Μπιζέλι Καλλιέργεια ελληνικών κτηνοτροφικών φυτών για ζωοοτροφές χωρίς μεταλλαγμένα
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Ομάδα Real Farm www.realfarm.gr ΕΚΔΟΣΗ Greenpeace Κολωνού 78 Αθήνα 10437 Τηλ. 210 3806374-5 www.greenpeace.gr Η παρούσα έκδοση διατίθεται στον ιστότοπο www.greenpeace.gr Μάρτιος 2016 Αποκλειστικός δωρητής του προγράμματος Εκπαίδευση αγροτών στα ελληνικά κτηνοτροφικά φυτά
Εισαγωγή Το κτηνοτροφικό μπιζέλι είναι χειμερινό κτηνοτροφικό ψυχανθές και χρησιμοποιείται για την παραγωγή σανού αλλά και σπόρου. Μπορεί να αξιοποιηθεί για την παραγωγή ενσιρώματος, τόσο ως αμιγής καλλιέργεια, όσο και σε συγκαλλιέργεια με σιτηρά. Καλλιεργείται από τους προϊστορικούς ακόμη χρόνους και κέντρο καταγωγής του είναι η κεντρική Ασία, αλλά η καλλιέργεια του ήταν ευρύτατη στην Ινδία και στην Κίνα. Στην Ελλάδα, για εκατοντάδες χρόνια, η καλλιέργεια των ξηρικών χωραφιών ακολουθούσε μια συγκεκριμένη εναλλαγή καλλιεργειών (αμειψισπορά): τα σιτηρά ακολουθούσαν τα ψυχανθή και τα ψυχανθή ακολουθούσαν τα σιτηρά. Με τον τρόπο αυτό, πετύχαιναν αφενός εμπλουτισμό του εδάφους με οργανική ουσία και άζωτο από τα ψυχανθή (διατηρώντας έτσι τη γονιμότητα και την παραγωγικότητα των χωραφιών) και αφετέρου καλύτερες παραγωγές στα σιτηρά. Με την εμφάνιση όμως των χημικών λιπασμάτων και την επικράτηση της βιομηχανικής γεωργίας και της εντατικής καλλιέργειας εγκαταλείφθηκε η αμειψισπορά. Παράλληλα εγκαταλείφθηκε η καλλιέργεια των ψυχανθών για καρπό (φασόλια, φακές, κουκιά, ρεβίθι, λαθούρι, μπιζέλι κ.ά.). Φθάσαμε έτσι σήμερα τα ψυχανθή για ανθρώπινη κατανάλωση να εισάγονται σε ποσοστό που ξεπερνά το 60% ενώ τα ψυχανθή για ζωοτροφή να έχουν αντικατασταθεί σχεδόν στο 100% από την εισαγόμενη μεταλλαγμένη σόγια. Σκοπός αυτού του εντύπου είναι να παρουσιάσει δεδομένα και πληροφορίες που αφορούν στην καλλιέργεια του κτηνοτροφικού μπιζελιού και τη δυνατότητα που έχει να αντικαταστήσει πλήρως τη μεταλλαγμένη σόγια στο σιτηρέσιο των ζώων εκτροφής. Οι πληροφορίες αποκομίστηκαν από την ελληνική και τη διεθνή βιβλιογραφία, καθώς και από συνεντεύξεις με παραγωγούς που καλλιεργούν ήδη κτηνοτροφικό μπιζέλι και έχουν αντικαταστήσει τη σόγια στο σιτηρέσιο των ζώων που εκτρέφουν.
