ταυτόχρονα, είτε ετεροχρονισμένα. Οι κασετίνες έφεραν την εκτύπωση της αφίσας του προγράμματος, τις θρεπτικές ιδιότητες των προϊόντων και υπήρχε πλαίσιο για να γράφει ο κάθε μαθητής το όνομά του. 3 Συγχρηματοδότηση Το Σχέδιο προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία ήταν συγχρηματοδοτούμενο. 3 Φωτογραφικό υλικό παρουσιάζεται στο Παράρτημα 1 ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 15

Οι επιλέξιµες για ενίσχυση δαπάνες του Προγράμματος αφορούσαν στις: α. Δαπάνες για την αγορά, τυποποίηση, συσκευασία και διανοµή του τελικού προϊόντος στα σχολεία. β. απάνες για την επικοινωνία, οι οποίες αφορούν στην αφίσα του ευρωπαϊκού σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία (άρθρο 5, παρ. 1, σηµείο iii και άρθρο 14 του Καν. (ΕΚ) 288/2009) γ. Δαπάνες για την υλοποίηση των συνοδευτικών μέτρων, απαραίτητων για τη διασφάλιση της επιτυχούς εφαρμογής του Προγράμματος. Το προβλεπόμενο ύψος της δαπάνης του Σχεδίου, σύμφωνα με την ΚΥΑ 136367/27.01., για την περίοδο υλοποίησης 2010- ήταν 2.218.083, που αναλύεται ως εξής: α) Κοινοτική δαπάνη 1.118.121 (59%) για τις δαπάνες : 1) αγοράς, τυποποίησης, συσκευασίας και διανοµής του τελικού προϊόντος στα σχολεία, 2) επικοινωνίας, η οποία αφορά στην αφίσα του ευρωπαϊκού σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία και 3) αξιολόγησης της υλοποίησης του Σχεδίου. β) Εθνική δαπάνη 1.099.960 (41%) για τις δαπάνες που προαναφέρθηκαν και 100% για τα συνοδευτικά μέτρα, τις δημοσιεύσεις των προκηρύξεων των διαγωνισμών και την κάλυψη του ΦΠΑ για την υλοποίηση του Σχεδίου. Τα απολογιστικά χρηματοοικονομικά στοιχεία του Σχεδίου παρουσιάζονται στην ενότητα 3.4. Συμμετοχή των γονέων Δεν υπήρξε οικονομική συμμετοχή των γονέων στο Πρόγραμμα, όπως αποτυπώθηκε στην Εθνική Στρατηγική, για να μεγιστοποιηθεί η αποτελεσματικότητά του. 3.2.2. Εμπλεκόμενοι φορείς Οι υπεύθυνοι φορείς για την υλοποίηση του Σχεδίου ήταν: 1. Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίµων (ΥΠΑΑΤ) που είχε την εποπτεία, παρακολούθηση και αξιολόγηση του Σχεδίου. Ως αρχή επαφής με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ορίστηκε το Τμήμα Πυρηνοκάρπων - Μηλοειδών της Δ/νσης ΠΑΠ Δενδροκηπευτικής. Αρμόδια Υπηρεσία για τη διενέργεια των διαγωνισμών για την επιλογή φορέων εκτέλεσης των συνοδευτικών μέτρων, την επιλογή των αναδόχων και την υπογραφή των τελικών συμβάσεων έως την αναγνώριση και εκκαθάριση των φακέλων πληρωμής των επιλεγμένων φορέων εκτέλεσης ορίστηκε η Οικονομική Διεύθυνση. Ο ΟΠΕΚΕΠΕ και συγκεκριμένα η Διεύθυνση Πληρωμών Αγροτικών Ενισχύσεων ορίστηκε η αρμόδια υπηρεσία για την επιλογή του φορέα εκτέλεσης του Σχεδίου καθώς και του φορέα εκτέλεσης της αξιολόγησης της υλοποίησης του Σχεδίου για την περίοδο 2010-, την υπογραφή των τελικών συμβάσεων και την εφαρμογή και τον έλεγχο του προγράμματος έως την αναγνώριση και εκκαθάριση των φακέλων πληρωμής των επιλεγμένων φορέων εκτέλεσης. ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 16

