Δείκτες ερημοποίησης και περιβαλλοντικά ευαίσθητες περιοχές

Δείκτες ερημοποίησης και περιβαλλοντικά ευαίσθητες περιοχές Jane Brandt Nichola Geeson Σειρα Φυλλαδιων: A Aριθμος: 2

Περιεχόμενα ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΔΕΙΚΤΕΣ Η ερήμοποιηση στη Μεσόγειο Τι είναι δείκτης ερημοποίηση ΓΙΑΤΙ ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΕΤΕ ΓΙΑ ΑΥΤΟΥΣ Επειδή απαιτούνται από την επιτροπή UNCCD... Οι ιδιότητες ενός καλού δείκτη ΠΩΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΟΝΤΑΙ ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΑΠΛΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ Οι ιδιότητες ενός καλού δείκτη ΠΩΣ ΘΑ ΕΠΙΛΕΞΕΤΕ ΤΟ ΣΩΣΤΟ ΔΕΙΚΤΗ; Οι πολλές πλευρές της ερημοποίησης Προσδιορισμός των διεργασιών ερημοποιησης. Εγκατάλειψη εδάφους Η αποψίλωση δασών Μεταβολές στην οικονομία σε περιοχές που έχουν επηρεαστεί από την ερημοποιηση ΔΕΙΚΤΕΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΣΕ ΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗ ΚΛΙΜΑΚΑ ΔΕΙΚΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑΣ ΕΝΑΣ ΣΥΝΘΕΤΟΣ ΔΕΙΚΤΗΣ ΓΙΑ ΧΡΗΣΗ ΣΕ ΤΟΠΙΚΗ ΚΛΙΜΑΚΑ και απαιτούμενα δεδομένα Σε έναν σημείο υπολογισμός του ESI Η χρήση του ESI για χαρτογράφηση της ευαισθησίας ερημοποίησης σε ευρύτερες περιοχές ανάλυσης με τη χρήση του δείκτη ESI Χρήση του ESI για την ανάλυση των επιδράσεων μεταβολής χρήσης γης ΔΕΙΚΤΩΝ ΣΤΟΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΥ ΑΠΛΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ ΣΕ ΣΥΝΘΕΤΟΥΣ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΚΛΙΜΑΚΑ Δείκτης περιφερειακής υποβάθμισης Δείκτες που χρησιμοποιούνται Πηγές στοιχείων ΧΡΗΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΣΤΗ ΛΗΨΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΑΠΟΦΑΣΗΣ ΧΡΗΣΗ ΔΕΙΚΤΩΝ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΔΟΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ 1 1 2 2 2 3 3 5 5 8 8 8 8 9 10 10 13 13 14 14 15 16 16 17 18 18 18 18 19 21 Η ερήμοποιηση στη Μεσόγειο Το κλίμα στη Μεσογειακή Ευρώπη είναι ημίξηρο και ευαίσθητο σε εποχιακές ξηρασίες με μεγάλη μεταβλητότητα στις ετήσιες βροχοπτώσεις. Έντονες ξαφνικές καταιγίδες είναι χαρακτηριστικό του κλίματος αυτού. Δεδομένου ότι η περιοχή της βόρειας Μεσογείου έχει κατοικηθεί και καλλιεργηθεί για χιλιάδες έτη, ο όρος "έρημος",(εάν τελικά) χρησιμοποιείται, αφορά περιοχές με αραιό πληθυσμό, απομονωμένες και ημι-αναπτυγμένες. Εκτός από το ημίξηρο κλίμα, υπάρχουν και άλλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που θεωρούνται ότι επηρεάζουν μια περιοχή στην ερημοποιηση. Αυτά περιλαμβάνουν φτωχά και ιδιαίτερα διαβρωμένα εδάφη, επικλινή τοπία με απότομες κλίσεις, εκτενή δασική καταστροφή, που προκαλείται από τις πυρκαγιές, εγκατάλειψη της παραδοσιακής γεωργίας, με την υποβάθμιση των κατασκευών προστασίας εδάφους και νερού (αναβαθμοί), υπερεκμετάλλευση των υδατικών πόρων και συγκέντρωση της οικονομικής δραστηριότητας στις παράκτιες περιοχές. Τα εδάφη συχνά μετατρέπονται σε αλατούχα, ξηρά, άγονα, σε συνδυασμό με φυσικές καταστροφές - ξηρασίες, πλημμύρες, δασικές πυρκαγιές - και μη αειφορικές καλλιεργητικές πρακτικές, όπως ισοπέδωση και συμπίεση του εδάφους από μπουλντόζες, γεωργικούς ελκυστήρες και υπερβοσκηση. Η ρύπανση των εδαφών επίσης από την υπερβολική χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων αποτελεί κίνδυνο, που μπορεί να προκαλέσει μεγαλύτερη ευαισθησία στη διάβρωση. Επιπλέον, η ποιότητα της γης μπορεί να επηρεαστεί από την ανακατανομή των υδάτινων πόρων, μέσω της κατασκευής ταμιευτήρων ύδατος και καναλιών. Η ευρείας τάξης υποβάθμιση των υπόγειων υδροφορέων αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, ειδικά κατά μήκος των ακτών όπου υπάρχουν αυξημένες ανάγκες για τον τουρισμό, καθώς επίσης για την εντατικά αρδευόμενη γεωργία και την βιομηχανία. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα έχουν μελετηθεί στα πλαίσια δημιουργίας δεικτών καθορισμού της υπάρχουσας κατάστασης 1

