Κοινωνικός Αποκλεισμός και αναπηρία. Παναγιώτης Γιαβρίμης

Κοινωνικός Αποκλεισμός και αναπηρία Παναγιώτης Γιαβρίμης

Ο Paugman (1996:9) αναφέρει ότι ο όρος πρωτοεμφανίστηκε στη Γαλλία σε μία περίοδο οικονομικής ευημερίας και ανάπτυξης. Εκείνη την περίοδο, επιτυγχάνεται η απαρχή θεσμοθέτησης νέων μέτρων που είχαν ως κεντρικό στόχο τους, την αντιμετώπιση των κοινωνικών εντάσεων που είχαν ξεκινήσει να απειλούν την εργατική τάξη. Η εργοστασιακή νομοθεσία, η κοινωνική ασφάλιση και η θεσμοθέτηση των βιομηχανικών σχέσεων απαρτίζουν τα νέα θεσμοθετημένα μέτρα, τα οποία σημάνουν την αρχή της ίδρυσης του κράτους πρόνοιας. Οόρος«κοινωνικός αποκλεισμός» κάνει την εμφάνισή του, προκειμένου να χαρακτηρίσει τα άτομα, τα οποία αδυνατούσαν να προστατευτούν από το κράτος πρόνοιας που είχε ιδρυθεί (Γιαβρίμης, Παπάνης & Ρουμελιώτου, 2009).

Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης ο όρος «κοινωνικός αποκλεισμός» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1989, αντικαθιστώντας τον όρο της φτώχειας

Παρά την εναλλακτική χρήση της έννοιας του κοινωνικού αποκλεισμού, παραμένει ο προβληματισμός για το αν ο κοινωνικός αποκλεισμός ευθύνεται για την κατάσταση φτώχειας που βιώνουν τα άτομα (Jordan, 1996), ή αν η φτώχεια αποτελεί στοιχείο του κοινωνικού αποκλεισμού (Haan, 1998).

Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τις Πολιτικές Καταπολέμησης του Κοινωνικού Αποκλεισμού ο κοινωνικός αποκλεισμός προσλαμβάνεται ως δυσκολία άσκησης των κοινωνικών δικαιωμάτων του πολίτη, ως έλλειψη συμμετοχής στους κοινωνικούς θεσμούς και πρόσβασης στις βασικές κοινωνικές και οικονομικές ευκαιρίες, ως μακροχρόνια μειονεκτική θέση.

Κοινωνικός αποκλεισμός Σύμφωνα με τον Foley, (1999) ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν αναφέρεται μόνο στην έλλειψη των χρημάτων, αλλά και στα δικαιώματα και στις σχέσεις και στο πώς οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους σε σχέση με την μη κατοχή εξουσίας, τον αποκλεισμό και την απώλεια της αξιοπρέπειας. Στην καρδιά της έννοιας του κοινωνικού αποκλεισμού βρίσκεται η έλλειψη επαρκούς εισοδήματος. Σύμφωνα με τον Burchardt ef al. 1999 ένα άτομο αποκλείεται κοινωνικά εάν ανήκει γεωγραφικά σε μια κοινωνία, αλλά για λόγους πέρα από τον έλεγχό του, δεν μπορεί να συμμετέχει στις «κανονικές» δραστηριότητες των πολιτών σε εκείνη την κοινωνία, ενώ θα επιθυμούσε να συμμετέχει.

Ο κοινωνικός αποκλεισμός ορίζεται αδρά ως «η διαδικασία μέσω της οποίας άτομα, οικογένειεςήευρύτερεςκοινωνικέςομάδες αποκλείονται πλήρως ή μερικώς από συνηθισμένες δραστηριότητες στην κοινωνία που ζουν»(de Haan, Maxwell, 1998)

Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι μια διαδικασία και μια κατάσταση που εμποδίζει άτομα ή ομάδες από την πλήρη συμμετοχή στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή και από τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους.