2. Το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας, ια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων στο πλαίσιο υλοποίησης του Σχεδίου μερίμνησε για τη διαδικασία από την παραλαβή του προϊόντος στα σχολεία και τη διανοµή του στους μαθητές. Ειδικότερα : I. Οι Διευθυντές και οι Προϊστάμενοι Γραφείων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης ήταν αρμόδιοι για την εποπτεία και την παρακολούθηση της υλοποίησης του Σχεδίου. II. Οι Σχολικοί Σύμβουλοι Δημοτικής Εκπαίδευσης, σε συνεργασία με τους Υπεύθυνους Αγωγής Υγείας, είχαν την ευθύνη του εκπαιδευτικού σχεδιασμού της ενημέρωσης εκπαιδευτικών και μαθητών στο πλαίσιο τεσσάρων (4) διδακτικών ωρών της Ευέλικτης Ζώνης, αναφορικά με τους στόχους του προγράμματος. III. Οι Διευθυντές των σχολικών μονάδων : 1) Σε ειδική συνεδρίαση του Συλλόγου διδασκόντων όριζαν τα μέλη της τριμελούς επιτροπής, στην οποία οι ίδιοι προέδρευαν υποχρεωτικά, που ήταν υπεύθυνη για την παραλαβή των προϊόντων, 2) Τηρούσαν το μηνιαίο δελτίο παραλαβής και διανομής του προϊόντος στους μαθητές, 3) Συμπλήρωναν και υπέγραφαν το «Πρωτόκολλο παράδοσης και παραλαβής οπωροκηπευτικών στο Δημοτικό Σχολείο». IV. Η τριμελής επιτροπή της σχολικής μονάδας : 1) Παρελάμβανε το τελικό προϊόν από τον εκπρόσωπο του φορέα εκτέλεσης και το διένεμε, μαζί με τα συνοδευτικά μέτρα, στους μαθητές, 2) Μεριμνούσε για την ανάρτηση της συνοδευτικής αφίσας σε εμφανές σημείο του σχολείου. 3. Το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης ήταν υπεύθυνο για την έγκριση του καταλόγου των επιλέξιμων προϊόντων που διανεμήθηκαν στην οµάδα- στόχο. Για την αγορά, τυποποίηση, συσκευασία και διανομή του τελικού προϊόντος στα σχολεία και την επικοινωνία, η οποία αφορά στην αφίσα του ευρωπαϊκού σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία, έγινε επιλογή ιδιωτικού φορέα μέσω κλειστού διαγωνισμού με σύντμηση των προθεσμιών υποβολής των αιτήσεων συμμετοχής και των προσφορών. Επιλέχθηκε δηλαδή η εκτέλεση του σχεδίου «όλα εντός της τιμής», προσέγγιση που έχει υιοθετηθεί και από άλλα κράτη (π.χ. Ιταλία). Η προκήρυξη του διαγωνισμού έγινε στις 24/2/ και η σύμβαση με τον ανάδοχο υπογράφηκε στις 13/5/. 3.2.3. Αξιολόγηση, παρακολούθηση και πληροφόρηση Η αξιολόγηση του Προγράμματος για το έτος 2010- ανατέθηκε σε εξωτερικό αξιολογητή μετά από κλειστό διαγωνισμό, με σύντμηση των προθεσμιών υποβολής των αιτήσεων συμμετοχής και των προσφορών. Η προκήρυξη του διαγωνισμού δημοσιεύτηκε στις 2/2/2012 με καταληκτική ημερομηνία υποβολής προσφορών την 8/2/2012 και η κατακύρωση του διαγωνισμού στον ανάδοχο στις 24/2/2012. Οι προδιαγραφές της αξιολόγησης βασίσθηκαν στα σχετικά έγγραφα και κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η παρακολούθηση του Σχεδίου έγινε με βάση τα οριζόμενα στις Υπουργικές Αποφάσεις και την ευθύνη είχε το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων μέσω του τμήματος Πυρηνοκάρπων Μηλοειδών της Διεύθυνσης ΠΑΠ Δενδροκηπευτικής. ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 17

