ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Κ Η Σ Χ Ο Λ Η ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης ΜΑΘΗΜΑ: Ο πολιτισμός του Β.Α. Αιγαίου κατά την 3 η χιλιετία π.χ. (ΑΠΡ 528) ΔΙΔΑΣΚΩΝ: Βλαχόπουλος Ανδρέας ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Οι προϊστορικοί οικισμοί στην περιοχή της Σμύρνης. Liman Tepe και Bakla Tepe Όνομα: Ταξιάρχη Μαρία Εξάμηνο: Πτυχίο Α Α. Μ.: 6214 Περιεχόμενα ΙΩΑΝΝΙΝΑ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2010 σελ.
Εισαγωγή 3 Liman Tepe 3 Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα 4 Κεραμική 5 Μικροτεχνία μεταλλοτεχνία 6 Συμπεράσματα 8 Bakla Tepe 8 Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα 9 Ταφικά ευρήματα 10 Κεραμική 12 Μικροτεχνία μεταλλοτεχνία 13 Συμπεράσματα 13 Εικόνες 15 Βιβλιογραφία 30 Εισαγωγή Η περιοχή της Σμύρνης καταλαμβάνει ένα μεγάλο τμήμα της δυτικής Μ. Ασίας παραλιακά και είναι πολύ σημαντική, αφενός λόγω της στρατηγικής της θέσης (συνδέει το Αιγαίο με την Ανατολή), αφετέρου λόγω της κατοίκησης της από τα προϊστορικά χρόνια (εικ.1). Αντικείμενο της εργασίας αυτής αποτελούν οι οικισμοί του Liman Tepe και του Bakla Tepe. 2
Οι θέσεις αυτές ήρθαν στο φως τυχαία, λόγω έργων υποδομής που πραγματοποιούνταν στην περιοχή. Οι ανασκαφές τους είναι πρόσφατες και σε μικρό ακόμα βαθμό. Αυτό οφείλεται περισσότερο στο γεγονός ότι σύγχρονα χωριά βρίσκονται σήμερα πάνω από τους οικισμούς αυτούς. Η έρευνα, βέβαια, συνεχίζεται και ελπίζουμε στο μέλλον να έχουμε περισσότερα στοιχεία για τις θέσεις αυτές. Liman Tepe Το Liman Tepe 1 βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης, απέναντι από τη νησίδα Καραντίνα, η οποία κατά την Κλασική περίοδο συνδεόταν με την ενδοχώρα. Αρχικά στο σημείο αυτό υπήρχε λοφίσκος, ο οποίος όμως έχει πλέον εξαλειφθεί λόγω της συνεχούς εκμετάλλευσης της γης. Η θέση είναι παραλιακή, πράγμα που σημαίνει ότι υπήρχε κάποιου είδους λιμένας. Ένα μεγάλο μέρος του οικισμού βρίσκεται υποθαλάσσια λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας και της βύθισης της στεριάς. Η πρώτη ανασκαφή της θέσης αυτής ξεκίνησε το 1979 από τον Ekrem Akurgal 2 και συνεχίστηκε από τον Hayat Erkanal ως το 1981. Ακολούθησε μια παύση 10 ετών λόγω γραφειοκρατικών κωλυμάτων και τελικά το 1992 ξεκίνησε μια δεύτερη περίοδος έρευνας από το Υπουργείο Πολιτισμού και το Πανεπιστήμιο της Άγκυρας (εικ.2). Η θέση που έχει ανασκαφτεί ταυτίζεται σχεδόν με την πόλη των Κλασικών χρόνων, Κλαζομενές. Liman Tepe Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα Τα ευρήματα από τις ανασκαφές αντανακλούν 3 διαφορετικές εποχές με πολλές όμως οικοδομικές φάσεις. Στο LMT έχουν αναγνωριστεί 3 εποχές: Χαλκολιθική, Πρώιμη Εποχή του Χαλκού Ι και Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ΙΙ. Με τις εποχές αυτές καλύπτεται σχεδόν ολόκληρη η 3 η χιλιετία π.χ. Liman Tepe Περιοδολόγηση Απόλυτες χρονολογήσεις LMT VII (VII.4 VII.1) LMT VI (1d-1c-1b-1a) LMT V (3b-3a-2b-2a-1) Τελική Νεολιθική ή Χαλκολιθική 3100/3000 π.χ. Πρώιμη Εποχή Χαλκού (ΠΕΧ) Ι 2950 2650 π.χ. Πρώιμη Εποχή Χαλκού (ΠΕΧ) ΙI 2650 2250 π.χ. 1 Erkanal 2008, 179-180 2 O Ekrem Akurgal (1911-2002) ο σημαντικότερος ίσως Τούρκος αρχαιολόγος, ερεύνησε και ανέσκαψε πολλές θέσεις της δυτικής Μ. Ασίας. Υπήρξε η προσωπικότητα που θεμελίωσε την αρχαιολογική έρευνα στην Τουρκία και συνέβαλε στις διεθνείς πολιτιστικές σχέσεις της Τουρκίας με άλλες χώρες. 3
