2 η Παράδοση Ορισμοί Εννοιών Αγωγή Γενικώς, αγωγή είναι η αλλαγή, η επίδραση ή η μεταβολή που ασκείται στον αναπτυσσόμενο άνθρωπο. Άλλοι θεωρούν αγωγή μόνο τις επιδράσεις, που δέχεται ο αναπτυσσόμενος άνθρωπος από τις συστηματικές και σκόπιμες ενέργειες των ενηλίκων (παιδαγωγοί, γονείς), άλλοι αναφέρονται γενικώς στο σύνολο των επιδράσεων, δίχως να εξετάζουν, εάν προέρχονται από μη συστηματικές ενέργειες ή από το άψυχο περιβάλλον 1. Επομένως, αγωγή είναι το σύνολο των επιδράσεων, που δέχεται το άτομο ανεξαρτήτως, αν προέρχονται από προγραμματισμένες προσπάθειες ενηλίκων ή ανηλίκων ατόμων ή ως αποτέλεσμα της αυθόρμητης διαπροσωπικής αλληλεπίδρασης ή ακόμη ως αποτέλεσμα των περιβαλλοντικών επιδράσεων. Η ύπαρξη της αγωγής προϋποθέτει τον παιδαγωγό και τον παιδαγωγούμενο. Η αγωγή συνάδει με τις αρχές και τις αξίες, που επικρατούν στην συγκεκριμένη κοινωνία. εφαρμόζει τη μέθοδο αγωγής των ατόμων της που είναι σύμφωνη με τη θρησκεία, την τέχνη, την επιστήμη της και τα ήθη και έθιμά της. Η αγωγή διαφέρει από την παιδεία και αναφέρεται στην ενέργεια, που ασκεί ο εκπαιδευτής στον εκπαιδευόμενο, πράγμα που σημαίνει ότι αφορά την παιδική ηλικία. Η αγωγή αφορά, κυρίως, την συνειδητή και προγραμματισμένη παροχή από πλευράς του παιδαγωγού και εσωτερίκευση από πλευράς του παιδαγωγούμενου, στάσων, αξιών και προτύπων συμπεριφοράς, που ισχύουν σε μία συγκεκριμένη κοινωνία. Χαρακτηριστικό της αγωγής είναι η καθοδήγηση. Σύμφωνα με τα παραπάνω, το εύρος της αγωγής, στο μέτρο που αυτή συμβάλλει στο τελικό αποτέλεσμα της παιδείας, είναι στενότερο από εκείνο της παιδείας με άλλα λόγια, η αγωγή αποτελεί μέρος της ευρύτερης έννοιας της παιδείας. Κατά συνέπεια, εφόσον η αγωγή συναπαρτίζει το περιεχόμενο της παιδείας, αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση της παιδείας επομένως, είναι αδύνατον να υπάρξει η παιδεία, χωρίς προηγουμένως να έχει λάβει υπόσταση και ύπαρξη η αγωγή. Όμως, το ερώτημα που ανακύπτει εδώ, είναι σχετικό με το εύρος, τη χρονική διάρκεια και, κυρίως, τη χρονική λειτουργία της αγωγής. Η διατήρηση του ανθρώπινου είδους απαιτεί ιδιαίτερες σωματικές και πνευματικές φροντίδες, ως εκ τούτου στην διαδικασία της αγωγής ενεργεί η βούληση του ανθρώπου για την ανύψωσή του στην ύψιστη ενέργεια. Η αγωγή είναι ζήτημα της κοινότητος και είναι η άμεση επίδραση της συνειδήσεως της ανθρώπινης κοινότητος, δεδομένου ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικό ον. Η αγωγή ακολουθεί τις μεταβολές, οι οποίες συντελούνται εντός της κοινωνίας, γεγονός που σημαίνει ότι η ιστορία της αγωγής προσδιορίζεται από τις μεταβολές των αξιών μιας κοινότητος. Η σταθερότητα 1 Ι. Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σσ. 54-55.
στους κανόνες σημαίνει και στερεότητα των θεμελιωδών αρχών της αγωγής ενός λαού, αντιθέτως η διατάραξη των κανόνων προκαλεί κλονισμό στην αγωγή. Η προαναφερθείσα αναφορά δεν συνιστά ένδειξη υγείας για μία κοινωνία, αλλά και δείγμα ναρκώσεως 2. - Διευκρίνιση των Όρων Μάθηση, Παιδεία, Μόρφωση, Εκπαίδευση- Είναι δύσκολο να δοθούν ορισμοί για τις ανωτέρω έννοιες, διότι δεν αναφέρονται σε συγκεκριμένα αντικείμενα, αλλά σε διαδικασίες. Πχ. είναι πολύ εύκολο να απαντήσουμε τι είναι δέντρο; Υπάρχουν, ωστόσο κάποιοι ορισμοί, οι οποίοι είναι γενικώς αποδεκτοί. Μάθηση είναι η διαδικασία κατά την οποία το παιδί και ο έφηβος αποκτούν με δική τους δραστηριότητα γνώσεις, δεξιότητες και ικανότητες γενικά εμπειρίες, για να βελτιώσουν την συμπεριφορά τους, να αναπτύξουν την προσωπικότητά τους και να αντιμετωπίσουν με αυτοτέλεια τις απαιτήσεις του περιβάλλοντός τους. Αναφέρεται τόσο στο γνωστικό όσο και στην οικειοποίηση τρόπων κοινωνικής συμπεριφοράς. Ο όρος παιδεία δηλώνει την μετάδοση ενός ορισμένου περιεχομένου (γνώσεων και ήθους) όχι μόνο στα παιδιά και τους εφήβους, αλλά γενικώς στον πληθυσμό. Παιδεία ασκούν τα Μ.Μ.Ε, τα βιβλία, η εκκλησία κλπ. Ο όρος μόρφωση είναι ευρύτερος της αγωγής και της παιδείας. Η μόρφωση παρέχεται από την εκπαίδευση, αλλά αποκτάται και διευρύνεται από την ίδια την πρωτοβουλία του ατόμου. Ο όρος υποδηλώνει την προσπάθεια να παρασχεθεί μορφή σε μία κατάσταση επί την βάσει ενός προτύπου. Ο όρος εκπαίδευση χρησιμοποιείται για την οργανωμένη μορφή παιδείας, η οποία παρέχεται στα σχολεία οποιουδήποτε τύπου και οποιαδήποτε βαθμίδας 3. -Ορισμός και έργο της παιδαγωγικής Ο τρόπος διαπαιδαγώγησης των ανθρώπων απασχόλησε τους φιλοσόφους και αρχικώς τον Πλάτωνα. Η παιδαγωγική αρχικά αποτελούσε μέρος της φιλοσοφίας. Η παιδαγωγική έπρεπε να ασχοληθεί με τον άνθρωπο στην πράξη και με συγκεκριμένο σκοπό. Αποσπάστηκε από την φιλοσοφία, αλλά διατηρεί δεσμούς. Η έννοια παιδαγωγική συναντάται για πρώτη φορά στην Πολιτεία, 406 Α με την έννοια της περιποίησης και της αγωγής 4. 2 W. Jaeger, Παιδεία τόμ. Α, μτφρ. Γ. Βερροίου, Αθήνα 1968, σ. 20. 3 Κ. Βουδούρη, Φιλοσοφία της Παιδείας, Αθήνα, σσ. 24-25. 4 Ι. Κ ογκούλη, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, εκδ. Κυριακίδη, σ. 30.