Οι Chacravarty & Ambrosio (2003) ύστερα από επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας αναφέρουν ότι εμπειρικά ο κοινωνικός αποκλεισμός εξειδικεύεται ως αδυναμία συμμετοχής σε κοινωνικούς θεσμούς (Duffy 1995, Rowntree Foundation 1998, Paugam και Russel 2000), ως αδυναμία άσκησης θεμελιωδών δικαιωμάτων (Room, 1995) και ως κοινωνική απόσταση μεταξύ διάφορων κοινωνικών ομάδων (Akerlof, 1997).

Στο πλαίσιο της «Στοχοθετημένης Κοινωνικο Οικονομικής Έρευνας» ο κοινωνικός αποκλεισμός ταυτίζεται με την απώλεια της κοινωνικής συνοχής καιπεριγράφεταιως «προοδευτική διαδικασία περιθωριοποίησης που οδηγεί σε οικονομική εξαθλίωση και σε διάφορες μορφές κοινωνικής και πολιτισμικής μειονεκτικότητας»(τσιάκαλος, ο.π.:52 53).

Ο υλικός αποκλεισμός Αυτή η μορφή κοινωνικού αποκλεισμού αφορά την αποστέρηση βασικών υλικών αγαθών και την φτώχεια. Όπως έχει προαναφερθεί ο κοινωνικός αποκλεισμός αρχικά ταυτιζόταν με την έννοια της φτώχειας. Η έννοια της φτώχειας είναι μια κατάσταση, η οποία μπορεί να προκαλέσει ή να εντείνει το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού. Η φτώχεια έχει δύο μορφές την απόλυτη και την σχετική. Η απόλυτη φτώχεια αφορά τον προσδιορισμό από το κράτος ενός ορίου φτώχειας και κάτω από αυτό το όρια τα άτομαναθεωρούνταιαπόλυταφτωχά, ενώ η σχετική φτώχεια προκύπτει όταν τα ανθρώπινα υποκείμενα αυτοπροσδιορίζονται ως φτωχά με υποκειμενικά κριτήρια (Ψημίτης, 2011)

Κίνδυνος φτώχειας κατά όριο φτώχειας σε χώρες της Ε.Ε., το 2007

Ο αποκλεισμός από πρόσβαση σε υπηρεσίες Αποτελεί ακόμη μία μορφή κοινωνικού αποκλεισμού, όπου το άτομο δεν έχει τη δυνατότητα πρόσβασης σε υπηρεσίες και κοινωνικά αγαθά, όπως η κοινωνική ασφάλιση περίθαλψη, η ψυχαγωγία και η εκπαίδευση

Ο πολιτικός αποκλεισμός Ο αποκλεισμός από τα κέντρα λήψης αποφάσεων είναι μια μορφή κοινωνικού αποκλεισμού που εμφανίζεται λόγω της έλλειψης πολιτικής ισχύος εξουσίας των ατόμων. Η έλλειψη πολιτικής εξουσίας αντικατοπτρίζει μια δραματική κατάσταση, αφού η λήψη πολιτικών αποφάσεων γίνεται από τους λίγους. Έτσι, αυτό που ζούμε σήμερα απέχει κατά πολύ από τον όρο της δημοκρατίας. Ακόμη, ο πολιτικός αποκλεισμός αφορά και κοινωνικές ομάδες που δεν ψηφίζουν για παράδειγμα, εξαιτίας του τρόπου που είναι δομημένο το σύστημα ή άλλες κοινωνικές ομάδες, όντας ευάλωτες, εμποδίζονται από άλλες για ενασχόληση με πολιτική

Ο πολιτισμικός αποκλεισμός Αφορά τον αποκλεισμό από την δυνατότητα νοηματοδότησης. Είναι απαραίτητη η ανάπτυξη καλών συνθηκών επικοινωνίας, ώστε η γνώση να προέρχεται μέσα από διαφορετικές και εναλλακτικές πηγές. Θεμέλιο του πολιτισμικού αποκλεισμού είναι η μη πρόσβαση στη γνώση και την επικοινωνία. Επίσης, η έλλειψη της συλλογικής ταυτότητας στις ευπαθείς κοινωνικές ομάδες του πληθυσμού, τις παρεμποδίζει να ονοματοποιήσουν τα προβλήματα τους και να αναπτύξουν δράσεις επίλυσης τους