10 ΛΟΓΟΙ ΓΙΑ ΝΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΣΟΥΜΕ ΧΕΙΜΕΡΙΝΑ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΑ ΨΥΧΑΝΘΗ 1. Αξιοποιούν ξηρικά αγροτεμάχια, δηλαδή μη αρδευόμενα, εκμεταλλευόμενα τις χειμερινές βροχοπτώσεις, ευδοκιμούν σε άγονα και φτωχά εδάφη και προσαρμόζονται στις κλιματολογικές συνθήκες της χώρας μας. 2. Συγκαταλέγονται στις εύκολες καλλιέργειες, με χαμηλό κόστος παραγωγής, καθώς έχουν ελάχιστες έως και μηδαμινές απαιτήσεις σε λίπανση, ζιζανιοκτονία, φυτοπροστασία και λοιπές καλλιεργητικές φροντίδες. 3. Εμπλουτίζουν μέσω του ριζικού τους συστήματος το έδαφος με άζωτο, δηλαδή λειτουργούν ως φυσικό λίπασμα τόσο για την ίδια την καλλιέργειά τους όσο και για τις μετέπειτα σπορές ή φυτεύσεις, γι αυτό και αποτελούν βασικό μέρος της αμειψισποράς. 4. Καλλιεργούνται κατά τη χειμερινή περίοδο, δίνοντας την ευκαιρία στους αγρότες να αξιοποιήσουν σε ένα έτος τα αγροτεμάχιά τους (εφόσον είναι αρδευόμενα) και με μια επιπλέον καλοκαιρινή καλλιέργεια, όπως ο κτηνοτροφικός αραβόσιτος (καλαμπόκι) και να αυξήσουν τις αποδόσεις τους ή τις ιδιοπαραγόμενες ζωοτροφές τους και το τελικό εισόδημά τους. 5. Μπορούν να συγκαλλιεργηθούν μαζί με άλλα χειμερινά σιτηρά (π.χ. κτηνοτροφική βρώμη, κτηνοτροφικό κριθάρι και κτηνοτροφικό σιτάρι) εφόσον η παραγωγή προορίζεται για σανό, αυξάνοντας τις τελικές αποδόσεις σε παραγωγή και έσοδα.
6. Οι καλλιεργητές έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε αρκετές γηγενείς βελτιωμένες ποικιλίες, οι οποίες είναι άριστα προσαρμοσμένες στις εδαφοκλιματικές συνθήκες της χώρας μας. 7. Μπορούν να επιφέρουν αυτάρκεια στον κτηνοτροφικό τομέα της χώρας και έσοδα στην εγχώρια οικονομία αντικαθιστώντας πλήρως τη σόγια στη διατροφή των ζώων, η οποία είναι κατά κύριο λόγο μεταλλαγμένη, εισαγόμενη και κοστίζει ακριβά στους κτηνοτρόφους. 8. Τα χειμερινά ψυχανθή προσφέρουν στον παραγωγό πολλαπλά προϊόντα για να προωθήσει στην αγορά των ζωοτροφών, αφού καλλιεργούνται για τον καρπό, το σανό, για χλωρή νομή (βόσκηση) ή για την παραγωγή ενσιρωμάτων. 9. Η καλλιέργεια ψυχανθών προωθείται τόσο από την αναθεωρημένη Κοινή Αγροτική Πολιτική όσο και από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. 10. Αυξάνεται διαρκώς η ζήτηση τόσο παγκόσμια αλλά και στη χώρα μας για τα ψυχανθή χωρίς να υπάρχει η αντίστοιχη προσφορά, μιας και η εγχώρια παραγωγή δεν την καλύπτει.
