Μελέτες Ποταµών ως Μοντέλο Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποίησης-Περιβαλλοντικές Γνώσεις Φοιτητών

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 631 Μελέτες Ποταµών ως Μοντέλο Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποίησης-Περιβαλλοντικές Γνώσεις Φοιτητών. ΚΑΛΑΪΤΖΙ ΗΣ Ν. ΣΟΥΝ ΟΥΛΟΥΝΑΚΗΣ Κ. ΟΥΖΟΥΝΗΣ ρ. Γεωλόγος Εκπ/κός Γεωλόγος Εκπ/κός Καθηγητής.Π.Θ. Περίληψη Τα προβλήµατα που προκύπτουν από τη διαχείριση των υδάτινων πόρων επιβάλλουν τη λήψη σοβαρών µέτρων. Μεταξύ των µέτρων που λαµβάνονται, είναι αυτά που αφορούν στην ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού για την αλλαγή της συµπεριφοράς του προς στο νερό. Στα πλαίσια αυτής της ευαισθητοποίησης µαθητών, γονέων και τοπικών κοινωνιών, ιδρύθηκε το 1995 το Εθνικό ίκτυο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης «Το Ποτάµι». Οι µαθητές και µαθήτριες που συµµετείχαν στο ίκτυο εφάρµοζαν συγκεκριµένο πρόγραµµα µελέτης ποταµού Εντοπίσθηκαν και καταγράφηκαν προβλήµατα στα ποτάµια που µελετήθηκαν, αλλά και στη διαδικασία µελέτης των ποταµών από τους µαθητές και τους εκπαιδευτικούς. Το Ακαδηµαϊκό έτος 2003-2004 το εργαστήριο Περιβ/κής Χηµείας του ΠΘ ξεκινά έρευνα, για να αποτυπώσει τις περιβαλλοντικές γνώσεις και απόψεις των φοιτητών του τµήµατος Μηχ/κών Περιβάλλοντος του.π.θ., λαµβάνοντας υπόψη την συµµετοχή τους σε προγράµµατα Π.Ε κατά τη φοίτησή τους στη /θµια Εκπ/ση. Abstract Problems deriving from the water resource management, impose the need of serious measures in order to secure safe water. Among the measures suggested, improvement of awareness targeting to a shift to the human behavior on the water is one of the most promising. In the framework of the enhancement of the awareness of pupils, parents and local societies the National Environmental Education Network The River was founded in 1995. Pupils and students that participate to the network implement the corresponding environmental education project The River. Problems and issues related to the studied rivers were identified and also issues of the education of teachers on river studies, and difficulties that pupils face when implementing the project. During the academic year 2003-2004 the Environmental Chemistry Lab of the Democritus University has initiated a research in order to depict the environmental knowledge and attitudes of the students of the Environmental Engineering Department of the Democritus University, taking into account their participation in Environmental Educucation Projects during their studies in Secondary Education. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι µαθητές όλων των βαθµίδων αποτελούν την πιο «εύπλαστη-ευαίσθητη» κοινωνική οµάδα. Προγράµµατα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Π.Ε.) που υλοποιούνται τόσο στην Πρωτοβάθµια όσο και στη ευτεροβάθµια Εκπαίδευση, στοχεύουν στην διαµόρφωση στάσεων και συµπεριφορών φιλικών προς το περιβάλλον [1] και σε αυριανούς πολίτες που θα προσεγγίζουν τα θέµατα της προόδου και της ανάπτυξης µε αειφόρο προοπτική. Ένα τέτοιο πρόγραµµα Π.Ε. είναι η µελέτη περίπτωσης «Το Ποτάµι» και υλοποιείται υπό την εποπτεία του εθνικού δικτύου Περιβ. Εκπ/σης «ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ». Στην Ελλάδα λειτουργούν παράλληλα πολλά Εθνικά ίκτυα Π.