Πίνακας 1: Περιοδολόγηση του Liman Tepe κατά την 3η χιλιετία π.χ. Ο πρωιμότερος οικισμός (LMT VII) που έχει επισημανθεί ανήκει στην Τελική Νεολιθική εποχή (ή Χαλκολιθική) και αντιστοιχεί χρονολογικά με τη Θερμή Ι-ΙΙ (περ. 3100/3000 π.χ.). Από την πρώιμη αυτή περίοδο έχουμε ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα 3 : α) σιροί, πλινθόκτιστοι κυλινδρικοί αποθηκευτικοί χώροι με λεπτούς τοίχους, β) μακρόστενα οικοδομήματα ως αποθηκευτικοί χώροι και γ) ένα αψιδωτό κτίσμα με τοίχους από φθαρτά υλικά. Η φάση αυτή έληξε με καταστροφική φωτιά και την εξέλιξη αυτή διαδέχτηκε η ανοικοδόμηση του οικισμού με νέες μεθόδους δόμησης, σχήματα κτιρίων και νέα υλικά. Ο νέος οικισμός (LMT VI) ανήκει στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού Ι 2950-2650 π.χ. Από άποψη αρχιτεκτονικής, η περίοδος αυτή είναι πιο πλούσια από την προηγούμενη. Σημαντικότατο στοιχείο για τον οικισμό αποτελεί το οχυρωματικό τείχος 4, σωζόμενου ύψους 3 μέτρων και πάχους σχεδόν ενός μέτρου, ενισχυμένο με ορθογώνιες αντηρίδες και εξοπλισμένο με τραπεζοειδείς προμαχώνες. Το τείχος αυτό ήταν σε χρήση καθ όλη τη διάρκεια της ΠΕΧ Ι. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι κατά την εποχή αυτή στις Κυκλάδες δεν υπάρχει αντίστοιχος τειχισμένος οικισμός. Ένας άλλος τύπος οικοδομημάτων, γνωστός και από την Τροία Ι και τη Θερμή Ι- ΙΙΙ, τα μακρόστενα παραλληλόγραμμα οικοδομήματα (εικ.3). Είναι χτισμένα με μεσοτοιχίες, ενώ είναι χαρακτηριστικό ότι ο νότιος τοίχος τους, είναι στην πραγματικότητα μέρος του οχυρωματικού τείχους. Τα οικοδομήματα αυτά έχουν ισχυρά λίθινα θεμέλια και η ανωδομή τους είναι πλινθόκτιστη. Το μήκος τους κυμαίνεται από 7 ως 15 μέτρα, ενώ το πλάτος τους είναι περίπου 4-5 μέτρα, δηλαδή είναι κτίρια με υπολογίσιμο εμβαδόν ως 75 τ.μ. Συνορεύουν ανατολικά με δρόμο πλάτους 2 μέτρων. Η χρήση των «Οικιών», όπως αποκαλούνται, φτάνει ως την ΠΕΧ ΙΙ. Κατά την περίοδο της χρήσης τους υφίστανται ζημιές, οι οποίες αποκαθίστανται με επισκευές και ανακαινίσεις. Τα δάπεδα των οικιών ήταν στρωμένα με πηλό, βότσαλα ή χονδρόκοκκη άμμο. Είχαν εστίες, κτιστούς φούρνους και λίθινες ή πήλινες εξέδρες. Κατά την ΠΕΧ ΙΙ 2500-2250 π.χ. (LMT V) βρίσκονται ακόμη σε χρήση τα οικοδομήματα της προηγούμενης περιόδου (εικ.4). Το τείχος επεκτείνεται νότια και ενισχύεται με έναν ακόμα αψιδωτό προμαχώνα (εικ.5). Ένα ακόμη όμως κτίσμα της εποχής αυτής, είναι το «κτίριο με διαδρόμους», γνωστό στη διεθνή βιβλιογραφία ως «Corridor House» (εικ.6). Χτισμένο στο βορειότερο σημείο του ανασκαφέντος 3 Kouka 2008, 12 4 Erkanal 2008, 181 4
τμήματος, το μήκος του εκτείνεται σε περισσότερα από 15 μέτρα και το πλάτος του περίπου στα 2 μέτρα, αν και αυτές οι διαστάσεις αφορούν σε ένα μέρος του κτιρίου που έχει ανασκαφτεί. Κτίρια αυτού του είδους συναντούμε σε πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου (Λέρνα ΙΙΙ) και συνήθως βρίσκονται στο κέντρο του οχυρωμένου οικισμού. Πιστεύεται ότι τέτοια κτίρια ήταν κατοικίες ηγεμόνων ή κάποια διοικητικά κτίρια, κυρίως λόγω της ύπαρξης πολυάριθμων κεραμικών αγγείων. Ακόμη, γύρω από το οικοδόμημα αυτό υπάρχουν κτίσματα με μακρόστενους χώρους, ερμηνευμένα ως αποθηκευτικοί χώροι. Liman