Στην παιδαγωγική υπάρχει η θεωρία και η πράξη. Οι σκοποί της είναι 1\ η υποβοήθηση του ατόμου στην ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, στην καλλιέργεια και την μόρφωσή του. 2\ Η συμβολή της αγωγής στην σωστή ομαδοποίηση με στόχο την οικοδόμηση μιας υγιούς κοινωνίας. 3\ Η παροχή δυνατοτήτων για την ανάπτυξη της παραγωγικότητας και της δημιουργικότητάς του 5. Ο όρος «Παιδαγωγική» προέρχεται από την αρχαία ελληνική γλώσσα και συγκεκριμένα από τις λέξεις παιδί και άγω = οδηγώ και σημαίνει αγωγή, καθοδήγηση του παιδιού. Αφορά την επιστήμη της αγωγής των παίδων, (εξ ου και η σύνθετη ονομασία), κατά την αρμόζουσα ανατροφή και μόρφωση αυτών. Η Παιδαγωγική πραγματεύεται ειδικότερα τις αρχές και τις μεθόδους της ορθής αγωγής των παιδιών. Πρόκειται λοιπόν για μια συγκεκριμένη δραστηριότητα με σκοπό την αγωγή και τη μάθηση. Δεν απευθύνεται φυσικά μόνο στην σχολική πραγματικότητα αλλά και στις διαδικασίες και δομές που συνδέονται με τη μόρφωση του ανθρώπου. Η Παιδαγωγική είναι μια ανθρωπολογική, πνευματική και εφαρμοσμένη κοινωνική Επιστήμη, η οποία προέκυψε από τη Φιλοσοφία και έχει ως έργο την έρευνα όλων των προβλημάτων που έχουν σχέση με την αγωγή του παιδιού. Η επιστήμη ενδιαφέρεται για την ολόπλευρη εξέλιξη του παιδιού από άποψη σωματική, διανοητική και ηθική, καθώς και την καλλιέργειά του. Η Παιδαγωγική είναι θεωρητική και πρακτική επιστήμη. Έργο της Παιδαγωγικής είναι η συνειδητοποίηση και ο σχεδιασμός της αγωγής και της μάθησης του νέου ανθρώπου, είτε αυτές πραγματοποιούνται προγραμματισμένες (εκπαιδευτήρια) είτε λαμβάνουν χώρα μέσα από διαδικασίες αλληλεπίδρασης στα ευρύτερα πλαίσια του κοινωνικού περιβάλλοντος. Ο ρόλος της είναι να ταξινομήσει τα επιστημονικά συμπεράσματα και δεδομένα της επιστημονικής περιοχής και να τα θεωρήσει μέσα από μια τελεολογική προοπτική. Συγκεκριμένα, η Παιδαγωγική μελετά την αποτελεσματικότητα των παιδαγωγικών ενεργειών. Η αγωγή έχει πάντοτε ένα σκοπό, ένα προσανατολισμό. Βασικότατο επομένως πρόβλημα της Παιδαγωγικής επιστήμης είναι η επίτευξη των σκοπών, της αγωγής με το ξεδίπλωμα των δυνατοτήτων του αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Η παιδαγωγική είναι ένα σύνολο γνώσεων με συγκεκριμένους σκοπούς. Μέσα από αυτούς οι γνώσεις που παράγονται και μεταδίδονται έχουν πιστότητα και εγκυρότητα. Συνεπώς, ο όρος Παιδαγωγική, αφορά την επιστήμη της αγωγής των παίδων, (εξ ου και η σύνθετη ονομασία), κατά την αρμόζουσα ανατροφή και μόρφωση αυτών. Η Παιδαγωγική πραγματεύεται ειδικότερα τις αρχές και τις μεθόδους της ορθής αγωγής των παίδων. Πρόκειται λοιπόν για μια συγκεκριμένη δραστηριότητα με σκοπό την αγωγή και τη μάθηση. Δεν απευθύνεται φυσικά μόνο στην σχολική πραγματικότητα, αλλά και στις διαδικασίες και δομές που συνδέονται με τη μόρφωση του ανθρώπου. 5 Ι. Κ ογκούλη, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, εκδ. Κυριακίδη, σ. 31.