Ε. τα οποία συµβάλουν σηµαντικά στην απόκτηση εξειδικευµένων γνώσεων και στη διαµόρφωση στάσεων και συµπεριφορών. Θεωρήθηκε πρόκληση για την οµάδα µας να διεξάγει µια σχετική έρευνα στους φοιτητές της Πολυτεχνικής Σχολής Ξάνθης µε στόχο την διερεύνηση των περιβαλλοντικών γνώσεων, στάσεων και συµπεριφορών. Στην εργασία αυτή παρουσιάζεται το τµήµα της έρευνας που αφορά στο επίπεδο των περιβαλλοντικών γνώσεων. 2. ΙΚΤΥΟ «ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ» Στη παρούσα εισήγηση θα παρουσιασθεί το δίκτυο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης «ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ», το οποίο, µε πρωτοβουλία Εκπαιδευτικών της ευτεροβάθµιας ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 1995 και την ίδια χρονιά αναγνωρίσθηκε από το ΥΠΕΠΘ. Η κεντρική ιδέα δηµιουργίας του δικτύου ήταν να κατανοήσουν οι µαθητές τη σηµασία των ποταµών για τις πολλαπλές οικολογικές σχέσεις που αναπτύσσονται στο περιβάλλον και να µελετηθούν οι παρεµβάσεις του ανθρώπινου παράγοντα, προκειµένου να υιοθετήσουν προστατευτική και υπερασπιστική στάση έναντι του περιβάλλοντος εν γένει και των ποταµών ειδικότερα. Γιατί επελέγη το «Ποτάµι» ως πεδίο ευαισθητοποίησης; Γιατί: Γύρω από τους ποταµούς αναπτύσσονται πολλά είδη χλωρίδας και πανίδας, η βιοποικιλότητα των οποίων

632 αποτελεί δείκτη ποιοτικής κατάστασης του ποταµού [2]. Η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος γενικά και των ποταµών ειδικά, πρέπει να είναι ζήτηµα προτεραιότητας Τα νερά των ποταµών είναι πολύτιµα για τη κάλυψη ζωτικών µας αναγκών (πόσιµο νερό, νερό άρδευσης, νερό για τη βιοµηχανία, για παραγωγή ενέργειας, κ.α.). Τα ποτάµια συµβάλλουν στην ποιότητα ζωής και στην ανάπτυξη των περιοχών που διασχίζουν. Αποτελούν γέφυρα επικοινωνίας µεταξύ διαφορετικών λαών, φυλών και πολιτών. Συµβάλλουν στην προσέγγισή τους, στην κατανόηση και τον αλληλοσεβασµό των διαφορών που υπάρχουν µεταξύ τους, και µπορεί να αποτελέσουν πόλο συσπείρωσης για τη προστασία του περιβάλλοντος [3]. 3. ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΙΚΤΥΟΥ 1. Η αποκατάσταση οριζόντιας επικοινωνίας και διασύνδεσης σχολείων όλης της επικράτειας, µε βάση το κοινό εκπαιδευτικό-περιβαλλοντικό πρόγραµµα "Το Ποτάµι". 2. Η µελέτη των ποταµών (µεγάλων ή µικρών) όλης της χώρας και ιδιαίτερα των διασυνοριακών όπως Έβρος, Νέστος, Στρυµόνας, Αξιός, κ.λ.π. 3. Η δηµιουργία κοινού συστήµατος αξιών για τη συνολική αντιµετώπιση κοινών περιβαλλοντικών προβληµάτων. 4. Η δηµιουργία παιδαγωγικού υλικού, το οποίο θα µπορεί να χρησιµοποιείται από τις µαθητικές οµάδες Π.Ε. σε όλα τα σχολεία των δύο πρώτων βαθµίδων [4]. 5. Η ευαισθητοποίηση των νέων ανθρώπων ως προς τα προβλήµατα του περιβάλλοντος. 6. Η κατανόηση εκ µέρους των µαθητών της αλληλεπίδρασης ανθρώπου και περιβάλλοντος. 7. Η καθιέρωση διαπολιτισµικών σχέσεων. 8. Η εξοικείωση των µαθητών µε τους φυσικούς πόρους και τη διαχείρισή τους. 9. Η εκπαίδευση των µαθητών στην αξιολόγηση των µέτρων που λαµβάνονται στα πλαίσια της κείµενης περιβαλλοντικής νοµοθεσίας. Εκτός από τους γενικούς στόχους που τίθενται από το δίκτυο, υπάρχουν και ειδικοί στόχοι που αφορούν κυρίως τους µαθητές που συµµετέχουν στα προγράµµατα και στις σχετικές δραστηριότητες. Αυτοί είναι: Ο µαθητής να αντιλαµβάνεται βασικές γεωγραφικέςχηµικές- βιολογικές- οικολογικές έννοιες Να αναγνωρίζει τους συµβολισµούς σε ένα γεωγραφικό χάρτη (υπόµνηµα). Να υπολογίζει κατά προσέγγιση την ταχύτητα ροής και την παροχή του ποταµού. Να γνωρίζει τις χρήσεις των νερών των ποταµών, τη διαχείρισή τους, τις διαχρονικές αλλαγές που έχει υποστεί και τις επιπτώσεις αυτών των αλλαγών. Εκπαίδευση στους Υδατικούς Πόρους Να αντιλαµβάνεται τις επιπτώσεις που προκαλεί στο περιβάλλον (στη χλωρίδα, στην πανίδα και στο κλί- µα) η κατασκευή ενός σηµαντικού τεχνικού έργου στο ποταµό, π.