Tepe Κεραμική 5 Η κεραμική του κατώτερου στρώματος του Liman Tepe (LMT VII) περιλαμβάνει ως επί το πλείστον αγγεία με χονδροειδή τοιχώματα. Έχουν βρεθεί φιάλες με αναδιπλωμένο και ανεστραμμένο χείλος (rolled rim & inverted rim bowls) (εικ.7α), κλειστά αγγεία, πρόχοι με σφαιρικό σώμα και εγχάρακτη διακόσμηση με λευκή επίθετη χρωστική ουσία (εικ.7β-γ), ένα κωνικό μαρμάρινο αγγείο (εικ.7δ), ένα αμφικωνικό ρυτό (εικ.7ε), όστρακα από cheese pots (εικ.7στ), αγγεία με μεγάλο αριθμό ισαπεχουσών οπών κατάλληλα για την τυροκομία και όστρακα (θραύσματα αγγείων) με γραπτή διακόσμηση, άμεσα συνδεόμενα με τις Κυκλάδες. Η διακόσμηση είναι λευκή, γραπτή ή και εγχάρακτη. Στην επόμενη περίοδο, της ΠΕΧ Ι (LMT VI) συναντούμε κάποια από τα σχήματα της Χαλκολιθικής. Φιάλες με αναδιπλωμένο ή ανεστραμμένο χείλος υπάρχουν και σε αυτό το επίπεδο, αλλά το σχηματολόγιο εμπλουτίζεται. Έχουν βρεθεί επίσης σκεύη τηγανόσχημα (εικ.7ζ), παράλληλα με τα αντίστοιχα κυκλαδικά της φάσης Κάμπου (ΠΚ Ι) 6. Διακοσμούνται εγχάρακτα με γραμμικά σχέδια. Επίσης έχουμε εισαγόμενα σχήματα, όπως σαλτσιέρες (εικ.7η), πυξίδες και μικρούς πίθους. Ακόμη, τριποδικά σχήματα με σφαιρικό σώμα (εικ.7θ), αμφορείς με διάτρητες λαβές (Θερμή IV-V) και μικκύλα (μικρογραφικά) αγγεία (εικ.7ι). Γενικά, τα αγγεία γίνονται λεπτότερα, με γραπτή, εγχάρακτη αλλά και πλαστική διακόσμηση. Επιπλέον το σχηματολόγιο εμπλουτίζεται. Κατά τη διάρκεια της ΠΕΧ ΙΙ (LMT V) οι σχέσεις με το Αιγαίο φαίνεται να γίνονται εντονότερες αν κρίνουμε από την κεραμική. Η ΠΕΧ ΙΙ στο LMT αντιστοιχεί στην κυκλαδική φάση Σύρου - Κέρου και στην κυκλαδική κεραμική της ομάδας Καστριού. Ιδιαίτερα στο εσωτερικό του κεντρικού κτιρίου περιλαμβάνονται σχήματα όπως, 5 Kouka & Sahoglu 2008, 4-9 6 Η ομάδα Κάμπου ονομάστηκε έτσι από την ομώνυμη τοποθεσία της Πάρου. Στο νεκροταφείο του Κάμπου βρέθηκε μεγάλος αριθμός κεραμικών ευρημάτων. 5
σαλτσιέρες (ραμφόστομες κύμβες), μόνωτα κύπελλα (πίν.8α)., κωδωνόσχημα αγγεία (πίν.8β), λοξότμητες πρόχοι με σφαιρικό σώμα (πίν.8γ), αμφορείς, δέπατα αμφικύπελλα (πίν.8δ). Την περίοδο αυτή εμφανίζεται ο τροχός και τα πρώτα δείγματα τροχήλατων αγγείων αρχίζουν να κυκλοφορούν. Liman Tepe Μικροτεχνία μεταλλοτεχνία Στην πρώιμη φάση, του LMT VII (LCh) έχουν βρεθεί μεταλλικά κοσμήματα και εργαλεία, μικρές αιχμές, ίσως βελών από οψιανό Μήλου (εικ.9α) και κοσμήματα από spondylus gaederopus 7. Στην φάση που την διαδέχεται, LMT VI (EB I) έχουν βρεθεί περισσότερα χρηστικά αντικείμενα: πυρήνες και λεπίδες από οψιανό Μήλου και σμύριδα Νάξου (εικ.9β). Στην οικία 2 έχουν βρεθεί υπολείμματα σκουριάς, η λαβή από κάποιο χωνευτήρι και μια σμίλη, ένα πήλινο κουτάλι και θραύσματα από λυχνάρια, τα οποία μαρτυρούν κατεργασία μετάλλου (εικ.9ε-ζ). Επιπλέον, σφονδύλια και όστρεα υποδηλώνουν υφαντουργική παραγωγή (εικ.9γ-δ). Παρόμοια ευρήματα προέρχονται και από την οικία 3: σφονδύλια και οστέινες βελόνες. Στην ίδια περίοδο τοποθετείται μία χρυσή εγχάρακτη ταινία, που βρέθηκε στην οικία 1 (εικ.10). Είναι μικρών διαστάσεων, 6,5 εκ. μήκος, 4 χιλ. πλάτος και 1 χιλ. πάχος. Η ζώνη αυτή χρονολογείται στα μέσα της ΠΕΧ Ι και είναι το αρχαιότερο χρυσό τέχνεργο που έχει βρεθεί στον Αιγαιακό χώρο, αφού είναι πρωιμότερο από το θησαυρό της Τροίας ΙΙ και της Κίτρινης Πολιόχνης (τέλη ΠΕΧ ΙΙ). Ακόμη έχουν