ερημοποίησης της γης και του πιθανού κινδύνου ερημοποίησης γενικότερα. Τι είναι δείκτης ερημοποίηση 2 Οι δείκτες χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν ένα φαινόμενο, αποτελούν ένα χαρακτηριστικό για κάτι, αλλά δεν αποτελούν πάντα χαρακτηριστικό ανησυχίας. Ένας δείκτης ερημοποίησης υποδεικνύει ότι μπορεί να υπάρξει ένα πρόβλημα ερημοποίησης, αλλά δεν είναι οριστικό. Ένα αβαθές έδαφος μπορεί να είναι ένας δείκτης ερημοποίησης, αλλά δεν σημαίνει ότι θα υπάρξει σίγουρα ο οποιοσδήποτε κίνδυνος ερημοποίησης χωρίς να ληφθούν υπόψη άλλοι παράγοντες (δείκτες) όπως η ετήσια βροχόπτωση, η φυτοκάλυψη, ή κλίση της επιφανείας του εδάφους. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος καθορίζει ένα δείκτη ως «μια παράμετρο ή μία τιμή που προσδιορίζεται από δεδομένα και η οποία παρέχει πληροφορίες για ένα φαινόμενο. Οι δείκτες είναι ποσοτικές πληροφορίες που βοηθούν να εξηγηθεί πώς αλλάζουν με το χρόνο και πώς μεταβάλλονται στο χώρο τα πράγματα. Οι δείκτες απλοποιούν γενικά την πραγματικότητα προκειμένου να προσδιορίσουν ποσοτικά σύνθετα φαινόμενα, έτσι ώστε οι πληροφορίες να μπορούν να είναι μεταδιδόμενες». Είναι συχνά προτιμότερο διάφοροι δείκτες να συνδυαστούν σε μια τιμή βαρύτητας (index) έτσι ώστε είναι δυνατή η ενσωμάτωση πολλών παραγόντων συγχρόνως. Ο δείκτης ξηρότητας είναι ένα παράδειγμα συνδυασμού ετήσιας βροχόπτωσης και δυνητικής εξατμισοδιαπνής. Αυτό το εγχειρίδιο περιέχει ένα παράδειγμα ενός εργαλείου για τη μέτρηση ενός περιβαλλοντικού δείκτη ευαισθησίας συνδυάζοντας 16 διαφορετικούς δείκτες. Εντούτοις, αυτό το επίπεδο συνδυασμού είναι μερικώς δύσκολο και απαιτείται ιδιαίτερη προσπάθεια για την εξασφάλιση της επιστημονικής εγκυρότητας του δείκτη ευαισθησίας και τη βοήθεια προς το χρήστη για την ερμηνεία του. Εικόνα 1. Τοπίο κοντά στη Maratea, Ιταλία (φωτογραφία από J. Brandt) ΓΙΑΤΙ ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΕΤΕ ΓΙΑ ΑΥΤΟΥΣ; Επειδή απαιτούνται από την επιτροπή UNCCD... Πριν αρχίσουν τα ερευνητικά προγράμματα της ΕΕ προς το τέλος της δεκαετίας του '80, η ερημοποιηση δεν είχε μελετηθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη στην ίδια λεπτομέρεια που είχε για την Αφρική. Σήμερα έχει δοθεί μεγάλη έμφαση στην ερημοποίηση και την καταγραφή όλων των μορφών υποβάθμισης της γης. Η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης (UNCCD) παρέχει ένα διεθνές πλαίσιο γι αυτές τις διεργασίες. Στοχεύει, κατά πρώτον, να συντονίσει τη συλλογή, την ανάλυση και την ανταλλαγή των δεδομένων και να προσδιορίσει αρχικά τους δείκτες που βοηθούν στην αξιολόγηση της υπάρχουσας κατάστασης και τις πιθανές επιδράσεις της μεταβολής του κλίματος και των αλλαγών χρήσεων γης και των γεωργικών πρακτικών και, κατά δεύτερον, να ορισθούν δείκτες για την εκτίμηση της προόδου εφαρμογής της Συνθήκης. Η διευκρίνιση των δεικτών και των κρίσιμων τιμών συνεχίζει να αποτελεί προτεραιότητα για την UNCCD. Η χρήση των δεικτών ερημοποίησης ως κρίσιμων τιμών μπορεί να είναι είτε ως «η αντιπροσωπευτική περιοχή όπου πραγματοποιούνται λεπτομερείς μελέτες και τα αποτελέσματα