χ. ενός φράγµατος ή ενός δικτύου άρδευσης. Να κατανοεί τα χαρακτηριστικά µιας βιώσιµης (sustainable) [5] ή µη ανάπτυξης, µε γνώµονα τη διαχείριση των νερών ενός ποταµού. Να καταγράφει τους βασικούς τοµείς απασχόλησης του πληθυσµού στην περιοχή και την επίδρασή τους στα πολιτιστικά στοιχεία (ήθη και έθιµα) της ευρύτερης περιοχής του ποταµού. Να προτείνει τρόπους ατοµικής ή και συλλογικής δραστηριότητας για την αποκατάσταση των επιπτώσεων που προκαλεί η ανθρώπινη επέµβαση στο οικοσύστηµα του ποταµού. Να διαµορφώνει στάσεις και συµπεριφορές, που συµβάλουν στην προστασία του περιβάλλοντος, α- ξιοποιώντας τις διεπιστηµονικές γνώσεις που αποκτά στη διάρκεια της µαθητικής του ζωής [4]. 4. ΠΩΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ ΤΟ ΙΚΤΥΟ Προϋπόθεση ένταξης των σχολείων στο δίκτυο αποτελεί η δηµιουργία και δράση µια οµάδας περιβαλλοντικής εκπαίδευσης µαθητών και εκπαιδευτικών του σχολείου. Οι εκπαιδευτικοί καλούνται κάθε χρόνο σε επιµορφωτικές συναντήσεις, κατά τη διάρκεια των οποίων εκπαιδεύονται στην εκτίµηση της ποιότητας του νερού µε βιοδείκτες και µε χηµικές παραµέτρους, συµµετέχουν σε εργασία πεδίου, µαθαίνουν τη χρήση του εκπαιδευτικού πακέτου «Εγχειρίδιο Παιδαγωγικών ραστηριοτήτων για το Ποτάµι» [6] και προετοιµάζονται για την υλοποίηση του προγράµµατος. Η προετοιµασία των µαθητών της Περιβαλλοντικής Οµάδας (Π.Ο.) γίνεται σε κάθε σχολείο και διαρκεί περίπου ένα µήνα (εκµάθηση της ορολογίας, εισαγωγή στις τεχνικές εκτίµησης της ποιότητας νερού, κλπ). Στη διάρκεια της εργασίας πεδίου η µαθητική οµάδα χωρίζεται σε µικρότερες και κάθε µια αναλαµβάνει µία συγκεκριµένη δράση, από τις παρακάτω κύριες κατευθύνσεις, π.χ. συλλογή στοιχείων για: Την παλαιογεωγραφική εξέλιξη της περιοχής Την Ιστορία και τον Πολιτισµό Την οικολογία Την χρήση και διαχείριση του ποταµού Την οικονοµική διάσταση Για την κάθε Π.Ο. διατίθεται: Φορητό χηµικό εργαστήριο (µόνο για τα παιδιά δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης) «Η βαλίτσα του ποταµού» (Εργαλεία και όργανα για τους βιολογικούς προσδιορισµούς, υλικά και όργανα για τη µέτρηση της παροχής του ποταµού, βιβλία µε απλές κλείδες για την αναγνώριση ειδών της πανίδας και της χλωρίδας) Φωτογραφική µηχανή, κιάλια.

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 633 Οι µαθητές και οι µαθήτριες χρησιµοποιούν συγκεκριµένο έντυπο για την καταγραφή των πληροφοριών που συλλέγουν. 5. ΤΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΙΚΤΥΟΥ Μέχρι σήµερα συµµετείχαν στις δράσεις του δικτύου περισσότερα από 250 σχολεία, 500 εκπαιδευτικοί και περίπου 10.000 (δέκα χιλιάδες) µαθητές και µαθήτριες. ιοργανώθηκαν δεκαπέντε σεµινάρια για την επιµόρφωση των εκπαιδευτικών. Συµµετείχαν περίπου 400 εκπαιδευτικοί πρωτ/θµιας και δευτ/θµιας εκπαίδευσης. ηµιουργήθηκε εκπαιδευτικό υλικό που αξιολογήθηκε από το ΥΠΕΠΘ και συντάχθηκαν δύο ηλεκτρονικοί χάρτες ποιότητας των ποταµών που µελετήθηκαν. Καθιερώθηκε : α) από το 2001 η «Ηµέρα του Ποταµού» ως ηµέρα Πανελλήνιας µαθητικής δράσης για τη µελέτη και προστασία των ποταµών [7]. β) η επικοινωνία και η συνεργασία µεταξύ σχολείων, εκπαιδευτικών, µαθητών, τοπικών κοινωνιών και Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Ελληνικά σχολεία, µέλη του δικτύου, έχουν αναπτύξει πρωτοβουλίες για συνεργασία µε αντίστοιχες σχολικές µονάδες Ευρωπαϊκών και γειτονικών χωρών π.