βρεθεί 2 γυναικεία ειδώλια: το ένα σχηματικό (εικ.11γ), το άλλο φυσιοκρατικό με τα χέρια απομακρυσμένα από το σώμα, το στήθος δηλώνεται πλαστικά (εικ.11α-β). Τα ειδώλια αυτά είναι παράλληλα με αυτά της Τροίας Ι και της Θερμής Ι-ΙΙΙ, ενώ η εγχάραξη στο μέσο της πίσω όψης μας φέρνει στο νου τα κυκλαδικά ειδώλια από το θησαυρό της Κέρου. Ακόμη, πήλινες σφραγίδες χωρισμένες σε χαρακτηριστικά τεταρτημόρια με οξυκόρυφα τρίγωνα, γραμμικά και εμπίεστα σχέδια (εικ.13α-β). Στην ΠΕΧ ΙΙ (LMT V) έχουμε ευρήματα από το «κεντρικό κτίριο» 8. Στο σημείο αυτό έχουν βρεθεί λίθινα φαλλόσχημα αντικείμενα. Ένα από αυτά έχει χαραγμένη κεφαλή ζώου, ενός πιθήκου σύμφωνα με τον Sahoglu (εικ.12). Εάν πρόκειται όντως 7 Ο σπόνδυλος αυτός, γνωστός με το όνομα spondylus gaederopus, βρίσκεται αποκλειστικά σε θαλάσσιο περιβάλλον και μάλιστα του Αιγαίου. Ωστόσο, η ύπαρξη σε αφθονία του σπονδύλου αυτού στην ευρωπαϊκή ενδοχώρα, ήδη από τη νεολιθική εποχή, καταδεικνύει εμπορικές σχέσεις μεταξύ του χώρου αυτού και του Αιγαίου. Επομένως μπορούμε να συμπεράνουμε πως τα αντικείμενα από σπόνδυλο είχαν ιδιαίτερη αξία, αν κρίνουμε από την εμπορική τους εκμετάλλευση. 8 Sahoglu 2008, 489 6
για πίθηκο, μαρτυρούνται ανατολικές επιδράσεις και είναι μια από τις αρχαιότερες απεικονίσεις αυτού του θέματος στο Αιγαίο. Ακόμα, ένα κεραμικό ωοειδές πινάκιο και ένα ρυτό με τη μορφή κεφαλιού ταύρου, που ίσως μαρτυρούν θρησκευτικές συνήθειες και δίνουν στο κεντρικό αυτό κτίριο κάποιου είδους λατρευτικό χαρακτήρα. Liman Tepe Συμπεράσματα 9 Τα αρχαιολογικά ευρήματα του Liman Tepe, τα περισσότερα από τα οποία παρουσιάστηκαν οδηγούν σε κάποια συμπεράσματα για την κοινωνία και την οικονομία του οικισμού: ο σχεδιασμός της πόλης και το οχυρωματικό τείχος προϋποθέτουν την ύπαρξη κάποιου κεντρικού ελέγχου, η οποία κατά πάσα πιθανότητα υπήρχε. Τα σύνεργα που βρέθηκαν στις «οικίες» αποδεικνύουν την κατεργασία οψιανού, μετάλλων και υφασμάτων, δηλαδή οργανωμένη βιοτεχνία. Η ύπαρξη, ωστόσο, υλικών που δεν υπάρχουν στην περιοχή, όπως οψιανός Μήλου, σμύριδα Νάξου, ακόμη και χαλκός από την περιοχή της Τροίας, σημαίνει αυτομάτως διασυνδέσεις με τα εμπορικά κέντρα της εποχής (Κυκλάδες, Ανατολή, κ.ά.), εξ ου και η εμπορική σημασία της μετέπειτα Σμύρνης. Η κατεργασία των υλικών αυτών γινόταν στα «εργαστήρια», οπότε μπορούμε να μιλήσουμε και για εξειδίκευση της εργασίας, η οποία κληροδοτείται, ίσως, αφού οι βιοτεχνίες αυτές λειτουργούν σε αρκετές συνεχόμενες φάσεις του οικισμού. Το χρυσό κόσμημα και οι πήλινες σφραγίδες ερμηνεύονται ως αντικείμενα πλούτου. Γενικότερα, το Liman Tepe έχει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που έχει ένας τόπος που ευημερεί: εισαγωγές πρώτων υλών και προϊόντων, βιοτεχνία, φυσικό λιμάνι 10, ισχυρά οχυρωματικά τείχη και ένα κεντρικό κτίριο με διοικητική σημασία. Δε θα ήταν λοιπόν υπερβολικό να πούμε, ότι ο οικισμός αυτός κατείχε σημαντική θέση στην περιοχή κατά την περίοδο αυτή. Η ανασκαφή βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη και τα στοιχεία που θα έρθουν στο φως τα επόμενα χρόνια θα είναι καθοριστικά για την ενίσχυση των πορισμάτων αυτών. BaklaTepe 9 Kouka 2008, 9-10 10 Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον περιμένουμε τα ευρήματα από τις ανασκαφές που βρίσκονται σε εξέλιξη στο καταβυθισμένο στη θάλασσα μέρος του Liman Tepe, όπου βρισκόταν και το λιμάνι, το οποίο έπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του οικισμού. 7
