ΕΛΠ 12 - Γ ΤΟΜΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο - ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ 1.1. Η Επτανησιακή Σχολή και η Καλλιτεχνική Εκκοσμίκευση 17 ος 18 ος αι. 1.1.1. Οι Ιστορικές Συνθήκες Το 17 ο αι. τα Επτάνησα αποτελούν ένα ενιαίο ενετοκρατούμενο γεωγραφικό και διοικητικό σύνολο. Οι συνθήκες της Ενετοκρατίας και η επαφή με την Δύση, σε σχέση με την υποχώρηση των έντονων βυζαντινών επιδράσεων καθιστούν τα Επτάνησα κατάλληλο χώρο ανάπτυξης μιας καλλιτεχνικής δραστηριότητας με την εκκοσμίκευση σαν κυρίαρχη αξία. Η ενασχόληση με τις εμπορικές δραστηριότητες είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη ενός νέου ενδιαφέροντος για τον υλικό κόσμο, χάρη στα αγαθά του οποίου μπορεί να αποκτηθεί κοινωνική δύναμη. 1.1.2. Οι Καλλιτεχνικές Συνέπειες Ευρεία διάδοση ορισμένων καλλιτεχνικών ειδών όπως η προσωπογραφία, η νεκρή φύση, και η τοπιογραφία ενώ η θρησκεία δεν αποτελεί πλέον μοναδικό σημείο αναφοράς. Τα Ιόνια νησιά είχαν αποσπαστεί νωρίς από την κυριαρχία του θεοκρατικού βυζαντινού κράτους με αποτέλεσμα τη μειωμένη απήχηση των βυζαντινών καλλιτεχνικών προτύπων και την έντονη επαφή με τη δυτική τέχνη. Ως συνέπεια έχουμε την υποχώρηση των άκαμπτων βυζαντινών θρησκευτικών καλλιτεχνικών προτύπων προς όφελος των δυτικότροπων τάσεων, με κύριο χαρακτηριστικό την στροφή προς την φυσιοκρατία - νατουραλισμό. 1
«αφύσικο» βυζαντινό ύφος # έντονο κοσμικό χαρακτήρα των δυτικών κοινωνιών. Άγνωστα όλα αυτά στην οθωμανοκρατούμενη Ελλάδα. Αν και μετά την άλωση του Χάνδακα Κρήτες επήλυδες είχαν συρρεύσει στα Επτάνησα, και ζωγράφοι θρησκευτικών θεμάτων, όπως ο Ε. Τζάνες και ο Θεόδωρος Πουλάκης, συνέχιζαν να ασκούν την τέχνη τους η μεταβυζαντινή κρητική παράδοση δεν κατάφερε να συνδράμει σε μια νέα άνθηση της βυζαντινής τέχνης. Άλλωστε και η ίδια η κρητική τέχνη είχε υποστεί, στο ενετοκρατούμενο κρητικό περιβάλλον, αλλαγές με αποτέλεσμα να κινείται πιο ελεύθερα σε σχέση με την αυστηρή βυζαντινή καλλιτεχνική τεχνοτροπία. Συχνό το φαινόμενο στην Κρήτη οι καλλιτέχνες να ζωγραφίζουν και με ταυτόχρονα και με το δυτικό και με το βυζαντινό ιδίωμα. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1 η / ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο / σελ.19 & 72 1.1.3. Η σημασία των υλικών - 20 Ταύτιση της ελαιογραφίας με το δυτικό τρόπο ζωγραφικής Το λάδι προσδίδει μια βαθιά, πυκνή χρωματική τονικότητα και μια στιλπνότητα που επιτρέπει τη σαφέστερη και λεπτομερέστερη απόδοση των θεμάτων. Ευχερέστερη η απόδοση των προσώπων και των λεπτομερειών του υλικού κόσμου. Παράδειγμα η Φλάνδρα του 17 ου αι. - Ιερώνυμος Στρατής Πλακωτός ή Πιττόρος. 1.1.4. Η θέση του καλλιτέχνη 21 Η προσκόλληση ενός καλλιτέχνη σε κύκλους ανώτερων εκκλησιαστικών αξιωματούχων, που παραγγέλνουν θρησκευτικά έργα, αλλά και σε αριστοκρατικούς, κοσμικούς κύκλους εξασφαλίζει την επιβίωση του. Αριστοκρατική αντίληψη: η δαπάνη δεν καθορίζεται απ αυτό που στην αστική οικονομία θα ονομάζαμε «συνθήκες της αγοράς», καθώς γνώμονας 2