χ. 1. Το 1998 ξεκίνησε συνεργασία µεταξύ ενός σχολείου της Ελλάδας (Γυµνάσιο Νέας Βύσσας Ορεστιάδας) µε αντίστοιχο της Βουλγαρίας (Λύκειο Σλίβεν). Η συνεργασία αυτή εµπλουτίστηκε τα τελευταία χρόνια, µε δράσεις στα πλαίσια της Ηµέρας του Ποταµού. 2. Το Σεπτέµβριο του 2003 σχολεία από την Ελλάδα (Γυµνάσιο Σµίνθης Ξάνθης, Ράλλειο Γυµνάσιο Θηλέων Πειραιά, 1 ο Τ.Ε.Ε. Νέας Ορεστιάδας), συνεργάστηκαν µε σχολεία από τη Βουλγαρία (Σχολική Μονάδα Κύριλλος και Μεθόδιος Φιλιππούπολης) και την Τουρκία (Κολέγιο Μπεϊκέντ Ανδριανούπολης) για τη µελέτη του ποταµού Έβρου. Συνεργασία µε το ίδιο Κολέγιο και το 1 ο ΤΕΕ Νέας Ορεστιάδας είχε προηγηθεί και την προηγούµενη σχολική χρονιά. 3. Το Ράλλειο Γυµνάσιο Θηλέων Πειραιά συµµετείχε για τρία χρόνια (2000-2003) σε Ευρωπαϊκό Πρόγραµµα Comenius µε σχολεία από τη Γερµανία και τη Νορβηγία [8]. Με πρωτοβουλία του ικτύου πραγµατοποιήθηκε στην Αλεξανδρούπολη το Σεπτέµβρη του 1997 το παγκόσµιο συνέδριο G.R.E.E.N.(Clobal River Enviromental Education Network) όπου συστάθηκε και το G.R.E.E.N Europe, το Ευρωπαϊκό ίκτυο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για τα ποτάµια, στο οποίο εντάχθηκε και το αντίστοιχο ελληνικό δίκτυο. Σε έρευνα µεταξύ µαθητών και µαθητριών των οµάδων Π. Ε. του ικτύου που πραγµατοποιήθηκε δύο συνεχόµενες σχολικές χρονιές (1995-96 και 1996-97) προέκυψε ότι το πρόγραµµα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης «ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ» επιδρά θετικά στις γνώσεις των µαθητών σχετικά µε τα γεωγραφικά και οικολογικά χαρακτηριστικά της λεκάνης απορροής, µε τη χρήση και διαχείριση του νερού του ποταµού, τη γεωλογική δράση του νερού και τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στον ποταµό και τη λεκάνη του [3]. 6. ΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗ- ΣΗ Από την ενασχόληση των εκπαιδευτικών και των µαθητικών οµάδων µε τα ποτάµια στο πλαίσιο του προγράµµατος Περιβαλλοντικής εκπαίδευσης «ΤΟ ΠΟΤΑ- ΜΙ» σηµειώνονται τα εξής: 6.1. Εκπαιδευτικοί Οι εκπαιδευτικοί που συµµετέχουν στο δίκτυο ως συντονιστές των µαθητικών οµάδων Π.Ε., βρίσκουν αρχικά το πρόγραµµα του δικτύου δύσκολο και απαιτητικό. Η εντύπωση αυτή τους δηµιουργείται, πιθανώς επειδή η συντριπτική πλειοψηφία των εκπαιδευτικών του δικτύου (περίπου 85%) δεν έχουν ειδικότητες σχετικές µε τις φυσικές επιστήµες, δηλαδή ειδικότητες που βρίσκονται πολύ πιο κοντά στο αντικείµενο του προγράµµατος ή των κύριων κατευθύνσεών του [9]. Είναι κυρίαρχος ο φυσικοχηµικός χαρακτήρας του προγράµµατος, αν ληφθεί µάλιστα υπόψη ότι η εκτίµηση της ποιότητας νερού γίνεται µε χηµικές παραµέτρους και µε βιοδείκτες. Για να εκτελεστούν από τους µαθητές και τις µαθήτριες οι µετρήσεις και να διατυπωθούν οι εκτιµήσεις, θα πρέπει πρώτα οι εκπαιδευτικοί να κατανοήσουν και να εµπεδώσουν τη σχετική µεθοδολογία Οι δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οφείλονται περισσότερο στην ανασφάλεια και λιγότερο στις γνωστικές αδυναµίες των εκπαιδευτικών, αφού το πρόγραµµα έχει προσαρµοστεί για σχολικές ηλικίες και οι απαιτήσεις του είναι απολύτως λογικές και προσιτές. Οι πιο σηµαντικές δυσκολίες που συναντούν οι εκπαιδευτικοί, όπως προκύπτει από τα φύλλα αξιολόγησης των 15 σεµιναρίων στα οποία συµµετείχαν, είναι οι εξής: Ορολογία. Η εξειδικευµένη ορολογία που χρησιµοποιείται στις µελέτες ποταµού δυσκολεύει όσους δεν έ- χουν εξοικείωση µε το πρόγραµµα. Όροι όπως π.