Σχετικό γεγονός με διαβαθμίσεις (Μουσούρου, 1998, σ.70 72) Ο βαθμός του κινδύνου: αφορά κατηγορίες πληθυσμού που τις χαρακτηρίζουν κοινωνικές μειονεξίες, οι οποίες τις καθιστούν ευάλωτες: κακές συνθήκες στέγασης, δύσκολη οικογενειακή ζωή, αναλφαβητισμός κ.τ.λ. Από μόνες τους, αυτές οι μειονεξίες, δεν οδηγούν στον αποκλεισμό.

Τα άτομα με αναπηρία (Α.με.Α) Τα εξαρτημένα από διάφορες ουσίες άτομα (ναρκωτικά, κ.α.) Άτομα που εγκαταλείπουν το σχολείο Τα άτομα που βρίσκονται σε διαδικασία απεξάρτησης ή έχουν ολοκληρώσει την διαδικασία απεξάρτησης Άτομα με πνευματικές/ψυχικές διαταραχές ή χρόνια προβλήματα υγείας Αποφυλακισμένοι / Ανήλικοι παραβάτες Παλιννοστούντες Άτομα με γλωσσικές, πολιτισμικέςήάλλεςιδιαιτερότητες, όπως οι τσιγγάνοι, Πομάκοι, κ.λπ. Πρόσφυγες Μετανάστες Γυναίκες Κακοποιημένες Γυναίκες (θύματα βίας ή ενδοοικογενειακής βίας ή trafficking) Άνεργοι Άποροι, άτομα που βιώνουν φτώχεια Κάτοικοι παραμεθόριων περιοχών Άστεγοι

Ο βαθμός της απειλής: αφορά μια ποικιλία καταστάσεων. Π.χ. ένας μετανάστης ή/και μεγάλης ηλικίας εργάτης χάνει την απασχόλησή του λόγω του εκσυγχρονισμού της συγκεκριμένης επιχείρησης ή/και δομικών αλλαγών της οικονομίας. Ή μια γυναίκα που γίνεται αρχηγός μονογονεϊκής οικογένειας, ύστερααπόδιαζύγιοήχηρείακ.τ.λ. Αυτές οι καταστάσεις δεν είναι καταστάσεις αποκλεισμού, αλλά τον φέρνουν πλησιέστερα. Αυτό συμβαίνει, γιατί η απειλή μπορεί να αποσταθεροποιήσει το άτομο και να το οδηγήσει σε αποκλεισμό.

Ο βαθμός της αποσταθεροποίησης: πρόκειται για το αποτέλεσμα των τρόπων με τους οποίους τα άτομα διαχειρίζονται την απειλή και αντιδρούν στην απόλυση, σ ένα πρόβλημα υγείας κ.τ.λ. Οιτρόποιαυτοίείναισυνδεδεμένοι με τους δεσμούς που τα άτομα έχουν: οικογενειακούς, κοινοτικούς, κοινωνικούς. Αυτοί οι δεσμοί μπορεί να αποτρέψουν την αποσταθεροποίηση ή να περιορίσουν τη διάρκειά της. Αν ο χρόνος αποσταθεροποίησης είναι πολύς, τότε το άτομο οδηγείται στην έκπτωση, σε μια «κατάσταση» αποκλεισμού.

Ο βαθμός της έκπτωσης: είναι το αποτέλεσμα της ρήξης κοινωνικών δεσμών και της αδυναμίας επαναδημιουργίας τους, η οποία οφείλεται στη συσσώρευση αρνητικών παραγόντων για μεγάλο χρονικό διάστημα (π.χ. μακροχρόνια ανεργία, μακροχρόνια στέρηση από αγαθά και υπηρεσίες, μακροχρόνια εξάρτηση από εισοδήματα και μάλιστα ανεπαρκή για μια αξιοπρεπή ζωή). Εφόσον η έκπτωση αυτή διαιωνίζεται, παγιώνεταικαιμπορείναοδηγήσειστον πραγματικό αποκλεισμό.