Το Bakla Tepe 11 βρίσκεται στην περιοχή της Σμύρνης και είναι ηπειρωτικός οικισμός. Συγκεκριμένα καταλαμβάνει ένα μέρος της πεδιάδας Cumaovasi, νότια της Σμύρνης. Η θέση αυτή εντοπίστηκε τυχαία, όταν χρειάστηκε να απαλλοτριωθούν σύγχρονα κτίσματα για να ξεκινήσουν έργα για την κατασκευή ενός φράγματος. Το Bakla 12 Tepe απέχει 6 χλμ. από το σημείο που ήταν χτισμένη η πόλη Κολοφώνα, των ιστορικών χρόνων. Μεταξύ της κλασικής Κολοφώνας και του Bakla Tepe βρισκόταν ο οικισμός Kocabas Tepe, ο οποίος θα δούμε ότι έπαιξε ρόλο στην τελευταία φάση του μελετώμενου οικισμού. Η ανασκαφή ξεκίνησε με την συνεργασία του Αρχαιολογικού Μουσείου Σμύρνης και το Ινστιτούτο ανασκαφών και μελετών της περιοχής της Σμύρνης IRERP (The Izmir Region Excavations and Research Project) και συνεχίζεται πλέον και με τη συνεργασία του Πανεπιστημίου της Άγκυρας. Bakla Tepe Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα 13 Η θέση αυτή αντικατοπτρίζει 4 διαφορετικές εποχές: την τελική Νεολιθική (Χαλκολιθική), Πρώιμη Εποχή του Χαλκού Ι, Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ΙΙ, και ευρήματα από θαλαμωτό τάφο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Ο οικισμός της Χαλκολιθικής έχει διάμετρο περίπου 300 μέτρα και καταλαμβάνει ένα μεγάλος μέρος του λόφου (εικ.14). Χαρακτηρίζεται κυρίως από κτίσματα ανεξάρτητα, σε κάποιες περιπτώσεις αψιδωτά (εικ.16), ενώ έχουν βρεθεί υπολείμματα από κυκλικά κτίρια. Τα υλικά τους ήταν κατά πάσα πιθανότητα φθαρτά (καλάμια και πηλός). Βέβαια οι διαστάσεις τους είναι μικρές, γι αυτό θεωρούνται αποθηκευτικοί χώροι. Οι δρόμοι ανάμεσα στα σπίτια είναι στρωμένοι με βότσαλα. Ο χώρος των κτισμάτων δεν έχει αποδειχτεί ότι περικλειόταν από κάποιο οχυρωματικό τείχος, ούτε από κάποιο στοιχειώδη περίβολο. Η φάση αυτή έληξε με καταστροφική φωτιά, η οποία προήλθε είτε από κάποια εμφύλια διαμάχη, είτε από ατύχημα, κατά το οποίο η φωτιά εξαπλώθηκε ταχύτατα λόγω των εύφλεκτων υλικών δόμησης. Ο οικισμός της επόμενης φάσης (ΠΕΧ Ι) συμπυκνώνεται στην κορυφή του λόφου, σε έκταση διαμέτρου 90 μόνο μέτρων (εικ.14). Τα υλικά και η μέθοδος οικοδόμησης αλλάζουν από την προηγούμενη φάση: τώρα τα σπίτια έχουν ισχυρά 11 Erkanal 2008, 165-166 12 Το όνομα Bakla στην Τουρκική γλώσσα σημαίνει «όσπριο» και ίσως να μην ονομάστηκε τυχαία έτσι, αφού στον οικισμό αυτό έχουν βρεθεί μεγάλες ποσότητες απανθρακωμένων κόκκων δημητριακών και οσπρίων. 13 Sahoglu 2008, 484-487 8
λίθινα θεμέλια και πλίνθινη ανωδομή. Δεν είναι πια ανεξάρτητα, αλλά συνδέονται μεταξύ του με κοινούς τοίχους (μεσοτοιχίες). Ακόμη, ένα ισχυρό τείχος περιβάλλει τον οικισμό (εικ.15). Τα θεμέλιά του ως ένα σημείο είναι λίθινα, ενώ το επάνω μέρος του είναι πλινθόκτιστο. Για να ενισχύσουν την αποτελεσματικότητα μάλιστα του οχυρού, κατασκεύασαν εξωτερικά από αυτό μια τάφρο (χάνδακας). Από την ΠΕΧ ΙΙ δεν έχουμε καθόλου αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, παρά μόνο μεταξύ του τέλους της ΠΕΧ ΙΙ και της αρχής της ΠΕΧ ΙΙΙ, οπότε χρονολογείται ένα ορθογώνιο οικοδόμημα με λίθινα θεμέλια. Η σημασία του κτιρίου έγκειται κυρίως στα ευρήματα κεραμεικής. Από τις δύο επόμενες περιόδους, Μέση και