Φιλοσοφία της Παιδείας ορισμός Η ιδέα της αγωγής αναπτύχθηκε στην αρχαία Ελλάδα, διότι οι άνθρωποι έθεσαν ως σκοπό των κοινωνιών την μόρφωση ενός ανώτερου ανθρώπου 6. Το οξυδερκές βλέμμα των Ελλήνων δημιούργησε και την φιλοσοφία. Όλοι οι λαοί κατασκεύασαν τους νόμους τους, αλλά οι Έλληνες ερεύνησαν τον «νόμο», ο οποίος ενεργεί μέσα στα πράγματα και ζητεί να κατευθύνει σύμφωνα με αυτόν την ζωή και την σκέψη του ανθρώπου 7. Σκοπός της παιδείας καθίσταται η διαμόρφωση μίας πολιτικής συνειδήσεως ο πολίτης προέτασσε το κοινό συμφέρον έναντι του ατομικού, διότι γνώριζε ότι όταν η πόλη ευημερεί και ο ίδιος θα ευημερήσει. Η παιδεία ως ιδέα και ως πράξη είναι επίτευγμα του ελληνικού πολιτισμού και αφορά στην πνευματική ολοκλήρωση του ανθρώπου. Κανένας άλλος πολιτισμός δεν προέβαλε και δεν μετέδωσε σε οικουμενική βάση το βίωμα της πνευματικής του παράδοσης ως ιδανικό παιδείας, ευθύνης για τον κόσμο και τον άνθρωπο. Μιλώντας για την ελληνική παιδεία θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι αναφερόμαστε στην κλασική περί παιδείας αντίληψη, την οποία συγκρότησαν οι δημιουργίες και τα οράματα του αρχαίου ελληνικού κόσμου και πολιτισμού ως την υψηλότερη ανθρώπινη αξία. Οι Έλληνες ανακάλυψαν τον άνθρωπο εντός του ανθρώπου, όπως διακήρυξε ο Πλάτωνας στην Πολιτεία. Στον Πλάτωνα συναντούμε και τον ορισμό της παιδείας (Νόμοι 653 b- c, 643 e 4-6), όπου αναφέρει ότι η παιδεία αποσκοπεί στην αρετή και ειδικότερα στην δημιουργία του τέλειου πολίτη, ο οποίος θα γνωρίζει να άρχει και να άρχεται. Ο κλάδος της φιλοσοφίας της παιδείας επιχειρεί να θεμελιώσει φιλοσοφικώς τις επιστήμες που υπηρετούν την αγωγή, να δώσει μία συνολική εικόνα του έργου της αγωγής, να χαράξει τις κατευθυντήριες αρχές, που πρέπει ν διέπουν την αγωγή ενός συγκεκριμένου κοινωνικού συνόλου και να κατανοήσει σε βάθος τις διαδικασίες της αγωγής για το κοινωνικό σύνολο. Ειδικότερα η φιλοσοφία της παιδείας 1\ αποσκοπεί να διαφωτίσει τις έννοιες της παιδαγωγικής και της εκπαιδεύσεως, 2\ να πραγματοποιήσει το έργο αυτό, 3\ να αποκαλύψει τις αντιφάσεις, οι οποίες ίσως υπάρχουν στις παιδευτικές θέσεις και να επισημάνει τα όποια προβλήματα και 4\ να διαφωτίσει τις μεταφυσικές, τις ηθικές και τις γνωστικές υποθέσεις των παιδευτικών διακηρύξεων 8. Το πρόβλημα των σκοπών της αγωγής βρίσκει πάντοτε λύση σε σχέση με τις επικρατούσες αξίες, οι οποίες αποτελούν αντικείμενο μελέτης της φιλοσοφίας. Έτσι, δημιουργήθηκε ένας νέος κλάδος, η φιλοσοφία της παιδείας 9. Ο όρος Φιλοσοφία της Παιδείας από μόνος του φαίνεται ασαφής και αόριστος ως προς το πραγματικό του νόημα. Η εννοιολογική του αποσαφήνιση εμφανίζει 6 W. Jaeger, Παιδεία τόμ. Α, μτφρ. Γ. Βερροίου, Αθήνα 1968, σ. 23. 7 W. Jaeger, Παιδεία τόμ. Α, μτφρ. Γ. Βερροίου, Αθήνα 1968, σ. 27. 8 Κ. Βουδούρη, Φιλοσοφία της Παιδείας, Αθήνα, σ. 20. 9 Ι. Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σσ. 70-71.