Σε ότι αφορά τις δράσεις πληροφόρησης αυτές επικεντρώθηκαν στη σχεδίαση/εκτύπωση της αφίσας του ευρωπαϊκού σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία και την αποστολή της στα επιλεγμένα σχολεία. Εκτυπώθηκαν συνολικά 1.800 αφίσες οι οποίες τοποθετήθηκαν σε κάθε σχολείο, ενώ το λογότυπο της αφίσας αποτυπωνόταν στις δύο κασετίνες που περιείχαν τα διανεμόμενα προϊόντα. 3.2.4. Συνοδευτικά μέτρα Σύμφωνα με την Εθνική Στρατηγική, τα συνοδευτικά μέτρα μπορούσαν να επιλεγούν από τον ακόλουθο ενδεικτικό κατάλογο : Ενημερωτικό υλικό (φυλλάδια, οπτικοακουστικό υλικό DVD) Ενημερωτικές διαλέξεις και προβολές σχετικού υλικού στους μαθητές Οργάνωση θεατρικών παραστάσεων Επισκέψεις των μαθητών σε αγροκτήματα για να γνωρίσουν τον τρόπο καλλιέργειας και παραγωγής των φρούτων και λαχανικών Διαφημιστικές προβολές στην τηλεόραση Δημιουργία website Άλλα Για την υλοποίηση των συνοδευτικών μέτρων προβλεπόταν η διενέργεια ανοιχτού διαγωνισμού. Κατά την περίοδο 2010- δεν υλοποιήθηκαν πλήρως τα συνοδευτικά μέτρα, λόγω της σημαντικής καθυστέρησης στην επιλογή αναδόχου για τη διανομή των φρούτων, ενώ παράλληλα δεν υπήρχε επαρκές χρονικό διάστημα για την πλήρη υλοποίησή τους με δεδομένο ότι το σχολικό έτος ολοκληρωνόταν στις 15/6/. Ρόλο συνοδευτικών μέτρων είχε η διενέργεια διδακτικών ωρών στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης και η ενημέρωση των μαθητών από τους δασκάλους. Την ευθύνη του εκπαιδευτικού σχεδιασμού, της ενημέρωσης των εκπαιδευτικών και των μαθητών είχαν οι Σχολικοί Σύμβουλοι Δημοτικής Εκπαίδευσης σε συνεργασία με τους Υπευθύνους Αγωγής Υγείας. 3.3. ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΤΩΝ ΕΝΙΣΧΥΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ Στον Πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται τα προϋπολογιστικά και απολογιστικά χρηματοοικονομικά στοιχεία του Προγράμματος για την περίοδο 2010-. Από τα στοιχεία αυτά προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα : 1. Η απορρόφηση του Σχεδίου ανήλθε συνολικά σε ποσοστό 77,5%, που γενικά εκτιμάται ως ικανοποιητικό. Η απόκλιση οφείλεται στη μη υλοποίηση των συνοδευτικών μέτρων που καλύπτονταν εξ ολοκλήρου από την εθνική συμμετοχή. 2. Οι δαπάνες για την αγορά, τυποποίηση, συσκευασία και διανομή του προϊόντος στα σχολεία ανήλθαν σε 1.785.365,85, μη συμπεριλαμβανομένου του ΦΠΑ. Συνεπώς, το ποσοστό απορρόφησης, βάσει του εγκεκριμένου προϋπολογισμού του Σχεδίου για τις συγκεκριμένες δαπάνες (ΚΥΑ 136367 / 27.01.), ανήλθε στο 80,5%. 3. Οι δαπάνες για την εξωτερική αξιολόγηση του Σχεδίου ανέρχονται σε 27.000, μη συμπεριλαμβανομένου του ΦΠΑ. Κατά συνέπεια, η απορρόφηση της συγκεκριμένης κατηγορίας δαπανών ανέρχεται σε ποσοστό 24,6%. ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 18

Προϋπολογισμός Σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία για την περίοδο 2010- Α/Α Στοιχεία Προϋπολογισμού ΑΡΧΙΚΗ ΜΕΓΙΣΤΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (βάσει Κανονισμού ΕΚ 288/2009) Κοινοτική Συμμετοχή (59%) Εθνική Συμμετοχή (41%) ΣΥΝΟΛΟ Αξία προϊόντος + Αφίσα + 1 Δαπάνες επικοινωνίας 1.861.300,00 1.293.445,76 3.154.745,76 2 Αξιολόγηση Προγράμματος 64.756,10 45.000,00 109.756,10 3 Δαπάνες Δημοσίευσης 3.000,00 3.000,00 Γενικό Σύνολο 1.926.056,10 1.341.445,76 3.267.501,86 ΠΡΟΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (ΚΥΑ 136367 / 27.01.) ΑΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (Φεβρουάριος 2012) Α/Α Στοιχεία Προϋπολογισμού Κοινοτική Συμμετοχή (59%) Εθνική Συμμετοχή (41%) ΣΥΝΟΛΟ Κοινοτική Συμμετοχή (59%) Εθνική Συμμετοχή (41%) ΣΥΝΟΛΟ % Απορρόφηση 1 Αξία προϊόντος + Αφίσα 1.118.121,00 1.099.960,00 2.218.081,00 1.053.365,85 732.000,00 1.785.365,85 80,5% 2 ΦΠΑ (13%) 288.350,53 288.350,53 232.097,56 232.097,56 3 Αξιολόγηση Προγράμματος 64.756,10 45.000,00 109.756,10 15.930,00 11.070,00 27.000,00 24,6% 4 ΦΠΑ (23%) 25.243,90 25.243,90 6.210,00 6.210,00 5 Δαπάνες Δημοσίευσης 3.000,00 3.000,00 0,00 0,0% Σύνολο προ ΦΠΑ 1.182.877,10 834.365,57 2.017.242,67 1.069.295,85 504.762,44 1.574.058,29 Γενικό Σύνολο 1.182.877,10 1.461.554,43 2.644.431,53 1.069.295,85 981.377,56 2.050.673,41 77,5% Πηγή : ΥΠΑΑΤ (Επεξεργασία Συμβούλου Αξιολόγησης) ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 19

4. ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ 1ος άξονας αξιολόγησης: Εφαρμογή 4.1. ΕΦΑΡΜΟΣΤΗΚΕ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΟΠΩΣ ΠΡΟΒΛΕΠΟΤΑΝ ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ; Στοχοθέτηση της στρατηγικής του Σχεδίου Στη στρατηγική του Σχεδίου δεν περιλαμβάνονταν ποσοτικοί στόχοι, καθότι δεν απαιτούνταν κάτι τέτοιο από τον Κανονισμό, παράμετρος που καθιστά δύσκολη τη μέτρηση της επιτευξιμότητας των στόχων. Από την εξέταση των ειδικών στόχων και των αναμενόμενων αποτελεσμάτων που περιλαμβάνονται στις σχετικές ΚΥΑ διαφαίνεται και η διαφορετική οπτική γωνία με την οποία αντιμετωπίστηκε το Σχέδιο από την πλευρά των δύο βασικών συμπραττόντων Υπουργείων (ΥΠΑΑΤ, Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων). Η στοχοθέτηση από πλευράς Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων περιλαμβάνει βραχυπρόθεσμα επιτεύξιμους στόχους που αφορούν τη γεωργική παραγωγή (αύξηση κατανάλωσης οπωροκηπευτικών, σταθεροποίηση των αγορών, βελτίωση του γεωργικού εισοδήματος), ενώ από πλευράς Υπουργείου Παιδείας η έμφαση δίνεται στην εκπαιδευτική παιδαγωγική διάσταση, που αποτελεί όμως μακροπρόθεσμο στόχο. Η διαφοροποίηση αυτή είναι αναμενόμενη και υπό τον όρο ότι το Πρόγραμμα θα υλοποιούνταν στο σύνολο του με βάση την Εθνική Στρατηγική θα εξυπηρετούνταν απόλυτα δύο βασικές πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης που είναι η Κοινή Αγροτική Πολιτική και η πολιτική για τη Δημόσια Υγεία. Κοινή συνισταμένη των δύο Υπουργικών Αποφάσεων είναι η έμφαση που αποδίδεται στη διατροφή και υγεία. Επισημαίνεται επίσης ότι σε όρους στοχοθέτησης η στρατηγική ήταν απόλυτη συμβατή με τους στόχους της ΚΑΠ. Παρά τη σημαντική καθυστέρηση στην υλοποίηση του Σχεδίου, που οφείλεται κυρίως στην καθυστέρηση έκδοσης των απαραίτητων κανονιστικών πράξεων αλλά και στην επιλογή του φορέα εκτέλεσης του έργου, υπήρξε επίτευξη των στόχων που σχετίζονται με την απορρόφηση της γεωργικής παραγωγής και την τόνωση του εισοδήματος των γεωργών, αφού καταναλώθηκαν σημαντικές ποσότητες νωπών φρούτων και λαχανικών, ενώ υπάρχει σημαντικός βαθμός αβεβαιότητας για την επίτευξη των παιδαγωγικών στόχων του Προγράμματος. Εκτιμάται ωστόσο ότι ο ειδικός στόχος του Σχεδίου που αφορούσε στη βελτίωση των διατροφικών συνηθειών των παιδιών και στην καταπολέμηση της παιδικής παχυσαρκίας ήταν αρκετά φιλόδοξος, λαμβάνοντας υπόψη το εξαιρετικά περιορισμένο χρονικό διάστημα εφαρμογής του Σχεδίου. Επιπλέον, στα θετικά σημεία της στρατηγικής περιλαμβάνεται η υποχρέωση ότι τα διατιθέμενα προϊόντα θα έπρεπε να έχουν παραχθεί με φιλικές προς το περιβάλλον γεωργικές πρακτικές (προϊόντα βιολογικής γεωργίας ή ολοκληρωμένης διαχείρισης). Ο ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 20