χ.: ανάντη, κατάντη, λεκάνη απορροής, έργα ορεινής υδρονοµίας, µακροασπόνδυλα, νιτρικά, φωσφορικά, κα. φαίνεται να προκαλούν αρχικά «δέος» στους εκπαιδευτικούς, τουλάχιστον µέχρι να εξοικειωθούν µαζί τους. Εκτίµηση ποιότητας νερού µε βιοδείκτες. Η διαδικασία αυτή αρχικά είναι άγνωστη σε όλους. Πρόκειται για µια ερευνητική διαδικασία που ανέπτυξε η κα Μ. Λαζαρίδου ηµητριάδου καθηγήτρια του Βιολογικού Τµήµατος του Α.Π.Θ., η οποία έχει απλοποιηθεί και προσαρµοστεί στις δυνατότητες των παιδιών σχολικής ηλικίας. Βέβαια και υπό τη µορφή αυτή, πρόκειται για µια άγνωστη στους εκπαιδευτικούς διαδικασία. Θα πρέπει να κατανοήσουν τη φιλοσοφία της ίδιας της διαδικασίας, τον τρόπο εκτέλεσης των µετρήσεων, θα πρέπει οι ίδιοι να συλλέξουν µικροοργανισµούς από τα ποτάµια, µε ανάλογη ενδυµασία και κατάλληλο εξοπλισµό και στη συνέχεια να επιβλέψουν την ανακάλυψη και καταγραφή των ασπόνδυ-

634 λων, την κατάταξή τους και την εξαγωγή του δείκτη ποιότητας νερού. Αυτή καθεαυτή η διαδικασία είναι πολύ ελκυστική για τους µαθητές και είναι η πιο αγαπηµένη από τις δραστηριότητες που εκτελούνται στο πλαίσιο του προγράµµατος, ωστόσο, οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί προβληµατίζονται στην αρχή. Εκτέλεση µετρήσεων. Για τους µαθητές των Γυµνασίων και Λυκείων προτείνεται η εκτίµηση της ποιότητας νερού µε χηµικές παραµέτρους ( ιαλυµένο Οξυγόνο, Ενεργός Οξύτητα, Αµµωνιακά, Νιτρικά, Νιτρώδη, Φωσφορικά, Ολική σκληρότητα). Μολονότι οι µετρήσεις, µε τα υπάρχοντα στο εµπόριο ΦΧΕ (φορητό χηµικό εργαστήριο), είναι απλούστατες και συνίστανται στην εκτέλεση συγκεκριµένων κινήσεων, µε συγκεκριµένη χρονική αλληλουχία και µε απολύτως προσδιορισµένα χηµικά αντιδραστήρια, που βρίσκονται σε ασφαλή δοχεία, η α- νασφάλεια είναι µεγάλη στους εκπαιδευτικούς που δεν έχουν σχετική µε τη χηµεία εκπαίδευση. Η ανασφάλεια αυτή είναι αρχικά τέτοια που τους ωθεί να µη δοκιµάσουν καν τη µέθοδο, ωστόσο, µετά την πρώτη επαφή τους µε το αντικείµενο εξοικειώνονται και τη βρίσκουν αρκετά ελκυστική [10]. 6.2. Μαθητές Οι µαθητές και οι µαθήτριες που συµµετέχουν στις οµάδες Π.Ε. του δικτύου αρχικά αποστασιοποιούνται, εξαιτίας της ορολογίας που χρησιµοποιείται. Η ορολογία αυτή δεν διδάσκεται ούτε στην Πρωτ/θµια αλλά ούτε στη ευτ/θµια Εκπ/ση και είναι φυσιολογικό οι µαθητές να αντιµετωπίζουν δυσκολίες αφοµοίωσης. Πόσο µάλιστα όταν αυτή προέρχεται από πανεπιστηµιακά συγγράµµατα. Είναι προφανές ότι κάθε δυσκολία είναι φυσιολογική και αναµενόµενη. Η δυσκολίες υποχωρούν όταν γίνονται διδασκαλίες στην αίθουσα και µετά εργασία πεδίου όπου οι µαθητές µπορούν να δουν από κοντά αντικείµενα, τα ονόµατα των οποίων τους φαίνονται δύσκολα και δυσνόητα επειδή τους είναι άγνωστα. Ενώ κατά τη διάρκεια της εργασίας πεδίου εξοικειώνονται εύκολα µε τις σχετικές έννοιες. Οι βιολογικοί προσδιορισµοί όχι µόνο δεν δυσκολεύουν τους µαθητές ( ηµοτικού, Γυµνασίου και Λυκείου), αλλά αντίθετα βρίσκουν την όλη διαδικασία πολύ ευχάριστη. Όλα τα παιδιά χωρίς εξαίρεση ζητούν να συµµετέχουν στις οµάδες βιολογικών προσδιορισµών και τα καταφέρνουν πολύ καλά. Οι χηµικοί προσδιορισµοί αφορούν τους µαθητές της ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης αντιµετωπίζονται κυρίως ως παιχνίδι, διότι τα ΦΧΕ που χρησιµοποιούνται είναι απολύτως τυποποιηµένα και µε την κατάλληλη διαδικασία δίνουν αποτελέσµατα που είναι ορατά (καθώς οι συγκρίσεις είναι χρωµατοµετρικές). Όπως γίνονται