Ο βαθμός του πραγματικού αποκλεισμού: αναφέρεται στην πλήρη ρήξη των κοινωνικών δεσμών που συνδέονται με την απασχόληση, με την οικογένεια και με την κατοικία. Τα άτομα, στο στάδιο αυτό, χαρακτηρίζονται από την απάθεια, την παντελή έλλειψη ενδιαφέροντος για την κοινωνία που τα πλαισιώνει και την αδιαφορία για οποιαδήποτε προσπάθεια ένταξής τους στην κοινωνία αυτή. «Είναι αυτοί που δε μετέχουν στα κοινωνικά πράγματα και τη διαμόρφωση της προοπτικής τους, που αδιαφορούν, που δε διαθέτουν αντοχές, που δεν ελπίζουν σε τίποτε, αλλά φοβούνται τα πάντα».

Αποτελέσματα ερευνών κατά τις χρονικές περιόδους 1997,2003 και 2008 ταοποίααναφέρουνταεξής: Η καθολική πλειοψηφία των ατόμων με αναπηρία στη χώρα μας ζουν με την οικογένειά τους. Το 52,6% των ατόμων με αναπηρία καλύπτουν τις βασικές τους ανάγκες από το οικογενειακό εισόδημα, ενώ το σύνολο σχεδόν των υπολοίπων έχουν δικό τους εισόδημα. Η πλειοψηφία των ατόμων με αναπηρία και των οικογενειών τους δεν έχουν δεχθεί ποτέ κάποια ψυχολογική ή συμβουλευτική υποστήριξη από ειδικούς επιστήμονες. Δυστυχώς, ποσοστό μικρότερο του 20% των ατόμων με αναπηρία συμμετέχουν σε κάποιο σύλλογο ή σωματείο. Η πλειοψηφία των ατόμων με αναπηρία επίσης δεν έχει κάποια ειδική εκπαίδευση και δεν ξέρει να χρησιμοποιεί ηλεκτρονικό υπολογιστή, (ΕΣΑΜΕΑ, 2008:17).

Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις της αναπηρίας «Φυσιολογικό» μηφυσιολογικό Ανομία απόκλιση έμφαση στην απαίτηση της κοινωνίας όλοι να είναι φυσιολογικοί και με αυτό σχετίζεται: η έλλειψη προσαρμογής η μηρεαλιστικότητα Ο κοινωνικόςαποκλεισμόςατόμων σύμφωνα με την μαρξιστική θεωρία η αναπηρία είναι κοινωνικό δημιούργημα το οποίο βασίζεται στην δομή της οικονομίας μιας κοινωνίας.

ΑΝΑΠΗΡΙΑ

Η Ελληνική νομοθεσία με το Νόμο 1143 της 27 ης /31 ης.3.81 στην παράγραφο 1 του άρθρου 2 αναφέρει τα εξής: «Αποκλίνοντα εκ του φυσιολογικού άτομα θεωρούνται κατά την έννοια του παρόντος πρόσωπα τα οποία λόγω οργανικών, ψυχικών ή κοινωνικών αιτιών παρουσιάζουν καθυστερήσεις αναπηρίας ή καταρχάς εις την εν γένει ψυχοσωματικήν δομήν ή εις τας επιμέρους λειτουργίας και εις βαθμόν μη επιτρέποντα, δυσχεραίνοντα ή παρακωλύοντα σοβαρώς την υπ αυτών παρακολούθησιν της παρεχόμενης εις τα κανονικά άτομα γενικής ή επαγγελματικής εκπαίδευσης ως και την επαγγελματικήν αποκατάστασιν και την αυτοδύναμον κοινωνικήν των ένταξιν»