αυξημένη δυσκολία, δεδομένων των διαφορετικών αντιλήψεων για την Φιλοσοφία και την Παιδεία 10. Επομένως, Φιλοσοφία της Παιδείας είναι: «η εφαρμογή της φιλοσοφίας στον εντοπισμό, την μελέτη, την ανάλυση και την αποσαφήνιση των εκπαιδευτικών προβλημάτων, στην περιγραφή και την βαθύτερη κατανόηση της διαδικασίας, των προϋποθέσεων, των αρχών και του σκοπού της παιδείας, καθώς και την αντίληψη, θέαση και προσέγγιση της εκπαιδευτικής πραγματικότητας» 11. Η Φιλοσοφία της Παιδείας δεν είναι επιστήμη με την αυστηρή έννοια του όρου, αλλά συνιστά τον θεμελιώδη επιστημονικό κλάδο που δίνει σε όλες τις επιστήμες της αγωγής την πραγματική τους σημασία 12. Η Φιλοσοφία της Παιδείας στοχάζεται πάνω σε θέματα της Παιδαγωγικής, δηλαδή σε αποφάσεις που πρόκειται να ληφθούν αναφορικά με την εκπαιδευτική διαδικασία. Έτσι, διαμορφώνονται οι απόψεις και λαμβάνονται οι αποφάσεις με καθαρότητα πνεύματος. Δηλαδή πρόκειται για μία φιλοσοφική έρευνα σχετικά με την αγωγή, την διδασκαλία, την διενέργεια της μάθησης και την εκπαιδευτική πραγματικότητα 13. Συνεπώς, οι μέθοδοι της φιλοσοφίας είναι: 1\ η ιστορική μέθοδος: δίνει την δυνατότητα να θέτουμε προβληματισμούς και να ανάγουμε τα πιο συγκεχυμένα ερωτήματα σ έναν διαχρονικό συλλογισμό, ο οποίος θα τα διαφωτίσει. 2\ Αναστοχαστική μέθοδος: Ξεκινούμε από τα αποτελέσματα των επιστημών της αγωγής και αναζητούμε κάτω από ποιες συνθήκες και μέσα σε ποια όρια κατακτήθηκαν. Ουσιαστικώς, ο φιλόσοφος απαντά στα ερωτήματα που ο άνθρωπος θέτει γύρω από τον εαυτό του. 3\ Μέθοδος της λογικής ανάλυσης: είναι η λογική ανάλυση, η οποία συνίσταται στην διερεύνηση του όρου της παιδείας. 4\ Μέθοδος a contrario: συνίσταται στην αναζήτηση όχι μόνο τι θέλουμε να πούμε, αλλά και τι θέλουμε να κάνουμε. Το προσδιορίζει a contrario με αφετηρία αυτό που δεν θα θέλαμε να κάνουμε, αυτό που κανείς δεν θα ήθελε να αποδεχτεί ως σκοπό του. 5\ Διαλεκτική μέθοδος: αυτή η μέθοδος εκκινεί από τις αντιθέσεις μεταξύ ιδεών και θεωριών και δείχνει ότι κάθε έννοια, λόγω ακριβώς των ανεπαρκειών της, μας παραπέμπει στην αντίθετή της και ότι αυτές οι αντιθέσεις δεν μπορούν να ξεπεραστούν παρά μόνο από μια ποιοτικά διαφορετική σύνθεση που ενσωματώνει ό,τι πραγματικά θετικό διαθέτει η κάθε θέση 14. 10 Δ. Κυρίτσης, «Φιλοσοφία της Παιδείας: Νοηματική οριοθέτηση, σημασιολογική αποσαφήνιση», σ. 1. 11 Ι. Θεοδωρόπουλος, «Απόπειρα Ορισμού της Φιλοσοφίας της Παιδείας», στην Ε.Φ.Ε, τ. 16, σσ. 22-34, σ. 24. 12 O. Reboul, «Φιλοσοφία της Παιδείας», στον τόμο Εισαγωγή στις Επιστήμες της Αγωγής, G. Mialaret (ed.), εκδ. Τυπωθήτω, σσ. 52-62, σ. 52. 13 Δ. Κυρίτσης, «Φιλοσοφία της Παιδείας: Νοηματική οριοθέτηση, σημασιολογική αποσαφήνιση», σ. 2. 14 O. Reboul, «Φιλοσοφία της Παιδείας», στον τόμο Εισαγωγή στις Επιστήμες της Αγωγής, G. Mialaret (ed.), εκδ. Τυπωθήτω, σσ. 52-62, σσ. 55-60.
Η ερώτηση, εάν η Φιλοσοφία της Παιδείας εντάσσεται περισσότερο στην φιλοσοφία ή την παιδαγωγική είναι ανώφελη, όμως, όσοι ασχολούνται με το συγκεκριμένο αντικείμενο είναι αναγκαίο να έχουν επίγνωση και των δύο αντικειμένων 15. Με το θέμα της παιδείας οι πρώτοι, οι οποίοι ασχολήθηκαν ήταν ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Τον 20 ο αιών, η παιδαγωγική διακρίθηκε από την φιλοσοφία, όμως η φιλοσοφία της παιδείας συνέχισε ως κλάδος να υφίσταται και εντάσσεται στον κλάδο της φιλοσοφίας. Η Φιλοσοφία της Παιδείας αποτελεί αναγκαίο συστατικό της παιδείας και συμπληρωματικό πεδίο της παιδαγωγικής, διότι πολλά προβλήματα της παιδείας αποτελούν χρήζουν την έρευνα της φιλοσοφίας 16. Συνεπώς έργο του φιλοσόφου είναι να διερωτάται γύρω από τους στόχους της παιδείας. Ειδικότερα: 1\ Οι προτάσεις, οι οποίες κατατίθενται για την εκπαίδευση από τους εκπαιδευτικούς, τους πολιτικούς ή άλλους επαγγελματίες κρίνονται και αναλύονται από τους φιλοσόφους της παιδείας. Αυτοί είναι οι ειδικοί, διότι η φιλοσοφία στην οποία έχουν εντρυφήσει τους έχει διδάξει να μην εκλαμβάνουν τίποτα ως δεδομένο, αλλά να το αναλύουν, να συζητούν και να προτείνουν λύσεις. Η φιλοσοφία συμβάλλει στην κατανόηση των προβλημάτων και του μορφωτικού πλαισίου, το οποίο αντιμετωπίζει κριτικά. 