οι χηµικοί προσδιορισµοί, δεν απαιτούν εξειδικευµένες γνώσεις χηµείας. Το ζητούµενο δεν είναι ένα ακριβές αποτέλεσµα, αλλά η εξοικείωση των µαθητών µε όργανα, εργαλεία και ερµηνείες ευρηµάτων. Εκπαίδευση στους Υδατικούς Πόρους Εκεί που όλοι σχεδόν αντιµετωπίζουν πρόβληµα, είναι η ανάγνωση του χάρτη και η κατανόηση της κλίµακάς του. Το πρόβληµα αυτό δεν αφορά βέβαια µόνο τις περιβαλλοντικές οµάδες, αλλά το σύνολο των µαθητών. Όπως έχει αποδείξει σχετική έρευνα [3] µόνο ένα µικρό ποσοστό µπορεί να κατανοήσει και να εφαρµόσει την κλίµακα του χάρτη. Τα ευρήµατα της έρευνας ενισχύθηκαν και από µικρότερες ποιοτικές έρευνες και από τα απολογιστικά στοιχεία που στέλνονται όλα τα χρόνια της λειτουργίας του δικτύου από τους συντονιστές εκπαιδευτικούς [11]. Έτσι, εκτιµάται ότι η πλειοψηφία των µαθητών και µαθητριών που συµµετέχουν στο πρόγραµµα Π.Ε. του ικτύου «ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ» κερδίζουν σε περιβαλλοντικές - οικολογικές - γεωγραφικές γνώσεις σχετικές µε τα ποτάµια, τη διαχείριση του νερού και τα προβλήµατα των ποταµών από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Ένα εύλογο ερώτηµα το οποίο τίθεται είναι: τα θετικά αποτελέσµατα από παρόµοια προγράµµατα Π.Ε. µπορούν να καταγραφούν και στους φοιτητές; Ή µπορεί να αποτυπωθεί η διαφοροποίηση στη γνώση και στη στάση-συµπεριφορά µεταξύ φοιτητών που µετείχαν ή όχι σε προγράµµατα Π.Ε; 7. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΦΟΙ- ΤΗΤΩΝ Από το Ακαδηµαϊκό έτος 2003-2004 το εργαστήριο Περιβαλλοντικής Χηµείας του ΠΘ ξεκινά µια έρευνα, που στοχεύει στο να αποτυπώσει σε πρώτη φάση τις περιβαλλοντικές γνώσεις και σε δεύτερη την περιβαλλοντική άποψη και ευαισθησία των φοιτητών του τµήµατος Μηχανικών Περιβάλλοντος του.π.θ. και τον τρόπο που αυτή µεταβάλλεται(;) στη διάρκεια των σπουδών τους, συγκρίνοντάς την, µε αυτήν φοιτητών άλλων τµη- µάτων και λαµβάνοντας υπόψη την πιθανή εµπλοκή όλων σε προγράµµατα Π.Ε κατά τη φοίτησή τους στη /θµια Εκπ/ση. Η έρευνα αφορά 111 φοιτητές της Πολυτεχνικής σχολής Ξάνθης και συγκεκριµένα από τα τµήµατα Μηχ/κων Περιβάλλοντος και Ηλεκτρολόγων Μηχ/κών και Μηχ/κών Υπολογιστών, που απάντησαν σε δοµηµένο ερωτηµατολόγιο. Από την επεξεργασία του πρώτου µέρους του ερωτη- µατολογίου, που στοχεύει στην αποτύπωση της «ταυτότητας» του δείγµατος, οδηγούµαστε στις παρακάτω διαπιστώσεις: 1. από τους 111 φοιτητές οι 34 ήταν γυναίκες και οι 77 άνδρες (Γράφηµα 1). 2. Από το παραπάνω πληθυσµό 68 άτοµα προέρχονται από αστικές περιοχές, 33 άτοµα από ηµιαστικές και 10 άτοµα από αγροτικές περιοχές (Γράφηµα 2). 3. Το 30% του δείγµατος συµµετείχε σε προγράµµατα Π.Ε. 4. Το 24% των ανδρών και το 41% των γυναικών συµ- µετείχαν σε περιβαλλοντικές οµάδες, επιβεβαιώνο-

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 635 ντας τη διαπίστωση ότι οι γυναίκες συµµετέχουν σε µεγαλύτερο ποσοστό (σχεδόν διπλάσιο) από τους άνδρες σε εθελοντικά προγράµµατα Π.Ε. (Γράφηµα 3). 5. Από τη συσχέτιση προέλευσης των φοιτητών (αστική, ηµιαστική κλπ) και συµµετοχής σε προγράµµατα Π.Ε., προκύπτει ότι οι προερχόµενοι από τις ηµιαστικές περιοχές έχουν ένα ελαφρό προβάδισµα στη συµµετοχή, έναντι των άλλων περιοχών (29,41% α- στική,33,33% ηµιαστική και 20,5% αγροτική) (Γράφηµα 4). Το δεύτερο µέρος του ερωτηµατολογίου αποτελείται από τις παρακάτω ερωτήσεις γνώσεων πολλαπλών επιλογών, όπως: 1. Υδρόβια βλάστηση είναι: (φυτά και ζώα που τρέφονται µε νερό, φυτά που ζουν µέσα στο νερό, φυτά που ζουν κοντά σε ποτάµια, τα νέα βλαστάρια που περιέχουν πολύ νερό, δεν ξέρω - δεν απαντώ). 