συγκεκριμένος στόχος επιτεύχθηκε, με δεδομένο ότι τα νωπά φρούτα και λαχανικά που διατέθηκαν (μήλο, πορτοκάλι, αγγούρι) ήταν προϊόντα ολοκληρωμένης διαχείρισης. Εφαρμογή του Σχεδίου Η εφαρμογή του Σχεδίου παρουσίασε απόκλιση σε σχέση με την Εθνική Στρατηγική, αφού δεν υλοποιήθηκαν τα συνοδευτικά μέτρα. Ως σημαντικότεροι αρνητικοί παράγοντες επισημαίνονται η περιορισμένη εφαρμογή των συνοδευτικών μέτρων, η μη επαναλαμβανόμενη διανομή των φρούτων και λαχανικών, αφού στην πλειονότητα των περιπτώσεων τα φρούτα και τα λαχανικά διατέθηκαν άπαξ όπως επίσης και η μη πρόβλεψη διαδικασιών παρακολούθησης και μέτρησης του βαθμού ικανοποίησης των παιδιών. Σε παρούσα φάση η μη δυνατότητα, λόγω απουσίας χρόνου συγκέντρωσης πρωτογενών στοιχείων μέσω της διεξαγωγής έρευνας πεδίου, κενό το οποίο θα καλυφθεί στην επανυποβολή της έκθεσης αξιολόγησης, θα δώσει την δυνατότητα στον αξιολογητή να παρέχει ποσοτικά στοιχεία σχετικά με την εκτίμηση της βελτίωσης των διατροφικών συνηθειών των παιδιών. Οι λεπτομέρειες σχετικά με τον αριθμό των ομάδων στόχων στους οποίους θα διακινηθεί ερωτηματολόγιο, η υιοθέτηση συμμετοχικών μεθόδων αξιολόγησης (π.χ. διενέργεια Focus Group), ο αριθμός των Διευθυντών των σχολικών μονάδων για την πραγματοποίηση συνεντεύξεων θα προσδιορισθούν μετά την αποσαφήνιση των όρων και προϋποθέσεων που θέτει η εθνική νομοθεσία για τη διακίνηση ερωτηματολογίων στις μονάδες της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Αποδέκτες του Σχεδίου Ο αριθμός των μαθητών που ήταν αποδέκτες του Σχεδίου αντιπροσωπεύει το 54,4% των 521.233 παιδιών ηλικίας 6-10 ετών που χρησιμοποιήθηκε ως τιμή αναφοράς για την ενδεικτική κατανομή της Κοινοτικής Συνδρομής 4. Το ποσοστό αυτό είναι σημαντικά υψηλότερο από το μέσο όρο του 18,36% 5 στον οποίο κυμάνθηκε η εφαρμογή του Σχεδίου στα 20 κράτη μέλη της Ε.Ε. κατά τον πρώτο χρόνο υλοποίησής του (2009-2010). Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το ποσοστό κάλυψης των μαθητών ανάμεσα στα κράτη που συμμετείχαν κυμάνθηκε από 3,3% (Γαλλία) έως 97% (Μάλτα). Η πιλοτική εφαρμογή του Σχεδίου και η επιλογή της διανομής των νωπών φρούτων και λαχανικών στα δύο σημαντικότερα πληθυσμιακά κέντρα της χώρας θεωρείται επιτυχής διότι αφενός κάλυψε πολύ μεγάλο αριθμό παιδιών και αφετέρου αποτέλεσε ένα πολύ σημαντικό τεστ των μηχανισμών εφαρμογής για τη δυνατότητα ανταπόκρισης στη διανομή τόσο μεγάλου όγκου προϊόντων σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. 4 Κανονισμός (ΕΚ) ΑΡΙΘ288/2009 5 Commission Europeenne, Premier Apercu des resultats des Rapports de Suivi 2009-2010 School Fruit Scheme (SFS), Brussels, 22 mars. ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 21