2\ Μια βασική λειτουργία που επιτελεί η φιλοσοφία είναι ο συνεχής προβληματισμός και η διερευνητική στάση στα θέματα της παιδείας. Αυτήν την κριτική στάση και την εποικοδομητική διάθεση, οι φιλόσοφοι την μεταφέρουν στους ανθρώπους που ασχολούνται με την παιδεία από άλλες θέσεις και αρμοδιότητες. Ειδικότερα, στην σύγχρονη πολυπολιτισμική κοινωνία, ο ρόλος του φιλοσόφου είναι σημαντικός, διότι μπορεί να επιφέρει τον συγκερασμό αντικρουόμενων θεωριών για την αντιμετώπιση του ζητήματος. 3\ Η φιλοσοφία θεμελιώνει θεωρητικώς την έννοια της παιδείας, αναλύοντας αρχικά βασικές της έννοιες και όρους, όπως η φύση της αγωγής. Δηλαδή η φιλοσοφία προσδίδει θεωρητικό υπόστρωμα στις αρχές και τα αξιώματα, στα οποία η παιδεία στηρίζεται. Η προεργασία αυτή είναι αναγκαία για την διατύπωση των στόχων και των μέσων υλοποίησης αυτών των στόχων. 4\ Ο εκπαιδευτικός, ο οποίος διαθέτει φιλοσοφική παιδεία διεκπεραιώνει ευκολότερα το έργο του, διότι μπορεί να κρίνει, να νοηματοδοτεί νόμους και διατάγματα, καθώς να αναπτύσσει πρωτοβουλίες 17. Η συμβολή της φιλοσοφίας στην παιδεία είναι τεράστια, όμως, δεν αρκεί, αλλά είναι αναγκαία η διεπιστημονική προσέγγιση του θέματος, πράγμα που σημαίνει ότι απαιτείται η συνδρομή και άλλων επιστημών, όπως της ψυχολογίας, της ιστορίας, της κοινωνιολογίας και της ανθρωπολογίας. 15 S.R. Peters, «Phylosophy of Education», στο Educational Theory and its Foundation Disciplines, London, Routledge and Kegan Paul, σσ. 31, 38. 16 Δ. Κυρίτσης, «Φιλοσοφία της Παιδείας: Νοηματική οριοθέτηση, σημασιολογική αποσαφήνιση», σ. 4. 17 Δ. Κυρίτσης, «Φιλοσοφία της Παιδείας: Νοηματική οριοθέτηση, σημασιολογική αποσαφήνιση», σσ. 6-8.
3 η Παράδοση Μέθοδοι έρευνας της παιδαγωγικής επιστήμης 1\πειραματικές μέθοδοι: α\παρατήρηση, β\πείραμα, γ\ερωτηματολόγιο, δ\ συνέντευξη, ε\ test Μετρά τα παιδαγωγικά δεδομένα. 2\φιλοσοφικές μέθοδοι: α\ερμηνευτική, β\ Φαινομενολογική, γ\ανάλυση περιεχομένου, δ\συγκριτική μέθοδος, ε\διαλεκτική. 1\Ερμηνευτική, 2\Φαινομενολογική 1\Ερμηνευτική: η λέξη ερμηνευτική παράγεται από το ρήμα «ερμηνεύω» και αναφέρεται στην ικανότητα να διευκρινίζουμε το δύσκολο και ακατανόητο, ώστε να γίνει κατανοητό. Ο φιλόσοφος Schleiermacher συστηματοποίησε την ερμηνευτική μέθοδο 18. Η ερμηνευτική μέθοδος εδράζεται στην αντίληψη ότι ανάμεσα σε οποιαδήποτε έκφραση του ανθρώπινου πνεύματος γραπτή, προφορική κλπ.- και στην κατανόηση της οποίας είναι απαραίτητο να διαμεσολαβήσει μία πνευματική διεργασία, μια διαδικασία, που θα οδηγήσει το νοούν υποκείμενο στην κατανόηση του αντικειμένου. Η συστηματική οργάνωση αυτής της πνευματικής συνεργασίας, η οποία θα οδηγήσει στην εκπλήρωση του στόχου, αποτελεί έργο της ερμηνευτικής μεθόδου. Δίνει έμφαση στις προθέσεις, στις αντιλήψεις, στην βούληση, στις αξίες, τα βιώματα, τους παρορμητισμούς των εμπλεκομένων στα κοινωνικά φαινόμενα των υποκειμένων. Επομένως, ερμηνευτική είναι η μέθοδος συστηματικής οργάνωσης της πνευματικής συνεργασίας που μεσολαβεί ανάμεσα στην έκφραση του ανθρώπινου δημιουργήματος και την κατανόησή του. Ο ερμηνευτής επιστρατεύει τις γνώσεις του, για να κατανοήσει το κείμενο. Η ερμηνευτική κυριάρχησε τον 19 ο αι.-το ήμισυ του 20 ου αι.. Η κυριαρχία της οφείλεται στην σημασία, η οποία έγκειται στην σύλληψη της σχέσης μεταξύ της εκπαίδευσης και της κοινωνίας. 18 Ι. Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σ. 101.