Περιγραφή του φυτού Με το όνομα μπιζέλι είναι γνωστά διάφορα είδη φυτών του γένους Pisum της οικογένειας των ψυχανθών. Από αυτά καλλιεργούνται το κτηνοτροφικό μπιζέλι (Pisum arvense) και το βρώσιμο (Pisum sativum). Το μπιζέλι έχει ισχυρή κύρια ρίζα που φτάνει σε βάθος τα 100-120 εκατοστά και πλούσιο δίκτυο από δευτερεύουσες ρίζες το οποίο εκτείνεται σε ακτίνα 25-40 εκατοστών γύρω από το φυτό. Αμέσως μετά το φύτρωμα η ανάπτυξη της ρίζας είναι ταχύτατη και φτάνει στο μέγιστο ρυθμό ανάπτυξης λίγο μετά την έναρξη της καταβολής των άνθεων. Οι βλαστοί του μπιζελιού είναι λεπτοί, τρυφεροί, κοίλοι, στερούνται τριχών και έχουν συνήθως γωνιώδη διατομή. Μερικές φορές η διατομή μπορεί να είναι και στρογγυλή. Το κτηνοτροφικό μπιζέλι έχει έρπουσα ανάπτυξη και είναι αδύνατον να σταθεί όρθιο χωρίς υποστήριξη. Η άνθηση αρχίζει από το κατώτερο μέρος του φυτού και προχωρεί προς τα πάνω και διαρκεί 10 έως 20 ημέρες. Το μπιζέλι είναι φυτό κατ εξοχήν αυτογονιμοποιούμενο. Σε σπάνιες περιπτώσεις μπορεί να γίνει και σταυρογονιμοποίηση. Τα φυμάτια (μικρά εξογκώματα στα οποία συμβιώνουν βακτήρια του γένους Rhizobium και μέσω αυτών γίνεται η δέσμευση του αζώτου της ατμόσφαιρας που στη συνέχεια είναι διαθέσιμο για τη θρέψη των φυτών) είναι μεγάλα, σφαιρικά και βρίσκονται τόσο στην κύρια ρίζα όσο και στις διακλαδώσεις της.
Καλλιεργητικές απαιτήσεις Κλίμα Είναι φυτό ευαίσθητο στις υψηλές θερμοκρασίες και γι αυτό καλλιεργείται σε δροσερές περιοχές. Οι υψηλές θερμοκρασίες είναι βλαβερές κυρίως κατά την εποχή της άνθησης και του σχηματισμού των λοβών. Γι αυτό, όταν το κτηνοτροφικό μπιζέλι προορίζεται για καρπό, καλλιεργείται μόνο σε δροσερές περιοχές και σε μεγάλα γεωγραφικά πλάτη ή υψόμετρα. Στις υψηλές θερμοκρασίες ευνοείται η ανάπτυξη του βρούχου (έντομο), το οποίο δημιουργεί σοβαρές προσβολές στον καρπό. Για χλωρή λίπανση ή ακόμη και για σανό το κτηνοτροφικό μπιζέλι μπορεί να καλλιεργηθεί και σε πιο ζεστές περιοχές. Αντέχει μέχρι τους -12 ο C αλλά κατά την εποχή της άνθησης θερμοκρασίες -2 o C με -3 o C δημιουργούν σοβαρές ζημιές. Στις νότιες και ζεστές περιοχές αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου, του χειμώνα και νωρίς την άνοιξη. Οι μόνες περιοχές όπου μπορεί να αναπτυχθεί με επιτυχία κατά τα μέσα και το τέλος καλοκαιριού είναι εκείνες που χαρακτηρίζονται από σχετικά χαμηλές θερμοκρασίες και ικανοποιητική βροχόπτωση ή αρκετές αρδεύσεις. Υγρασία Τα μπιζέλια ευδοκιμούν σε περιοχές με αρκετή υγρασία. Είναι αρκετά ευαίσθητα στην ξηρασία και για την επίτευξη υψηλών αποδόσεων απαιτείται επάρκεια υγρασίας, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της άνθησης. H άρδευση στην αρχή της άνθησης αυξάνει την απόδοση κατά 30% ενώ κατά το στάδιο διόγκωσης των λοβών κατά 20%. Έδαφος Το μπιζέλι αναπτύσσεται σε όλους τους τύπους εδαφών, από τα βαριά αργιλώδη έως τα ελαφρά αμμοπηλώδη. Για πολύ πρώιμη παραγωγή προτιμώνται τα αμμοπηλώδη. Για μεγάλες αποδόσεις, όπου η πρωιμότητα δεν είναι τόσο σημαντική, προτιμώνται τα καλοστραγγισμένα αργιλοπηλώδη ή ιλυοπηλώδη εδάφη. Το επιθυμητό ph κυμαίνεται μεταξύ 5,5 και 6,7. Το μπιζέλι δεν ευδοκιμεί στα πολύ όξινα εδάφη και καλό είναι σε ph μικρότερο του 5,5 να γίνεται προσθήκη ασβεστίου ή άλλων υλικών που θα αυξήσουν το ph.