Σημαντική παράμετρος για την επιτυχή εφαρμογή του Σχεδίου αποτέλεσε η προσπάθεια για την ενσωμάτωσή του στο ωρολόγιο πρόγραμμα των σχολείων μέσω της υλοποίησης τεσσάρων διδακτικών ωρών και ενημερωτικών συζητήσεων για τους στόχους του Προγράμματος στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης καθώς και η ενημέρωση των εκπαιδευτικών. Εάν δεν υπήρχε η υλοποίηση αυτών των διδακτικών ωρών αλλά και η αναγραφή των θρεπτικών ιδιοτήτων των διανεμόμενων προϊόντων στις συσκευασίες των προϊόντων- που εν μέρει κάλυψε την απουσία έκδοσης ενημερωτικού φυλλαδίου και την μη υλοποίηση των προγραμματισμένων συνοδευτικών μέτρων- θα μπορούσε βάσιμα να υποστηριχθεί ότι το Σχέδιο προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία εφαρμόσθηκε μη ολοκληρωμένα. Η διαπίστωση αυτή δεν αναιρεί τις σημαντικές δυσκολίες που αναπόφευκτα συνοδεύουν το πρώτο έτος εφαρμογής ενός τόσο φιλόδοξου εγχειρήματος με δεδομένο ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει εμπειρία στην εφαρμογή αντίστοιχων Σχεδίων, ενώ δεν υπάρχει και γενικότερα συγκροτημένη πολιτική για τη σχολική διατροφή, αφού δεν παρέχεται σίτιση στα σχολεία. Στη συντριπτική πλειονότητα των σχολείων δεν λειτουργούν σχολικά εστιατόρια ούτε παρέχονται σχολικά γεύματα. Στα ολοήμερα σχολεία οι μαθητές φέρνουν το φαγητό από το σπίτι τους. Η παρέμβαση της Πολιτείας στη σχολική διατροφή περιορίζεται στον προσδιορισμό των χαρακτηριστικών των τροφίμων που θα μπορούν να διατίθενται από τις σχολικές καντίνες 6 τα οποία διαφοροποιούνται ανάλογα με την εκπαιδευτική βαθμίδα. Κατά συνέπεια, εκ των πραγμάτων η κανονιστική προϋπόθεση για την αναγκαιότητα σαφούς διάκρισης της διανομής των φρούτων από τα συνήθη παρεχόμενα σχολικά γεύματα επιτεύχθηκε πλήρως. 4.2. ΕΝΘΑΡΡΥΝΕ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΤΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΙΣ ΠΡΟΒΛΕΠΟΜΕΝΕΣ ΕΥΡΕΙΕΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ, ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ; ΕΝΘΑΡΡΥΝΕ ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΦΟΡΕΩΝ; Το Σχέδιο κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία εφαρμόστηκε για πρώτη φορά το σχολικό έτος 2010 -. Στην υλοποίηση του σχεδίου υπήρξε εμπλοκή των αρμόδιων δημόσιων φορέων εκπαίδευσης και υγείας. Από τη εξέταση του συνόλου των διοικητικών εγγράφων και του υλικού που συλλέχθηκε μέχρι την ημερομηνία υποβολής της παρούσας έκθεσης αξιολόγησης (29.02.2012), προκύπτει ότι ο ρόλος των φορέων για μεν το Υπουργείο Υγείας ήταν περιορισμένος και αφορούσε την έγκριση των προϊόντων που διανεμήθηκαν, ενώ αντίθετα ο ρόλος του Υπουργείου Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων εκτιμάται ως πολύ σημαντικός για την εφαρμογή του Προγράμματος. Επισημαίνεται ότι η ευρεία συνεργασία μεταξύ της εκπαίδευσης και της γεωργίας, όπως αυτή αποτυπώνεται με την ενεργό συμμετοχή των αρμόδιων Υπουργείων, εστιάσθηκε κυρίως στην εφαρμογή του Σχεδίου. Για τη μεγιστοποίηση όμως της συμβολής του Σχεδίου θα έπρεπε να 6 Υπουργική Απόφαση Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης ΦΕΚ1183/31-08-2006 Τεύχος Β ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 22