είναι μια ανάγκη επίδειξης από τους πλούσιους ευγενείς εισοδηματίες, που σχετίζεται μεν με την ανάγκη προώθησης της κοινωνικοοικονομικής τους κυριαρχίας, χωρίς ωστόσο να εξαρτάται από στενά οικονομικά όρια. Αποτέλεσμα: οι ευνοούμενοι καλλιτέχνες αμείβονται πλουσιοπάροχα. Αστική αντίληψη: το αντίθετο συμβαίνει όταν παραγγελιοδότες είναι εύποροι αστοί. Το ποσό που θα δαπανήσουν για έργα τέχνης δε βασίζεται τόσο σε μια υποκειμενική αντίληψη γενναιοδωρίας αλλά σε συγκεκριμένα οικονομικά κριτήρια. Αποτέλεσμα 1ο: το εισόδημα των καλλιτεχνών εξαρτάται από την «εμπορικότητα» των έργων τους. Αποτέλεσμα 2 ο : μια εμπορική αποτυχία καθώς οι τιμές εκκίνησης καθορίζονται με ιδιαίτερη φειδώ από τους αυτοδημιούργητους αστούς- μπορούσε να σημαίνει πλήρη οικονομική καταστροφή. Παραδείγματα 1ο: Ολλανδία 17 ος - ο Ρέμπραντ (δεν ξεπλήρωσε ποτέ τα υπέρογκα χρέη του) και ο Χαλς (πέθανε σε πτωχοκομείο) υπέστησαν τις συνέπειες της μετάβασης από την αριστοκρατική στην αστική οικονομία. Αντίθετα ο Ρούμπενς, που έζησε στη Φλάνδρα και είχε παραγγελιοδότες ευγενείς και εστεμμένους πέθανε βαθύπλουτος. Παράδειγμα 2 ο : Επτάνησα οικονομικές αποφάσεις οργανωμένων φορέων # επιδεικτικές δαπάνες ευγενών. Οι πρώτοι δίνουν 28 τσεκίνια για μια Λιτανεία του Κοράη ενώ 4 δεκαετίες πριν ο Προβλέπτης (ανώτατος αξιωματούχος της αριστοκρατικής κυβέρνησης) πλήρωσε 700 για έναν Πλακωτό. 1.1.5. Η θρησκευτική ζωγραφική Η μεταβολή της τεχνοτροπίας προς το νατουραλισμό απηχεί τις παραπάνω εξελίξεις Η μεταβολή παρατηρείται και στο έργο καλλιτεχνών των Επτανήσων και της θρησκευτικής ζωγραφικής. Παράδειγμα: Παναγιώτης Δοξαράς ζωγράφος και στρατιωτικός. Φιλοτέχνησε στο ύφος την ουρανία του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα και 3
συνέγραψε το Περί ζωγραφικής, μια πραγματεία όπου ανέλυε τις αρχές του νέου καλλιτεχνικού ύφους. Ωστόσο μόνο στο β μισό του 19 ου αι. όταν τα Επτάνησα ενώνονται με την Ελλάδα και παράλληλα με τον απελευθερωμένο εθνικό κορμό διαμορφώνεται στα Επτάνησα μια αστική τάξη σε μια κοινωνία που επιβιώνουν με ιδιότυπο τρόπο στοιχεία κληροδοτημένα από μια μακραίωνη αριστοκρατική παράδοση. Τότε οι καλλιτεχνικές διαφοροποιήσεις θα αποτυπωθούν με σαφή τρόπο. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2 η / ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο / σελ.23 & 72 1.1.6. Η μη θρησκευτική ζωγραφική Νικόλαος Κουτούζης (εικ. 3, 4 α, 4β σελ. 24) Νικόλαος Καντούνης, (εικ. 4γ σελ. 25) Δημήτριος Καλλιβωκάς, (εικ. 5 σελ. 27) Απόστολος Λάτσης, ( εικ. 6, σελ. 27) Εικ. 4 α, 4β, 4γ, σελ. 25: Επιδίωξη απόδοσης όχι μόνο της ακριβής εμφάνισης αλλά και της ψυχολογικής διάστασης των εικονιζόμενων. Ψυχογραφία που αφίσταται από κάθε μεταφυσική εξιδανίκευση (θρησκευτικά θέματα) αλλά προσπάθεια «ωραιοποίησης». Έμφαση στα ρεαλιστικά ψυχολογικά χαρακτηριστικά στοιχεία του απεικονιζόμενου προσώπου. Έμφαση που σχετίζεται άμεσα με την εκκοσμικευτική καλλιτεχνική διαδικασία που απηχεί τις μεταλλάξεις της επτανησιακής σχολής. Ο ψυχολογικός ρεαλισμός, ως τεχνοτροπικό χαρακτηριστικό, καλλιεργείται πλέον συστηματικά αφού πρόσβαση στην προσωπογραφία έχουν πλέον και οι μη ευγενείς. Την έλλειψη εμβλημάτων όπως οικόσημα κλπ υποκαθιστούν, στην προσπάθεια κατάδειξης της υψηλής κοινωνικής θέσης των μη ευγενών, οι αναφορές στην αξιόλογη επαγγελματική ή άλλη δραστηριότητα του εικονιζόμενου και η έμφαση στην εξαιρετική του ψυχολογική διάσταση, η οποία συνέβαλλε στην κοινωνική του 4
καταξίωση (οξύνοια, πονηριά, μειδίαμα). Τα ρεαλιστικά χαρακτηριστικά ίσως να οφείλονται και στην απαίτηση του παραγγελιοδότη να μοιάζει η εικόνα στο πρωτότυπο. Εικ. 5, σελ 26,27: Ολοκλήρωση του κύκλου της επτανησιακής σχολής Συμπύκνωση όλων των χαρακτηριστικών της φυσιοκρατικής εκκοσμικευμένης ζωγραφικής. Αναγνώριση των αξιών της αστικής οικογενειακής ζωής το άγγιγμα του ανδρικού ώμου από τη σύζυγο, που φανερώνει οικειότητα. Ευθύ και με αυτοπεποίθηση βλέμμα. Επιμελημένα ενδύματα και βαρύ στολίδι φανερώνουν την απόλαυση των αγαθών της αστικής ζωής. Γυμνό το βάθος του πίνακα. Ίσως για να αναδείξει την ανθρώπινη μορφή ως καθαυτή αξία αντίληψη του αστικού ουμανισμού. Εικ. 6: Αντίθετα στην εικ. 6, (αριστοκράτης) η έμφαση δίνεται στα υλικά αγαθά του εικονιζόμενου ενώ η καταγωγή φανερώνεται από το αυταρχικό ύφος. Το ανήσυχο ανθρώπινο βλέμμα αντικαθίσταται από έναν ήρεμο αυταρχισμό που δηλώνει την αυτοπεποίθηση της καταγωγής. Ως νεκρές φύσεις εισάγονται στον πίνακα αντικείμενα όχι επαγγελματικής δραστηριότητας αλλά πνευματικής καλλιέργειας. Στα τέλη του 19 ου αι. τα Επτάνησα ακολουθούν πλέον τις καλλιτεχνικές εξελίξεις της απελευθερωμένης Ελλάδας, η οποία γονιμοποιεί τις πολιτιστικές αξίες της φυσιοκρατικής εκκοσμίκευσης προσβλέπει πλέον προς την Ακαδημία του Μονάχου. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 3 η / ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο / σελ.25 & 26 & 27 Στις τρεις προσωπογραφίες παρατηρούμε την επιδίωξη του ζωγράφου να αποδώσει με ακριβή έμφαση τις ψυχολογικές διαστάσεις των προσώπων. Η ανάπτυξη της αστικής τάξης στα Επτάνησα, εξηγεί την άνθηση του κοσμικού είδους της προσωπογραφίας με χαρακτηριστικό παράδειγμα τα τρία έργα. 5