Ποικιλίες Οι πιο διαδεδομένες ποικιλίες είναι οι Οδυσσέας, Όλυμπος και Δωδώνη, κατάλληλες κυρίως για παραγωγή σανού αλλά και καρπού. Η Όλυμπος είναι γενικής προσαρμοστικότητας, ενώ η Δωδώνη προσαρμόζεται καλύτερα σε υγρές και δροσερές περιοχές.
Τεχνική καλλιέργειας Επιλογή τοποθεσίας Η σωστή επιλογή του αγροτεμαχίου για την εγκατάσταση της καλλιέργειας παίζει καθοριστικό ρόλο στην απόδοση του καρπού. Πριν την καλλιέργεια προτείνεται να εξετασθεί σχολαστικά το μικροκλίμα της περιοχής, με ιδιαίτερη προσοχή στην υγρασία και στις βροχοπτώσεις, που είναι και οι βασικοί παράγοντες για την καλή ανάπτυξη των φυτών αλλά και της εμφάνισης ασθενειών. Προετοιμασία εδάφους Στις βόρειες και ψυχρές περιοχές που η σπορά γίνεται την άνοιξη, η φθινοπωρινή άροση αποτελεί πλεονέκτημα διότι επιτρέπει την πρώιμη σπορά την άνοιξη. Με τον τρόπο αυτό μπορεί κανείς να σπείρει τουλάχιστον μια βδομάδα νωρίτερα. Όταν η σπορά γίνεται στα πεταχτά ή με σπαρτική μηχανή σιτηρών, είναι απαραίτητη η καλή προετοιμασία του εδάφους, επειδή δε θα είναι δυνατό να γίνουν σκαλίσματα και τα αγριόχορτα μπορεί να αποτελέσουν σοβαρό πρόβλημα. Ένα όργωμα βάθους 10 15 εκ. και ένα σβάρνισμα πριν από τη σπορά είναι αρκετά. Η προετοιμασία πρέπει να γίνει στο στάδιο του ρώγου (καλύτερες δυνατές συνθήκες υγρασίας και αερισμού για το φύτρωμα του σπόρου). Οι ευνοϊκές συνθήκες υγρασίας και αερισμού μαζί με την ευνοϊκή θερμοκρασία (20 C) και τον καλό θρυμματισμό του εδάφους αποτελούν τις βασικές προϋποθέσεις για ομοιόμορφο και γρήγορο φύτρωμα των σπόρων και για την ομαλή ανάπτυξη της καλλιέργειας. Δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή επίσης στο καλό «στρώσιμο» του χωραφιού για να μην έχουμε απώλειες στο θερισμό. Αντιμετώπιση αυτοφυούς βλάστησης Η ψευδοσπορά, η μηχανική καλλιέργεια και ένα ορθό σχέδιο αμειψισποράς (εναλλαγή καλλιεργειών) είναι επαρκείς και φιλικοί (για την καλλιέργεια, το περιβάλλον και την υγεία του αγρότη) τρόποι αντιμετώπισης της αυτοφυούς βλάστησης. Ψευδοσπορά Πρόκειται για μια καλλιεργητική πρακτική που συνίσταται στην προετοιμασία του χωραφιού εβδομάδες πριν την πραγματική σπορά της καλλιέργειας. Αυτό επιτρέπει στα αγριόχορτα να βλαστήσουν (αν χρειαστεί ποτίζουμε ώσπου να βλαστήσουν) και να καταστραφούν (όσο είναι μικρά και πριν προλάβουν να αναπτυχθούν και σποριάσουν) με επιφανειακή καλλιέργεια. Ανάλογα με τη χρονική διάρκεια που μεσολαβεί μέχρι την πραγματική σπορά μία ή περισσότερες επαναλήψεις μπορούν να εφαρμοστούν, μειώνοντας έτσι το φορτίο των σπόρων της αυτοφυούς βλάστησης που υπάρχουν στο χωράφι μας. Η τελική επέμβαση θα πρέπει να γίνει όσο το δυνατόν πιο κοντά στην ημέρα της σποράς.