Ν. 1566/1985, άρθρο 32, αναφέρεται ότι: «Άτομα με αναπηρία» θεωρούνται κατά την έννοια αυτού του νόμου, τα πρόσωπα, τα οποία από οργανικά, ψυχικά ή κοινωνικά αίτια παρουσιάζουν καθυστερήσεις, αναπηρίες ή διαταραχές στη γενικότερη ψυχοσωματική κατάσταση ή στις επιμέρους λειτουργίες τους και σε βαθμό που δυσκολεύεται ή παρεμποδίζεται σοβαρά η παρακολούθηση της γενικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης, η δυνατότητα ένταξής τους στην παραγωγική διαδικασία και η αλληλοαποδοχή τους με το κοινωνικό σύνολο».

Νόμο 2817/2000 ορίζεται ότι «Άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ικανότητες.θεωρούνται τα άτομα που έχουν σημαντική δυσκολία μάθησης και προσαρμογής εξαιτίας σωματικών, διανοητικών, ψυχολογικών, συναισθηματικών, και κοινωνικών ιδιαιτεροτήτων»

Ν. 3699/2008 Μαθητές με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες θεωρούνται όσοι για ολόκληρηήορισμένηπερίοδοτηςσχολικήςτουςζωήςεμφανίζουνσημαντικές δυσκολίες μάθησης εξαιτίας αισθητηριακών, νοητικών, γνωστικών, αναπτυξιακών προβλημάτων, ψυχικών και νευροψυχικών διαταραχών οι οποίες, σύμφωνα με τη διεπιστημονική αξιολόγηση, επηρεάζουν τη διαδικασία της σχολικής προσαρμογής και μάθησης. Στους μαθητές με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες συγκαταλέγονται ιδίως όσοι παρουσιάζουν νοητική αναπηρία, αισθητηριακές αναπηρίες όρασης (τυφλοί, αμβλύωπες με χαμηλή όραση), αισθητηριακές αναπηρίες ακοής (κωφοί, βαρήκοοι), κινητικές αναπηρίες, χρόνια μη ιάσιμα νοσήματα, διαταραχές ομιλίαςλόγου, ειδικές μαθησιακές δυσκολίες όπως δυσλεξία, δυσγραφία, δυσαριθμησία, δυσαναγνωσία, δυσορθογραφία, σύνδρομοελλειμματικήςπροσοχήςμεήχωρίς υπερκινητικότητα, διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές (φάσμα αυτισμού), ψυχικές διαταραχές και πολλαπλές αναπηρίες. Στηνκατηγορίαμαθητώνμε αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες δεν εμπίπτουν οι μαθητές με χαμηλή σχολική επίδοση που συνδέεται αιτιωδώς με εξωγενείς παράγοντες, όπως γλωσσικές ή πολιτισμικές ιδιαιτερότητες

ΜΟΝΤΕΛΑ

το ιατρικό μοντέλο Με βάση το ιατρικό μοντέλο η αναπηρία ορίζεται ως η σωματική, νοητική, αισθητηριακή ή ψυχολογική απόκλιση από το «φυσιολογικό». Ορίζεται, επίσης, ως προσωπικόατομικό έλλειμμα (Davis, 2006) και το μειονέκτημα είναι φυσικό και αναπόφευκτο αποτέλεσμα απλών βιο ιατρικών δεδομένων. Ο περιορισμός των σωματικών μειονεκτημάτων μπορεί να επιτευχθεί μόνο με ατομική θεραπεία αλλάζοντας τα βιο ιατρικά αυτά δεδομένα (Wasserman et al., 2005). Το ιατρικό μοντέλο χρησιμοποιεί τους όρους: ανικανότητα, αδυναμία και ενσωμάτωση. Ο τελευταίος όρος σημαίνει ότι απαιτείται από τα άτομα με αναπηρία να γίνουν ίδια με τα άτομα χωρίς αναπηρία.