διασφαλίζεται και η ευρεία συνεργασία των φορέων κατά τη φάση του σχεδιασμού του προγράμματος. Την κύρια ευθύνη του σχεδιασμού έχει το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, μέσω της Δ/σης Δενδροκηπευτικής, που ούτε τον αναγκαίο αριθμό στελεχών διαθέτει αλλά ούτε και την επιστημονική γνώση ειδικά στα θέματα διατροφής, παιδαγωγικών μεθόδων και εκπαιδευτικών πρακτικών. Για το σωστό σχεδιασμό του Προγράμματος θα έπρεπε να διασφαλισθεί διεπιστημονική προσέγγιση με την ενεργό συμμετοχή φορέων και από τα άλλα Υπουργεία (αναλυτικές προτάσεις αναφέρονται στην ενότητα των προτάσεων). Η ανωτέρω παρατήρηση δεν μειώνει τη συμβολή του ΥΠΑΑΤ και του ΟΠΕΚΕΠΕ στην πρώτη πιλοτική εφαρμογή του Σχεδίου που, παρά τα προβλήματα που παρουσιάσθηκαν κατά την υλοποίηση -σε πολύ μεγάλο βαθμό αναμενόμενα με δεδομένη την έλλειψη σχετικής εμπειρίας- αλλά και τη δεδομένη δυσμενή δημοσιονομική συγκυρία καθώς και τη δυσκολία εξεύρεσης εθνικών πόρων, κατέστη δυνατόν να εφαρμοσθεί. Η συμμετοχή των ιδιωτικών φορέων στην υλοποίηση του σχεδίου αφορούσε μόνο στην επιλογή αναδόχου για την αγορά, τυποποίηση, συσκευασία και διανομή του τελικού προϊόντος στα σχολεία και την επικοινωνία (αφίσα του ευρωπαϊκού σχεδίου προώθησης της κατανάλωσης φρούτων στα σχολεία) καθώς και στην επιλογή εξωτερικού αξιολογητή για την εκπόνηση της έκθεσης αξιολόγησης. 2ος άξονας αξιολόγησης: Αποτελέσματα / αποτελεσματικότητα 4.3. ΣΕ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΗΤΑΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟ ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΩΝ ΣΥΝΗΘΕΙΩΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ, ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΓΙΑ ΦΡΟΥΤΑ ΚΑΙ ΛΑΧΑΝΙΚΑ; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό θα πρέπει να εξετάσει την αποτελεσματικότητα του Σχεδίου όσον αφορά τη θετική συμβολή του στην υιοθέτηση υγιεινής διατροφής και στην αύξηση της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών. Ειδικότερα, θα πρέπει να δοθούν απαντήσεις στα ακόλουθα υπο-ερωτήματα: Η εφαρμογή του Σχεδίου συνέβαλε στην αύξηση της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών από τα παιδιά; Η εφαρμογή του Σχεδίου συνέβαλε στην αύξηση της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών από τους γονείς; Η εφαρμογή του Σχεδίου είχε συνεχιζόμενη επίπτωση στην κατανάλωση φρούτων και λαχανικών από τα παιδιά μακροχρόνια, ακόμα και όταν δεν επωφελούνται πλέον από το Σχέδιο; Συμβαίνει το ίδιο και με τους γονείς; H εφαρμογή του Σχεδίου είχε επιπτώσεις στη διατροφή των παιδιών; Η εφαρμογή του Σχεδίου είχε επιπτώσεις στην παιδική παχυσαρκία; Η εφαρμογή του Σχεδίου αναμένεται να οδηγήσει σε υγιεινότερη συμπεριφορά (συμπεριλαμβανομένης της αύξησης της φυσικής άσκησης); Για να καταστεί δυνατή η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα θα έπρεπε να υπήρχε η καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης, δηλαδή οι ποσότητες κατανάλωσης φρούτων και ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 23