Μηχανική καλλιέργεια Πραγματοποιείται με μηχανικά μέσα που ποικίλουν ανάλογα με τις αποστάσεις από γραμμή σε γραμμή και το στάδιο ανάπτυξης των αγριόχορτων. Υπάρχει πληθώρα μηχανημάτων - εξαρτημάτων με τα οποία μπορεί να γίνει καλλιέργεια των εδαφών σε διαφορετικά βάθη και με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η εξόντωση της αυτοφυούς βλάστησης στις περισσότερες περιπτώσεις. Η μηχανική αντιμετώπιση των αγριόχορτων πρέπει να γίνεται κατ επανάληψη και πριν αυτά ωριμάζουν και παράγουν σπόρους. ΣΠΟΡΑ Η σπορά του κτηνοτροφικού μπιζελιού γίνεται με το χέρι, ή με σπαρτικές μηχανές. Η συνιστώμενη ποσότητα του σπόρου για σπορά είναι 16-20 Kgr ανά στρέμμα για παραγωγή σανού και 13-18 Kgr ανά στρέμμα, για παραγωγή καρπού. Επιλογή σπόρου Ο σπόρος που θα χρησιμοποιήσουμε θα πρέπει να πληροί τις παρακάτω προϋποθέσεις: να ανήκει στην ποικιλία που επιλέξαμε να καλλιεργήσουμε, να είναι καθαρός, δηλαδή απαλλαγμένος από σπόρους αγριόχορτων ή άλλων ποικιλιών, απαλλαγμένος από ασθένειες και έντομα, απολυμασμένος, κατά το δυνατόν όσο πιο ομοιόμοφος σε μέγεθος και γεμάτος, να μην περιέχει σπασμένους σπόρους ή σπασμένα έμβρυα και να έχει υψηλή φυτρωτική ικανότητα και βλαστική δύναμη. Εμβάπτιση σπόρων Η εμβάπτιση των σπόρων πριν τη σπορά με έναν βιοδιεγέρτη αυξάνει την φυτρωτικότητα αλλά και τη δράση των αζωτοβακτηρίων. Εποχή σποράς Η ελάχιστη θερμοκρασία φυτρώματος του μπιζελιού είναι γύρω στους 5 ο C. Η άριστη θερμοκρασία φυτρώματος είναι γύρω στους 24 ο C. Στις βόρειες και κρύες περιοχές η σπορά των κτηνοτροφικών φυτών γίνεται την άνοιξη, ενώ στις νότιες και θερμές το φθινόπωρο. Η ανοιξιάτικη σπορά πρέπει να γίνεται όσο το δυνατό νωρίτερα ώστε οι λοβοί να ωριμάζουν πριν από τις ζέστες του καλοκαιριού. ΑΜΕΙΨΙΣΠΟΡΑ Στις αμειψισπορές το μπιζέλι αποτελεί καλό προηγούμενο για τα σιτηρά, διότι εάν σκαλίζεται ή εάν σπαρθεί για την παραγωγή σανού αφήνει το έδαφος ελεύθερο αγριόχορτων. Η ωφέλεια του μπιζελιού από τη σκοπιά του εμπλουτισμού του εδάφους με άζωτο εξαρτάται από την αζωτοδεσμευτική ικανότητα των αζωτοβακτηρίων που υπάρχουν στα φυμάτια του και από το σκοπό της καλλιέργειας (σανός ή καρπός).