το κοινωνικό μοντέλο Η αναπηρία ορίζεται ως «ο περιορισμόςπου προκαλείται από μία σύγχρονη κοινωνία ή οποία δεν λαμβάνει ή λαμβάνει ελάχιστα τους ανθρώπους με φυσικές ανεπάρκειες και επομένως αποκλείει τη συμμετοχή τους σε βασικές κοινωνικές δραστηριότητες (Hughes & Patterson, 1997 :325 340).

το πολυδιάστατο μοντέλο Ένα τρίτο μοντέλο είναι το πολυδιάστατο μοντέλο το οποίο συνδέει το ιατρικό και το κοινωνικό μοντέλο. Σύμφωνα με το πολυδιάστατο μοντέλο η αναπηρία είναι ένα φάσμα εννοιών τριών διαστάσεων: σώμα λειτουργίες δομή. Η αναπηρία είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο, που βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το μέγεθος του χάσματος μεταξύ των ικανοτήτων του ατόμου και των απαιτήσεων της κοινωνίας, με έμφαση στις λειτουργικές ικανότητες του ατόμου που είναι ζωτικής σημασίας όσον αφορά την αυτονομία και τη συμμετοχή του στην κοινωνική ζωή.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Σύμφωνα με το εθνικό αναπηρικό κίνημα, το εκπαιδευτικό σύστημα παράγει πολίτες δεύτερης κατηγορίας καθώς τα άτομα με αναπηρία είτε στερούνται του δικαιώματός τους να εισαχθούν στο εκπαιδευτικό σύστημα (όπως τα άτομα με πολλαπλές ή βαριές αναπηρίες), είτε αναγκάζονται να το εγκαταλείψουν (έλλειψη προσβασιμότητας), είτε αποδέχονται μια υποδεέστερη και υποβαθμισμένη εκπαίδευση σε σχέση με τους άλλους μαθητές

Η κατάσταση που επικρατεί στον τομέα της εκπαίδευσης των ατόμων με αναπηρία στη χώρα μας συνοπτικά μπορεί να αποδοθεί ως εξής: 1. Τα άτομα με βαριές αναπηρίες και πολλαπλές ανάγκες εξάρτησης, στην πλειοψηφία τους, παραμένουν εκτός εκπαιδευτικού συστήματος σε πλήρη παραβίαση του Συντάγματος. 2. Υπάρχει βασική έμμεση διάκριση σε βάρος των ατόμων με αναπηρία που βρίσκονται στην εκπαίδευση χωρίς όμως υποστήριξη, όπως παροχή τεχνολογικών βοηθημάτων, ψηφιακή προσβασιμότητα, προσαρμοσμένο εκπαιδευτικό υλικό στην κατηγορία της αναπηρίας τους (π.χ. σε μορφή Braille για τους τυφλούς μαθητές), κλπ. 3. Είναι χαρακτηριστική η έλλειψη κτιριακής προσβασιμότητας των σχολικών κτιρίων και η ακαταλληλότητα των κτιρίων όπου στεγάζονται οι Σχολικές Μονάδες Ειδικής Αγωγής. 4. Η παροχή εκπαίδευσης είναι χαμηλής ποιότητας στην ειδική αγωγή δεδομένου ότι δεν υπάρχει η απαιτούμενη υλικοτεχνική υποδομή, δεν υποστηρίζεται με τα απαιτούμενα ειδικά αναλυτικά προγράμματα, και δεν είναι στελεχωμένη επαρκώς με εξειδικευμένο εκπαιδευτικό προσωπικό σε κάθε κατηγορία αναπηρίας. 5. Διατίθεται ένα πολύ μικρό ποσοστό τόσο από τον τακτικό κρατικό προϋπολογισμό όσο και από τα Κοινοτικά Προγράμματα, παραγνωρίζοντας ότι τα άτομα με αναπηρία αποτελούν το 10% του μαθητικού πληθυσμού της χώρας και η εκπαίδευσή τους είναι πιο περίπλοκη, πιο δύσκολη και πιο δαπανηρή (Ε.Σ.Α.μεΑ., 2007).