Ύστερη Εποχή του Χαλκού δεν έχουν βρεθεί αρχιτεκτονικά κατάλοιπα. Bakla Tepe Ταφικά ευρήματα 14 Στο χώρο του οικισμού της Χαλκολιθικής έχουν αποκαλυφθεί ταφές κάτω από τα δάπεδα των οικιών. Πρόκειται αποκλειστικά για παιδικές ταφές, και μάλιστα μέσα σε πίθους. Σε όλες τις περιπτώσεις οι ταφές είναι ατομικές και δεν συνοδεύονται από κτερίσματα, εκτός από κάποιες λίθινες χάντρες. Ως καλύμματα των πίθων αυτών ετίθεντο πήλινα αγγεία, κατά κύριο λόγο φιάλες. Ταφές ενηλίκων δεν έχουν βρεθεί εντός του οικισμού, μόνο μερικές στα προάστια. Φαίνεται ότι υπήρχε η συνήθεια να θάβονται οι ενήλικες έξω από τον οικισμό, αφού κατά την εποχή αυτή δεν βρεθεί τείχος που να οριοθετεί τον οικισμό. Αντίθετα, κατά την επόμενη περίοδο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού Ι, κατά την οποία ο οικισμός είναι τειχισμένος, οι ταφές γίνονται έξω από τα τείχη, δίπλα από την τάφρο. Οι ταφές είναι πολυάριθμες και έτσι μας επιτρέπεται να μιλάμε για νεκροταφείο. Οι τάφοι που έχουν αποκαλυφθεί συνοψίζονται σε τρεις κατηγορίες: α) εγχυτρισμοί: πρόκειται για αγγεία μεγάλου μεγέθους (πίθους), ενδεικτικά ύψους 1,50 μ. Το στόμιο έκλεινε με κάποιο θραύσμα αγγείου ή με φιάλη. Τοποθετούσαν το νεκρό σε συνεσταλμένη στάση και πάντοτε το κεφάλι του έδειχνε προς την ανατολή. Στις ταφές αυτές έχουμε σε όλες τις περιπτώσεις κτερίσματα (εικ.17). β) κιβωτιόσχημοι τάφοι: πρόκειται για ορθογώνιους τάφους με ορθογώνιους επίπεδους λίθους για κάλυμμα. Το χαρακτηριστικό με τον τύπο αυτό είναι ότι στην 14 Sahoglu 2008, 485-486 9
άκρη κάθε τάφου, τοποθετούσαν έναν πίθο, ο οποίος ερμηνεύεται με δυο τρόπους: είτε ως σήμα, είτε ως αγγείο λειτουργικό για τελετές μετά την ταφή (εικ.18) γ) απλές ταφές: οριοθετούνταν με σειρά από πέτρες. Ο νεκρός ήταν τοποθετημένος με την συνεσταλμένη στάση (εικ.19). Όλες οι ταφές τέτοιου είδους ήταν μονές, γεγονός που εξηγεί γιατί τα ευρήματα είναι πλουσιότερα. Είναι γνωστό ότι με την επαναχρησιμοποίηση των τάφων, τα ευρήματα που αποκαλύπτει η έρευνα είναι φτωχότερα, λόγω της συνεχούς επέμβασης των κατοίκων και επομένως δεν υπάρχει ασφάλεια για να εξάγουμε συμπεράσματα. Ωστόσο, συνολικά παρατηρείται αλλαγή στις συνήθειες ταφής από την προηγούμενη περίοδο, κάτι που ίσως αντανακλά και κάποια αλλαγή του πολιτικού σκηνικού. Κατά την επόμενη περίοδο στο Bakla Tepe (τέλη ΠΕΧ ΙΙ αρχές ΠΕΧ ΙΙΙ) βρίσκουμε κατά κύριο λόγο ταφές σε πίθους, κατά τον τρόπο της προηγούμενης περιόδου (εικ.20). Πλέον τους πίθους σφραγίζουν λίθοι, οι οποίοι αφαιρούνται ευκολότερα όταν γίνεται επαναχρησιμοποίηση του πίθου για ταφή. Κατά την εποχή αυτή, η πολλαπλές χρήσεις των πίθων είναι συνήθεις. Επιπλέον ο σωρός από λίθους λειτουργεί και ως σήμα για τον τάφο. Τα κτερίσματα βρίσκονται σε ικανοποιητικές ποσότητες. Είναι αντικείμενα μεταλλικά, κατά κύριο λόγο χάλκινα και ασημένια: περόνες, καρφίδες, ευρήματα κεραμικά και εγχειρίδια. Από τις αρχές της ΠΕΧ ΙΙΙ και για ένα μεγάλο διάστημα ως την ΥΕΧ δεν βρέθηκαν μαρτυρίες ότι το Bakla Tepe κατοικείτο. Για κάποιο λόγο ο χώρος εγκαταλείφθηκε. Το μοναδικό στοιχείο που έχει βρεθεί και χρονολογείται στην ΥΕΧ είναι ένας θαλαμωτός τάφος 15 στην κορυφή του λόφου. Στο εσωτερικό βρέθηκε ένας ορθογώνιος τάφος μήκους 5 μέτρων, ο οποίος καλυπτόταν από σωρό ακατέργαστων λίθων, εν είδει τύμβου. Μέσα στον