2. Υδρόβιο ζώο είναι: (η αλεπού, ο αγριόχοιρος, το κουνάβι, η βίδρα, δεν ξέρω -δεν απαντώ). 3. Υδρόβιο πουλί είναι: (ο σπουργίτης, ο ερωδιός, ο κότσυφας, ο αετός, δεν ξέρω - δεν απαντώ). Γράφηµα 3: Συµµετοχή του φύλου (άνδρες-γυναίκες) σε προγράµµατα Π.Ε. Γράφηµα 4: Συσχέτιση προέλευσης φοιτητών και συµµετοχής σε προγράµµατα Π.Ε. (ποσοτικά και ποσοστιαία) Γράφηµα 1: Σύνθεση του δείγµατος Γράφηµα 2: Προέλευση δείγµατος (αστική-ηµιαστική-αγροτική) 4. Η συγκέντρωση του διαλελυµένου οξυγόνου µέσα σε ένα ποτάµι ή µία λίµνη εξαρτάται: (από την τιµή του ph, από την θερµοκρασία και την πίεση του περιβάλλοντος, από την παρουσία οργανικού φορτίου, από την παρουσία βαρέων µετάλλων, δεν ξέρω - δεν απαντώ). 5. Η παρουσία του διαλελυµένου οξυγόνου µέσα σε ένα ποτάµι ή µία λίµνη: (επηρεάζει τη ζωή των µικρών και µεγάλων οργανισµών που ζουν σ αυτό, δεν επηρεάζει τη ζωή, επηρεάζει µόνο τους µικρούς και ευαίσθητους οργανισµούς, δεν ξέρω - δεν απαντώ). 6. Η οξύτητα του νερού(ph) σε ένα ποτάµι ή µια λίµνη: (µεταβάλλεται κατά τη διάρκεια του 24ωρου, µεταβάλλεται ανάλογα µε τη θερµοκρασία & τη πίεση

636 του περιβάλλοντος, µεταβάλλεται από την παρουσία ρυπαντικού φορτίου, δεν ξέρω - δεν απαντώ). Από την επεξεργασία της δεύτερης φάσης των ερωτη- µατολογίων, προκύπτει ότι: 1. Απαντά ορθά σχεδόν ενιαία ανεξάρτητα από τη περιοχή προέλευσης Οι σωστές απαντήσεις κυµαίνονται το 64,1 % των προερχοµένων από αστικές περιοχές, το 65,4 % από ηµιαστικές και το 63,5 % από αγροτικές 2. Από το Γράφηµα 5 διαπιστώνεται ότι 69,01% αυτών που συµµετείχαν σε προγράµµατα Π.Ε. απαντούν σωστά στις ερωτήσεις γνώσεων, ενώ το ποσοστό αυτών που δεν συµµετείχαν σε ανάλογα προγράµµατα είναι ελαφρώς χαµηλότερο (66,55 %) 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 69,0% 66,54% ΣΩΣΤΟ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ Π.Ε. 31,0% ΛΑΘΟΣ 33,46% ΜΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ Π.Ε. Γράφηµα 5: Απεικονίζει τον συσχετισµό των σωστών απαντήσεων µε την συµµετοχή ή µη των ερωτηθέντων στη Π.Ε. Η πρώτη διαπίστωση είναι ότι γενικά οι σωστές απαντήσεις κυµαίνονται κατά την άποψή µας σε χαµηλά επίπεδα. Η διαφορά του 2,5%, στις σωστές απαντήσεις, είναι αποτέλεσµα της συµµετοχής σε προγράµµατα Π.Ε ή µπορεί να θεωρηθεί ότι κυµαίνεται στα όρια του στατιστικού λάθους; Καταγράφεται µία εν δυνάµει τάση υπέρ αυτών που έχουν συµµετάσχει σε Π.Ο., τάση η οποία ενισχύεται επίσης από το γεγονός ότι πιο σωστές απαντήσεις προέρχονται από φοιτητές ηµιαστικών περιοχών, σε συσχετισµό µε το δεύτερη καµπύλη του Γραφήµατος 4, που δείχνει ότι οι προερχόµενοι από ηµιαστικές περιοχές συµµετέχουν σε µεγαλύτερο ποσοστό σε προγράµµατα Π.Ε. Εκπαίδευση στους Υδατικούς Πόρους 8. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Μολονότι ακόµη και οι µαθητές των ηµιαστικών και αγροτικών περιοχών φαίνεται αρχικά να αγνοούν σηµαντικά οικολογικά περιβαλλοντικά και γεωγραφικά στοιχεία (ανάγνωση του χάρτη, υδροβόρες καλλιέργειες, γνωστά είδη φυτών µεγάλης καλλιέργειας, γεωλογική δράση του ποταµού, επίδραση του ανθρώπου στο ποτάµι, κα.), γεγονός που οφείλεται και σε αδυναµίες του ίδιου του εκπαιδευτικού συστήµατος, µε την επίδραση του προγράµµατος Π.