Λίπανση Η χρησιμοποίηση λιπασμάτων στο κτηνοτροφικό μπιζέλι δε συνίσταται στις περισσότερες των περιπτώσεων. Σε όσες περιπτώσεις χρειάζεται προστίθεται πριν την άροση. Εάν ο αγρός είχε δεχθεί μεγάλες δόσεις λιπασμάτων κατά το προηγούμενο καλοκαίρι θα απαιτηθεί λίγη ή και καθόλου πρόσθετη λίπανση. Εάν η προηγούμενη καλλιέργεια λιπάνθηκε πενιχρά και το έδαφος είναι φτωχό συνιστούνται 20-25 χιλιόγραμμα φωσφορίτη και 5-6 χιλιόγραμμα οργανικού αζωτούχου λιπάσματος. Συνίσταται ο εμβολιασμός των μπιζελιών με κατάλληλες καλλιέργειες αζωτοβακτηρίων που πωλούνται στο εμπόριο, ιδιαίτερα σε όσες περιπτώσεις τα μπιζέλια καλλιεργούνται για πρώτη φορά στον αγρό.
Αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών Ένα ακόμα πλεονέκτημα της καλλιέργειας των χειμερινών κτηνοτροφικών μπιζελιών είναι τα λίγα σοβαρά προβλήματα που δημιουργούνται από εχθρούς και ασθένειες. Αν και ο αριθμός των παθογόνων που τα προσβάλλουν δεν είναι μικρός, ωστόσο λίγα παθογόνα δημιουργούν προσβολές που θα επηρεάσουν αρνητικά τις τελικές αποδόσεις. Αν παρατηρηθούν προβλήματα πιθανότατα θα ευθύνονται τα έντομα βρούχος και αφίδες και οι μύκητες σκληρωτίνια, ασκοχύτωση, σκωρίαση και ανθράκωση. Σε περιπτώσεις που εμφανιστεί κάποια ασθένεια μπορεί να γίνει επέμβαση με κάποιο σκεύασμα χαλκού.
Συγκομιδή Τα κτηνοτροφικά μπιζέλια θερίζονται με θεριζοαλωνιστική, όπως τα σιτάρια. Αν η μηχανή είναι σύγχρονη (ηλεκτρονική) επιλέγουμε το κατάλληλο πρόγραμμα. Στις παλιές μηχανές ανοίγουμε στο διπλάσιο από τα στάρια την απόσταση τρόμπα κόφα. Τα υπολείμματα της καλλιέργειας που μένουν στο χωράφι μετά το θερισμό ενσωματώνονται με το όργωμα στο έδαφος και το αφρατεύουν.
Αποδόσεις Η παραγωγή, ανάλογα την ποικιλία και τις εδαφοκλιματικές συνθήκες κυμαίνεται από 400-600 κιλά ανά στρέμμα σε σανό και 150-220 κιλά ανά στρέμμα σε καρπό, με τις υψηλότερες αποδόσεις να παρατηρούνται σε εδάφη πλούσια σε οργανική ουσία και τις χαμηλότερες σε φτωχά εδάφη ή σε συνθήκες ανομβρίας από την άνοιξη και μετά.
Βιβλιογραφία Αναφορές Δαλιάνης, Κ. (1993). Ψυχανθή για καρπό και σανό. Εκδόσεις Α. Σταμούλης: 18-97 Μπιλάλης, Δ. (1999). Διδακτορική διατριβή με θέμα: Μελέτη συστημάτων εδαφοκατεργασίας σποράς με και χωρίς λίπανση σε φυσικές και εδαφικές παραμέτρους σε μία τριετή αμειψισπορά: 216-229 Παπαδόπουλος, Π. (2006). Μεταπτυχιακή μελέτη: Επίδραση του είδους της οργανικής λίπανσης και της τεχνικής σποράς στην ανάπτυξη και την αζωτοδέσμευση των ψυχανθών Σιδηράς, Ν. (2002). Εδαφικό περιβάλλον. Τμήμα Φυτικής Παραγωγής. Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Hardarson G., Atkins C., (2003). Optimizing biological N-fixation by legumes in farming systems. Plant and Soil: 252 pp.41-54.
Μπιζέλι Καλλιέργεια ελληνικών κτηνοτροφικών φυτών Κολωνού 78 Αθήνα 10437 Τηλ. 210 3806374-5 www.greenpeace.gr Αποκλειστικός δωρητής του προγράμματος Εκπαίδευση αγροτών στα ελληνικά κτηνοτροφικά φυτά