τάφο βρέθηκαν κομμάτια γυαλιού, από άγνωστο σπασμένο αντικείμενο. Γύρω από τον τάφο αναγνωρίστηκαν τεφροδόχοι, οι οποίες όμως ήταν σπασμένες λόγω σύλησης του τάφου. Ως κτερίσματα βρέθηκαν αντικείμενα χρυσά και ελεφαντοστέινα. Κοντά στον τοίχο του θαλάμου μια έχουν βρεθεί πλάκες επίπεδες, οι οποίες θεωρήθηκε ότι ανήκαν σε βωμό. Το έδαφος του θαλάμου ήταν στρωμένο με λευκά βότσαλα. Το γεγονός ότι ο οικισμός του Bakla Tepe δεν κατοικείται αυτή την εποχή, ενισχύει την άποψη ότι αυτός ο τάφος δημιουργήθηκε από κατοίκους του ακριβώς γειτονικού οικισμού, Kocabas Tepe. 15 Erkanal 2008, 166 10
Bakla Tepe Κεραμική 16 Τα παλιότερα ευρήματα στο Bakla Tepe χρονολογούνται στην Χαλκολιθική εποχή. Τα σχήματα είναι περιορισμένα, αλλά γνωστά ήδη από άλλες περιοχές. Ένα αγγείο στο σχήμα του ασκού, και cheese pots. Τα ευρήματα ως και την ΠΕΧ Ι είναι φτωχά. Έχουμε μόνο καφέ-κόκκινη και σκουρόχρωμη κεραμεική, η οποία κάποιες φορές διακοσμείται στο χείλος με λευκή επίθετη χρωστική ουσία σε εγχαράξεις. Επιπλέον κάποια λίγα τηγανόσχημα σκεύη έχουν βρεθεί με μελανή έντριπτη επιφάνεια και εγχάρακτη γραμμική διακόσμηση. Κατά την ΠΕΧ ΙΙ-ΙΙΙ βρίσκουμε κεραμεική καλής ποιότητας, σύγχρονης του LMT V: tankards, κωδωνόσχημα δίωτα κύπελλα, ραμφοειδείς πρόχοι, τσαγιέρες. Από το νεκροταφείο της εποχής αυτής προέρχονται πολλά από τα αγγεία αυτά, και μάλιστα κάποια είναι ήδη τροχήλατα (εικ.21α-β). Κατά την εποχή αυτή έχουν βρεθεί μαζί αγγεία της ΠΕΧ, αγγεία κατασκευασμένα με τις τεχνικές της ΜΕΧ. Αυτό συμβαίνει γιατί η περίοδος είναι μεταβατική και έχουν αρχίσει ήδη να χρησιμοποιούνται νέες τεχνικές. Bakla Tepe Μικροτεχνία μεταλλοτεχνία 17 Στο στρώμα της χαλκολιθικής εποχής έχουν βρεθεί απανθρακωμένοι κόκκοι δημητριακών σε μεγάλες ποσότητες. Ακόμη κομμάτια οψιανού και χαλαζία, ακονισμένοι λίθοι, υπολείμματα σκουριάς και μεταλλουργικά εργαλεία. Τα στοιχεία αυτά μας δίνουν ένα σαφή προσανατολισμό της εργασίας προς την μεταλλοτεχνία, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπ όψιν μας τον ορυκτό πλούτο της περιοχής σε άργυρο, μόλυβδο, ορείχαλκο και χρυσό. Επομένως μπορούμε να μιλήσουμε για ένα σημαντικό κέντρο μεταλλευτικής δραστηριότητας κατά την περίοδο αυτή (εικ.22). Στην επόμενη περίοδο, ΠΕΧ Ι, εκτός από το τηγανόσχημο σκεύος, έχει βρεθεί μια περόνη ύψους 6 εκ. με έναν ασημένιο αμφορίσκο στη θέση του κεφαλιού. Επιπλέον έχουμε διάφορα μεταλλικά αντικείμενα ως κτερίσματα τάφων. Bakla Tepe Συμπεράσματα Το Bakla Tepe αποτελεί σημαντική θέση στην περιοχή της Σμύρνης. Συγκεντρώνει πολλά στοιχεία που αποδεικνύουν το γεγονός αυτό, συνοπτικά: α) είναι οικισμός οχυρωμένος, γεγονός κοινωνικής αλλά και πολιτικής σημασίας. 16 Sahoglu 2008, 486-487 17 Sahoglu 2008, 490-491 11
β) έχει πλούσια ταφικά ευρήματα και έθιμα, ενώ οι αλλαγές των εθίμων αντανακλούν αλλαγή του πολιτικού σκηνικού. γ) η κεραμεική είναι εισαγόμενη με πολλά παραδείγματα, γεγονός που βεβαιώνει εμπορικές σχέσεις με άλλα κέντρα του Αιγαίου και ίσως της ηπειρωτικής Ελλάδας. δ) η μεταλλευτική δραστηριότητα, δεδομένου του πλούσιου ορυκτού αποθέματος στην περιοχή. Επομένως συγκεντρώνει πολλά από τα χαρακτηριστικά που θέτουν έναν οικισμό σε εξέχουσα θέση. Συμπερασματικά λοιπόν, λαμβάνοντας υπ όψιν και τους δυο οικισμούς, Liman Tepe και Bakla Tepe, θα λέγαμε ότι η περιοχή της Σμύρνης είναι ζωτικής σημασίας για την δυτική Μ. Ασία και το ανατολικό Αιγαίο, καθώς ενώνει και συμπληρώνει τους δυο πολιτισμούς. Σύμφωνα λοιπόν με τον Erkanal, η Τροία δεν είναι πια μόνη της, αλλά δίδεται η αφορμή να ανοίξει ο διάλογος με περισσότερες θέσεις της Μ. Ασίας και της ενδοχώρας, όχι μόνο σε κατακόρυφο, αλλά και σε οριζόντιο άξονα, όπως και με την περίπτωση των Κυκλάδων. 12