Ιστορική ερμηνευτική: μελετά ιστορικά τεκμήρια (κείμενα, κλπ.). Για να γίνει η αξιολόγηση του εκπαιδευτικού, ιστορικού υλικού απαιτείται η σφαιρική γνώση όλων των πτυχών της περιόδου που εντάσσεται 19. Στάδια της διεργασίας 1\Συλλογή και εξακρίβωση του ιστορικού υλικού. Ο ιστορικός της παιδαγωγικής συγκεντρώνει τα κείμενα και αναλύει τις συνθήκες, που επέδρασαν στην διαμόρφωσή τους. 2\Αξιολόγηση του υλικού: το άψυχο υλικό γίνεται ζωντανή πραγματικότητα. Το ουσιώδες διακρίνεται από το επουσιώδες. Επιλέγονται τα στοιχεία, που συγκροτούν την εκπαιδευτική πραγματικότητα, διασταυρώνονται οι πληροφορίες και γίνεται η ανασύνθεσή τους σε ενιαίο όλο. Χρησιμοποιείται για την έρευνα των σκοπών και των επιδιώξεων της αγωγής και στην κατανόηση των προβλημάτων της καθημερινής εκπαιδευτικής πράξης. 2\Φαινομενολογική μέθοδος: Εκπρόσωπος της Φαινομενολογίας υπήρξε ο φιλόσοφος E. Husserl (1858-1938). Η λέξη προέρχεται από τις λέξεις φαινόμενο και λόγος, υπονοώντας αυτό που υποπίπτει στην αντίληψή μας και γίνεται αντικείμενο λογικής εξέτασης. Το συγκεκριμένο φιλοσοφικό ρεύμα επιδιώκει την επανασύνδεση του ανθρώπου με την αρχέγονη θέαση των πραγμάτων, του ανθρώπου χωρίς προγενέστερες εμπειρίες και γνώσεις, πράγμα που σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν κινδυνεύει να παρασυρθεί από προϋπάρχουσες γνώσεις και πλάνες. Αρνείται όλες τις μεταφυσικές θεωρίες και επεδίωξε να συλλάβει την ουσία των πραγμάτων 20. Η διαδικασία της φαινομενολογικής παρατήρησης ακολουθεί μία τριπλή αναγωγή: α\ εξουδετέρωση των προκαταλήψεων, των συναισθηματικών καταστάσεων και των προγενέστερων απόψεων του ερευνητή, ώστε να απαλλαγεί από κάθε υποκειμενικό στοιχείο και να προσεγγίσει περισσότερο την αντικειμενικότητα. β\άρνηση όλων των σχετικών θεωριών και των προηγούμενων γνώσεων. γ\παραγκωνισμό ακόμη και της ιστορικής παράδοσης ως πηγής για αυθεντική γνώση. Η φαινομενολογική μέθοδος μεταφέρει την μελέτη του ερευνητή στην σχολική αίθουσα, παρακολουθεί τον δάσκαλο και αναλόγως με τα ουσιώδη χαρακτηριστικά, που υποπίπτουν στην παρατήρηση του ερευνητή, τον κατατάσσει σε κατηγορίες ή τύπους. Βεβαίως, η διάκριση του ουσιώδους από το επουσιώδες είναι 19 Ι. Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σ. 107. 20 Ι. Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σ. 116.
προβληματική, αφού είναι δύσκολο να τεθούν κριτήρια για μία αντικειμενική διάκριση. Οι δύο μέθοδοι θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν ως αλληλοσυμπληρούμενες. Διαλεκτική μέθοδος: προέρχεται από την μαιευτική του Σωκράτους. Θέτει κριτικά ερωτήματα, αναδεικνύει κοινωνικές αντιφάσεις, στόχος είναι η απελευθέρωση του ατόμου από ψευδείς αντιλήψεις για την κοινωνική πραγματικότητα 21. 3\ Ανάλυση περιεχομένου: ανάλυση των εννοιών και των ιδεών για την κατανόηση ενός συγγραφέα, προκειμένου να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε τις στάσεις, τις αξίες και την συμπεριφορά του 22. 4\ Συγκριτική μέθοδος: εξετάζει τα εκπαιδευτικά συστήματα. Συλλέγει υλικό και το ερμηνεύει δίδοντας βαρύτητα τόσο στις ομοιότητες όσο και στις διαφορές μεταξύ της ελληνικής και της ευρωπαϊκής εκπαιδευτικής πραγματικότητας σε συνάρτηση με το σύγχρονο πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον της Ελλάδας και της Ευρώπης. Μέθοδοι εμπειρικής παιδαγωγικής 1\Παρατήρηση: α\αυτοπαρατήρηση, ομιλούμε για την ενδοσκόπηση, είναι υποκειμενική και δεν αντιλαμβάνεται την προσωπικότητα ως σύνολο, αφού την διασπά σε παρατηρητή και παρατηρούμενο. β\ετεροπαρατήρηση: η συνείδηση στρέφεται σε αντικείμενα ή φαινόμενα που βρίσκονται έξω από το υποκείμενο. Τα πλεονεκτήματα είναι: 1\το αντικείμενο της έρευνας μπορεί να παρατηρηθεί από πολλούς παρατηρητές. 2\υπάρχει καταγραφή της παρατήρησης από πολλά μέσα. 2\το πείραμα: το πείραμα προέκυψε από την αδυναμία της παρατήρησης να απομονώσει τις μεταβλητές, τους παράγοντες που ενδιαφέρουν και να τους φέρει σε συστηματική μεταξύ τους συνάφεια, για να διαπιστωθεί κατά πόσο η μεταβολή που επιχειρείται στην μία μεταβλητή επιφέρει αντίστοιχη μεταβολή στην άλλη 23. Το πείραμα έχει τρεις ιδιότητες: δυνατότητα προγραμματισμού, δυνατότητα επανάληψης και δυνατότητα σκόπιμης μεταβολής μία τουλάχιστον μεταβλητής. Η τελευταία μεταβλητή διαφοροποιεί το πείραμα από τις άλλες μεθόδους 24. Λάθη κατά την ερευνητική διαδικασία Μορφασμοί του ερευνητή έχουν ως συνέπεια να καθοδηγήσουν το υποκείμενο της έρευνας. Επίσης, ο ερευνητής καταγράφει ό,τι επαληθεύει την 21 Η. Ματσαγγούρας, Στρατηγικές διδασκαλίας, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1998. 22 Μ. Τζανή, σημειώσεις για το μάθημα Μεθοδολογία Έρευνας Κοινωνικών Επιστημών, ΕΚΠΑ, Αθήνα 2005. 23 Ι. Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σ. 126. 24 Ι. Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σ. 131.