λαχανικών από τα παιδιά πριν και μετά την εφαρμογή του Σχεδίου. Αντίστοιχες καταγραφές δεν υπήρξαν, ενώ λόγω και της χρονικής περιόδου της διανομής των φρούτων δεν υπήρξε η δυνατότητα για την εφαρμογή δράσεων follow up. Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι για την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών απαιτείται συστηματική και συνεχής προσπάθεια. Θα ήταν ιδιαίτερα παράδοξο να θεωρηθεί ότι η διανομή μίας φοράς των φρούτων θα οδηγούσε σε αύξηση της κατανάλωσης. Σαφής απάντηση θα μπορεί να δοθεί μόνο μετά την καταγραφή των απόψεων των εκπαιδευτικών που ενεπλάκησαν στην υλοποίηση του Προγράμματος. Η διεξαγωγή έρευνας πεδίου στους μαθητές είναι ιδιαίτερα δύσκολο να υλοποιηθεί, καθότι απαιτείται η έγκριση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και με βάση την εθνική νομοθεσία δεν επιτρέπεται η διακίνηση ερωτηματολογίων στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Όπως θα παρουσιασθεί αναλυτικά στην ενότητα της μεθοδολογίας η μη δυνατότητα πραγματοποίησης της έρευνας πεδίου θα υποκατασταθεί από τη διενέργεια συνεντεύξεων με τους Υπευθύνους Αγωγής Υγείας της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, τους σχολικούς συμβούλους και τους Διευθυντές σχολείων. Μέχρι την ολοκλήρωση της έρευνας αυτής καθίσταται αδύνατη η διατύπωση αξιολογικής κρίσης. Σε ότι αφορά την επίδραση του Σχεδίου στους γονείς θα πρέπει να σημειωθεί ότι στο Πρόγραμμα δεν είχαν προβλεφθεί αντίστοιχες δράσεις. Κατά συνέπεια, θα ήταν δύσκολο να τεκμηριωθεί ότι το Σχέδιο συνέβαλε στην αύξηση της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών από τους γονείς. Υπάρχουν ενδείξεις από την εφαρμογή εθνικών προγραμμάτων διανομής φρούτων σε άλλα κράτη-μέλη ότι τα προγράμματα αυτά συμβάλλουν στη μεταβολή των διατροφικών συνθηκών και στη μείωση της παχυσαρκίας, ωστόσο υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά που συνίσταται στο ότι τα προγράμματα αυτά σε άλλα κράτη-μέλη εφαρμόζονται επί σειρά ετών και χαρακτηρίζονται από τον επαναλαμβανόμενο ετήσιο χαρακτήρα τους. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι : H διανομή φρούτων στην Αγγλία πραγματοποιείται για χρονική περίοδο 180-200 ημερών, Στην Ιρλανδία τα προγράμματα υγιεινής διατροφής διαρκούν 17 ημέρες κάθε διδακτικό έτος και κατά τη διάρκεια των μαθημάτων διανέμονται δωρεάν φρούτα, Στη Γερμανία για μια περίοδο 4-8 εβδομάδων διανέμεται τουλάχιστον μια φορά την ημέρα μια μερίδα φρούτων, ενώ στα προγράμματα εκπαίδευσης περιλαμβάνονται και επισκέψεις σε αγροκτήματα αλλά και συζητήσεις των γονέων με διατροφολόγους, Στη Δανία υπάρχει η εβδομάδα φρούτων στην διάρκεια της οποίας διανέμονται φρούτα. Στα κράτη-μέλη της Ε.Ε υλοποιούνται συνολικά 21 προγράμματα διανομής φρούτων, χρηματοδοτούμενα είτε με κοινοτικούς πόρους (από το 2009 που είναι το πρώτο έτος έναρξης εφαρμογής του προγράμματος διανομής φρούτων), είτε με αμιγώς εθνικούς πόρους. Τα προγράμματα παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους και δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο μοντέλο εφαρμογής, απόρροια και του διαφορετικού τρόπου οργάνωσης των εκπαιδευτικών συστημάτων, του ρόλου των συλλόγων γονέων, των υποδομών των σχολείων κλπ. Κοινό χαρακτηριστικό όμως του συνόλου των εφαρμοζομένων προγραμμάτων είναι ο επαναλαμβανόμενος και συστηματικός χαρακτήρας τους. ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΕΠΕ 24