Εικόνες 1. Το ανατολικό Αιγαίο και η Μ. Ασία κατά την 3 η χιλιετία π.χ. 2. Αεροφωτογραφία των ανασκαφέντων τμημάτων του Liman Tepe 3. Οι «οικίες» του Liman Tepe VI 4. Σχεδιαστική κάτοψη του Liman Tepe VΙ και V 5. Ο αψιδωτός προμαχώνας του τείχους κατά την Liman Tepe V 6. Το «Κτίριο με διαδρόμους» κατά την Liman Tepe V 7. α-στ: κεραμεική του Liman Tepe VII, ζ-ι: κεραμεική του Liman Tepe VI 8. α-δ: συγκριτικοί πίνακες σχημάτων του LMT V και της ευρύτερης Μ. Ασίας με σχήματα της ομάδας Καστριού από τις Κυκλάδες. 9. α: αιχμές βελών του LMT VII, β: λεπίδες και πυρήνες του LMT VI, γ-δ: σφονδύλια και εργαλεία υφαντικής παραγωγής LMT VI, ε-στ: υλικά από την κατεργασία μετάλλου και ζ: λυχνάρι 10. Χρυσή ζώνη του LMT VI 11. Γυναικεία ειδώλια: α-β: φυσιοκρατικό, γ: σχηματικό 12. Φαλλόσχημο λίθινο αντικείμενο 13. α-β: Πήλινες σφραγίδες 14. Κάτοψη λόφου του Bakla Tepe 15. Κάτοψη και σχέδιο κάτοψης των ανασκαφέντων τμημάτων του Bakla Tepe 16. Αψιδωτό κτίσμα της Χαλκολιθικής εποχής στο Bakla Tepe 17. Ο ταφικός πίθος G 319 18. Κιβωτιόσχημος τάφος 19. Απλή ταφή 20. «Νεκροταφείο» αποτελούμενο από ταφικούς πίθους 21. α-β Σχήματα κεραμεικής του Bakla Tepe 22. Αντικείμενα μεταλλοτεχνίας 13
Εικόνα 1 14
Εικόνα 2 Εικόνα 2 Εικόνα 3 15
Εικόνα 4 16
Εικόνα 5 Εικόνα 6 17
Εικόνα 7α Εικόνα 7β Εικόνα 7γ Εικόνα 7ε Εικόνα 7δ Εικόνα 7στ Εικόνα 7ζ 18
Εικόνα 7η Εικόνα 7θ Εικόνα 7ι Μόνωτα Κύπελλα Πίνακας 8α 19
Κωδωνόσχημα Κύπελλα Πίνακας 8β Λοξότμητες Πρόχοι Πίνακας 8γ Δέπας Αμφικύπελλον Πίνακας 8δ 20
Εικόνα 9α Εικόνα 9β Εικόνα 9γ Εικόνα 9δ Εικόνα 9στ Εικόνα 9ε Εικόνα 9ζ 21
Εικόνα 10 Εικόνα 12 Εικόνα 11α Εικόνα 11β Εικόνα 11γ Εικόνα 13α Εικόνα 13β 22
Εικόνα 14 23
Εικόνα 15 Εικόνα 16 24
Εικόνα 17 Εικόνα 18 Εικόνα 19 25
Εικόνα 20 Εικόνα 21α 26
Εικόνα 21β Εικόνα 22 Βιβλιογραφία και πηγές εικόνων 27
- Erkanal, H. (2008) Liman Tepe: New Light on Prehistoric Aegean Cultures, Proceedings of the International Symposium: The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age, University of Ankara, Ankara 2008 - Kouka, O. & Sahoglu V. (2008) New Data on the Aegean Early Bronze age I Early Bronze II (Early) Chronology from Liman Tepe, Izmir - Kouka, O. (2008) Third Millennium BC Aegean Chronology: Old and New Data under the Perspectives of the Third Millennium AD - Erkanal, H. (2008) Die neuen Forschungen in Bakla Tepe bei Izmir, Proceedings of the International Symposium: The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age, University of Ankara, Ankara 2008 - Sahoglu, V. (2008) Liman Tepe and Bakla Tepe: New Evidence for the Relations between the Izmir Region, The Cyclades and the Greek Mainland during the Late Fourth and Third Millennia BC, Proceedings of the International Symposium: The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age, University of Ankara, Ankara 2008 - Barber, R. (1994) Οι Κυκλάδες στην Εποχή του Χαλκού, Αθήνα 28