Ε. φαίνεται ότι το όφελος των µαθητών/ µαθητριών, τουλάχιστον στον γνωστικό τοµέα, είναι σηµαντικό και ως εκ τούτου υλοποιούνται οι σχετικοί ειδικοί στόχοι του δικτύου «ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ». Από τη λειτουργία του δικτύου εντοπίσθηκαν και καταγράφηκαν οικολογικά προβλήµατα σε ποτάµια, η δηµοσιοποίηση των οποίων προκάλεσε συζητήσεις και παρεµβάσεις των τοπικών κοινωνιών για τη λήψη διορθωτικών µέτρων. Σε µία Ευρώπη των ικτύων, το εθνικό δίκτυο Π.Ε. «ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ», αποτελεί πεδίο για την δηµιουργία προϋποθέσεων αποτελεσµατικής και παραγωγικής συµµετοχής σε ιεθνή ίκτυα και για την κατάκτηση της Ευρωπαϊκής ιάστασης στην εκπαίδευση. Με την αξιολόγηση των απαντήσεων του συγκεκρι- µένου πλήθους µόνο τάσεις µπορούµε να καταγράψουµε. Μένει να επιβεβαιωθούν από αξιολόγηση µεγαλύτερου δείγµατος και να αξιολογηθούν στάσεις και συµπεριφορές µεταξύ ατόµων που διαθέτουν την εµπειρία της Π.Ε. και αυτών που δεν την διαθέτουν. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Καλαϊτζίδης. & Ουζούνης Κ. (2000) Περιβαλλοντική Εκπαίδευση: Θεωρία και Πράξη. Εκδόσεις Σπανίδη, Ξάνθη, σελ 116-128 2. Simmons D. (1998) Using natural settings for environmental education: Perceived benefits and barriers. The Journal of Environmental Education. 29 (3), 23-31 3. Καλαϊτζίδης. (1999), Σχολική Γεωγραφία και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση: Η συµβολή της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στη Γεωγραφία. ιδακτορική διατριβή στο Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης του.π.θ.- Αλεξανδρούπολη 4. Καλαϊτζίδης,., 1998. «Το Εθνικό ίκτυο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης : Το Ποτάµι». Περιοδικό «Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», τ.12, σελ. 24-26 5. Herz Ο., Seybold H., Strobl G. (2001) Bildung fuer nachhaltige Entwicklung Hrsg. Leske und Budrich. Opiaden 6. Καλαϊτζίδης. & Ψαλλιδάς Β., 1999. «Εγχειρίδιο Παιδαγωγικών ραστηριοτήτων για το Ποτάµι», Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα. 7. Καλαϊτζίδης. 2001., Ηµέρα του Ποταµού: Μια πανελλήνια περιβαλλοντική µαθητική δράση. ιεθνές Συνέδριο «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Βιώσιµη Ανάπτυξη στη Νοτιο- Ανατολική Ευρώπη. Χαλκιδική 25-28 Ιουνίου 2001 8. Καλαϊτζίδης.., 2001. Η Συνολική Σχολική Προσέγγιση στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση- Μια δοκιµή στο Ραλλειο Γυµνάσιο

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 637 Θηλέων Πειραιά. Περιοδικό «Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» τ.22, σελ.21, 2001 9. Σουνδουλουνάκης Ν. και Καλαϊτζίδης.., 2000, «ράση Αλληλεπίδραση ανθρώπου- ποταµού: ιαδικασία αξιολόγησης Προγράµµατος Σχολικής Σύµπραξης ( ράση ΙΙΙ ΕΠΕΑΕΚ). Πανελλήνιο Συνέδριο Οικολογικής Εταιρείας Έβρου, σελ. 99-105 10. Καλαϊτζίδης,.. 2000. Μεθοδολογικές Προσεγγίσεις στις Μαθητικές Μελέτες Ποταµού. Στο Πανελλήνιο Συνέδριο Οικολογικής Εταιρείας Έβρου, σελ. 106 και 133, 8/2000 11. Σουνδουλουνάκης Ν. & Ουζούνης Κ., (2004). Αξιολόγηση στη περιβαλλοντική εκπαίδευση. Ηµερίδα ΠΕΕΚΠΕ Σουφλί 28 Φεβρουαρίου ηµ. Καλαϊτζίδης, ρ. Γεωλόγος, /ντής Ραλλείου Γυµν. Θηλέων Πειραιά Ελ. Βενιζέλου 52 Ν. Φάλληρο 18547. Τηλ./Fax: 2104835534. E-mail: kalariv1@sch.gr. Nικ. Σουνδουλουνάκης, Γεωλόγος, Εκπ/κός Τµήµα Μηχ/κών Περιβάλλοντος.Π.Θ. 67100 Ξάνθη. Τηλ./Fax: 2541079886. E-mail: nikos_sou@yahoo.gr. Kων/νος Ουζούνης, Καθηγητής, Τµήµα Μηχανικών Περιβάλλοντος, Πολυτεχνική Σχολή, ηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο Θράκης, Ξάνθη 67100. Τηλ./Fax: 2541079886. E-mail: ouzounis@env.duth.gr.