υπόθεσή του. Ακόμη, ο ερευνητής μπορεί να ασκήσει ψυχολογική επίδραση, θετική ή αρνητική επηρεάζοντας τα αποτελέσματα. Για την αποφυγή των λαθών καλό είναι να μην ενημερώνονται οι μαθητές ότι διεξάγεται πείραμα και να μην κουράζονται τα υποκείμενα. 3\ Συνέντευξη: ο ερευνητής έρχεται σε προφορική επικοινωνία και προσπαθεί να συλλέξει τις πληροφορίες. 4\Ερωτηματολόγιο: δεν είναι δαπανηρή μέθοδος και ερευνώνται πολλά υποκείμενα. Το μειονέκτημα είναι ότι ο ερευνητής δεν έρχεται σε άμεση επαφή με το υποκείμενο. 5\τεστ: υπάρχουν πολλών ειδών τεστ βάσει των οποίων διαπιστώνουμε αυτό που μας ενδιαφέρει. Κλάδοι της Παιδαγωγικής 1\Μακρο-επίπεδο ανάλυσης: μελετά την σχέση σχολείου-κοινωνίας. Υπάγονται οι επιστήμες της εκπαίδευσης: κοινωνιολογία της εκπαίδευσης, εθνολογία της εκπαίδευσης, εκπαιδευτική διοίκηση και πολιτική, ιστορία της εκπαίδευσης, οικονομία της εκπαίδευσης. 2\Μικρο-επίπεδο ανάλυσης: μελετώνται οι σχέσεις που διέπουν και συγκροτούν το σχολείο ως μικρο-κοινωνία. Υπάγονται η εκπαιδευτική έρευνα, η διδακτική μεθοδολογία, η εκπαιδευτική αξιολόγηση, η παιδαγωγική ψυχολογία, η ψυχοκοινωνιολογία της εκπαίδευσης, η συμβουλευτική και ο προσανατολισμός. -Τάσεις της Παιδαγωγικής Επιστήμης 25 - Ο τρόπος αντιμετώπισης των προβλημάτων της Παιδαγωγικής επιστήμης δεν είναι ήταν ενιαίος, αλλά ήταν σύμφυτος προς τις ανάγκες και τα ιδεώδη των συγκεκριμένων κοινωνιών και εποχών. Οπότε διαπιστώνονται τρείς τάσεις, την παλαιότερη, την νεότερη και την σύγχρονη. Παλαιότερη Παιδαγωγική Η Παλαιότερη Παιδαγωγική εκκινεί ως αυτόνομη στα τέλη του 18ου αρχές 19ου έχοντας ως κυρίαρχη αντίληψη τον δασκαλοκεντρισμό, πράγμα που σημαίνει ότι: ο δάσκαλος ευρίσκεται στο επίκεντρο. Ο δάσκαλος εμφανίζεται ως αυθεντία. Ο μαθητής ευρίσκεται σε μειονεκτικότερη θέση από τον δάσκαλο. Ο δάσκαλος χρησιμοποιεί ως τρόπο διδασκαλίας τον μονόλογο. Ο δάσκαλος είναι αυταρχικός προς τους μαθητές. Νεότερη Παιδαγωγική 25 Α. Πολίτης, Σημειώσεις του Μαθήματος Παιδαγωγικά, σ. 6.
Η Νεότερη Παιδαγωγική επιδιώκει να αναπτύξει στο παιδί το ενδιαφέρον Τα στοιχεία που την χαρακτηρίζουν είναι: Παιδοκεντρικότητα Το παιδί αναπτύσσεται ελεύθερα χωρίς περιορισμούς ή επιβολές. Το σχολείο βασίζεται στους μαθητές και επιδιώκει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους. Οι μαθητές έχουν ενεργητική συμμετοχή κατά την εκπαιδευτική διαδικασία. Στους μαθητές δίδεται η δυνατότητα της αυτενέργειας και ο μαθητής αναλαμβάνει πρωτοβουλίες. Το σχολείο είναι προέκταση της οικογένειας. Ως εκ τούτου, πρέπει να καλλιεργεί: το κοινωνικό ένστικτο (κοινωνικές σχέσεις, συνομιλία κλπ) το κατασκευαστικό ένστικτο (παιχνίδι, χειροτεχνία κλπ) το ερευνητικό ένστικτο (συνεργασία έρευνας με κατασκευή και γνώση) το ένστικτο της τέχνης (δηλαδή την ελεύθερη έκφραση) Σύγχρονη Παιδαγωγική Η Σύγχρονη Παιδαγωγική βασίζεται στην επικοινωνία μεταξύ του δασκάλου και του μαθητή. Επομένως, τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την διδασκαλία είναι: το ομαδοκεντρικό πνεύμα. η συνεργασία σε ομάδες είτε μεταξύ των μαθητών ή ανάμεσα σε μαθητές και δασκάλους. Ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων μαθητή δασκάλου σε σχέση με το περιβάλλον. Στην δασκαλοκεντρική θεώρηση της διδασκαλίας ο δάσκαλος θεωρείται ως «παιδαγωγική αυθεντία», την οποία ο μαθητής δεν μπορεί να αμφισβητήσει. Αυτό επιφέρει ως συνέπεια: 1\ το μάθημα να περιορίζεται στην παράδοση, ενώ περιορίζεται και ο διάλογος. 2\ Άλλη συνέπεια είναι η αρχιτεκτονική διάταξη της σχολικής αίθουσας, όπου στο κέντρο τοποθετείται η έδρα του δασκάλου, ενώ το οπτικό πεδίο των μαθητών είναι περιορισμένο. Αυτή η διάταξη εμποδίζει τον διάλογο ή την συνεργασία μεταξύ των μθητών. Στην μαθητοκεντρική θεώρηση της διδασκαλίας ο δάσκαλος θεωρείται σύμβουλος και βοηθός του μαθητή στην αναζήτηση της γνώσης. Αυτό επιφέρει ως συνέπεια: 1\ την ενεργή συμμετοχή των μαθητών στην εκπαιδευτική διαδικασία. Ο διάλογος μεταξύ του μαθητή και του δασκάλου θεωρείται ως αναγκαία προϋπόθεση πραγμάτωσης και ολοκλήρωσης του εκπαιδευτικού έργου. 2\ Άλλη συνέπεια είναι η αρχιτεκτονική διάταξη της σχολικής αίθουσας. Τα θρανία είτε τοποθετούνται σε θέση Π, όπου επιτρέπεται η συνεργασία μεταξύ των μαθητών. Είτε δεν υπάρχουν καθόλου θρανία, αλλά μικρά τραπέζια με καρέκλες. Ο εκπαιδευτικός δεν είναι ο πρωταγωνιστής και ευνοείται η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία. Ο δάσκαλος εποπτεύει τις εργασίες των μαθητών. - Είδη της διδασκαλίας 26 - Η διδασκαλία ανάλογα με τα σημεία στα οποία δίνει έμφαση, παρουσιάζει τα ακόλουθα είδη: 26 Α. Πολίτης, Σημειώσεις του Μαθήματος Παιδαγωγικά, σ. 8.
1\ Δασκαλοκεντρική διδασκαλία, η οποία παλαιότερα συνδεόταν με την παθητικότητα και την αυταρχικότητα του παραδοσιακού σχολείου και στην οποία δίνεται ιδιαίτερη σημασία στον δάσκαλο ή τον καθηγητή και δευτερεύουσα στον μαθητή και το γνωστικό αντικείμενο. Όμως, η υποβοήθηση των μαθητών στην ενεργό συμμετοχή τους στη μαθησιακή διαδικασία προσδίδει στην δασκαλοκεντρική μορφή βασικά στοιχεία, τα οποία είναι απαραίτητα για τη λειτουργία των παιδοκεντρικών. 2\ Μαθητοκεντρική διδασκαλία, στην οποία αναβαθμίζεται η θέση του μαθητή, έναντι των δυο άλλων παραγόντων, του δασκάλου ή καθηγητή και του γνωστικού αντικειμένου. Στην μαθητοκεντρική διδασκαλία κρίνεται απαραίτητη η υποβοήθηση του μαθητή για την πρόσληψη των δεξιοτήτων εκείνων που θα συμβάλλουν στην από μέρους του ελεύθερη διερεύνηση. 3\ Γνωσιοκεντρική διδασκαλία, όπου αναβαθμίζεται η θέση του γνωστικού (διδακτικού) αντικειμένου έναντι του δασκάλου ή καθηγητή και του μαθητή. 4\ Ομαδοκεντρική διδασκαλία, κατά την οποία επιχειρείται μια αλληλοσυσχέτιση των παραγόντων διδασκαλίας (δάσκαλος ή καθηγητής-μαθητής-γνωστικό αντικείμενο) μέσα από την ανάδειξη ενός διδακτικού πλαισίου, στο οποίο αναδεικνύεται το πλέγμα των διαπροσωπικών σχέσεων και το ψυχολογικό κλίμα. Για την επιτυχία της ομαδοκεντρικής διδασκαλίας δεν αρκεί απλά και μόνο ο χωρισμός των μαθητών σε ομάδες. Βασικές προϋποθέσεις για να χαρακτηριστεί αυτή πετυχημένη είναι: α\ανομοιογένεια: Για τον χωρισμό των ομάδων πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η ανομοιογένεια τόσο ως προς το φύλο (αγόρια μαζί με κορίτσια) όσο και ως προς το γνωστικό επίπεδο των μαθητών (δυνατοί μαζί με αδύναμους μαθητές). β\αλληλεξάρτηση: Αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο για την επιτυχία της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας. γ\αποκέντρωση εξουσίας: Η εξουσία και όλες οι αρμοδιότητες θα πρέπει να μεταβιβάζονται από τον δάσκαλο στις ομάδες και από τους ομάδες στα μέλη της. Έρευνες έχουν δείξει ότι αδύναμοι μαθητές μέσα στην ομάδα σημειώνουν σημαντική πρόοδο και η συμμετοχή τους στη μαθησιακή διαδικασία είναι περισσότερο ενεργή απ ότι στην μετωπική-δασκαλοκεντρική διδασκαλία. -Παράγοντες που συμμετέχουν στην παιδαγωγική διαδικασία- Το φαινόμενο της αγωγής συνιστούν, κυρίως, τέσσερις παράγοντες: 1\ ο παιδευόμενος, 2\ ο παιδεύων, 3\ το περιεχόμενο της παιδείας, 4\ η κατάλληλη μέθοδος μεταδόσεως του περιεχομένου της παιδείας. Αναλυτικότερα, ο όρος παιδευόμενος αναφέρεται στο ον, το οποίο υφίσταται το έργο της αγωγής. Η αγωγή είναι στενή και ευρεία, δηλαδή αυτή που συντελείται στην κοινωνία και αυτή που πραγματοποιείται στο σχολείο. Η ανθρώπινη μάθηση διαφέρει από του ζώου, επειδή εγκλείει την δυνατότητα να χρησιμοποιεί την αποκτηθείσα εμπειρία και γνώση κατόπιν της αγωγής. Ο όρος παιδεύων έχει στενή και ευρεία σημασία. Οι γονείς, οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άνθρωποι. τα κοινωνικά ιδρύματα κλπ. ασκούν παιδευτικό έργο. Υπό την στενή
έννοια ο όρος παιδεύων αναφέρεται στην οργανωμένη εκπαίδευση και συγκεκριμένα στους δασκάλους 27. Στην διαδικασία της μαθήσεως έχουν τεθεί διάφορα προβλήματα, όπως για τον τρόπο με τον οποίον αποκτούμε τις γνώσεις, ουσιαστικώς για τον τρόπο που μαθαίνουμε. Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί ποικίλες απόψεις, οι οποίες θα εξεταστούν κάτωθι. 27 Κ. Βουδούρη, Φιλοσοφία της Παιδείας, Αθήνα, σσ. 29-30.