επεκτείνονται σε μια μεγαλύτερη περιοχή η οποία αντιπροσωπεύεται από την περιοχή μελέτης» ή ως «ένα σύνολο δεδομένων που αναφέρονται σε μια βασική γραμμή αφετηρίας για την αξιολόγηση των αναμενόμενων τάσεων σε έναν δείκτη ή σε ένα θέμα». Με αυτούς τους τρόπους μπορούν να προσδιοριστούν περιοχές που βρίσκονται σε κίνδυνο υποβάθμισης και να διατυπωθούν τα μέτρα προστασίας. Οι συνενώσεις δεικτών από άλλες συνθήκες, όπως της κλιματικής μεταβολής και της βιοποικιλότητας, ενισχύουν την ανάπτυξη τεχνολογιών που είναι περιβαλλοντικά, οικονομικά και κοινωνικά αποδεκτές.... και μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε περιφερειακό, εθνικό και τοπικό σχέδιο δράσης Εθνική δράση και συνεργασία είναι ουσιαστικά για την καταπολέμηση της ερημοποίησης στις επηρεαζόμενες χώρες της βόρειας Μεσογείου. Ως ένα Παράρτημα της UNCCD, η Πορτογαλία, η Ισπανία, η Ιταλία και η Ελλάδα έχουν οργανώσει θεματικά δίκτυα και ημερίδες για την ανταλλαγή επιστημονικής γνώσης και την εκπαίδευση μέσα στο Παράρτημα της βόρειας Μεσογείου αλλά και με γειτονικά Παραρτήματα όπως της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης και της βόρειας Αφρικής. Η Ιταλία, η Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Τουρκία επικύρωσαν τα Εθνικά Προγράμματα Δράσης (NAPs) τον Αύγουστο του 2005 και άλλες επηρεαζόμενες χώρες ακολουθούν. Σε αυτό το πλαίσιο οι δείκτες χρησιμοποιούνται ιδιαίτερα για τον έλεγχο της συμμόρφωσης με τις αποφάσεις της UNCCD και για τη χαρτογράφηση την επικοινωνία και την εκπαίδευση. Σε τοπικό επίπεδο, οι δείκτες παρέχουν στοιχεία για την κατάσταση βιωσιμότητας των αγροοικοσυστημάτων και προσδιορίζουν εάν απαιτείται δράση για αλλαγές, ώστε να προωθηθεί η αειφορία του οικοσυστήματος. Οι ιδιότητες ενός καλού δείκτη Για την καταλληλότητα χρήσης ένας δείκτης πρέπει να ικανοποιεί ορισμένα κριτήρια και να είναι σε ιδανική κατάσταση Συγκεκριμένος, Μετρήσιμος, Επιτεύξιμος, Σχετικός και Αμετάβλητος με τον χρόνο. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Περιβάλλοντος (ΕΕΑ) προτείνει ότι οι δείκτες πρέπει να παρέχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθούν από την πολιτική και τους χρήστες, να είναι καταφανή και μετρήσιμα χαρακτηριστικά. Πρέπει το κόστος συλλογής του δείκτη να είναι σχετικά χαμηλό και αποτελεσματικό για το σκοπό που θα χρησιμοποιηθεί. Για παράδειγμα, η ετήσια βροχόπτωση αποτελεί εξίσου σημαντικό δείκτη ερημοποίησης όπως το μητρικό υλικό (τύπος πετρώματος) και η πυκνότητα πληθυσμού. Τα στοιχεία γι αυτούς τους δείκτες είναι ευρέως διαθέσιμα, εύκολα κατανοητά, μετρήσιμα και ελεγχόμενα. Τα προβλήματα διαθεσιμότητας στοιχείων μπορούν να υπερνικηθούν με την παροχή δυνατότητας μέτρησης ενός δείκτη με διαφορετικές μεθόδους. Για παράδειγμα, είναι δυνατό να προσδιορισθεί η τιμή του δείκτη φυτοκάλυψης με χαρτογράφηση στον αγρό και με την χρήση αεροφωτογραφιών ή δορυφορικών εικόνων. Οι δείκτες πρέπει επίσης να είναι κατανοητοί, εύκολο να ερμηνευθούν και κατάλληλοι για την πρόβλεψη αλλαγών στο χρόνο. Μια κρίσιμη τιμή αποτελεί μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ δύο καταστάσεων ενός συστήματος ή μια αφετηρία για μια νέα κατάσταση, π.χ. μεταξύ ξηρής και ημίξηρης κλιματικής κατάστασης. Κρίσιμες τιμές για ένα δείκτη δίδονται όπου είναι δυνατόν παρέχοντας την πληροφορία εάν συγκεκριμένες διεργασίες ερημοποίησης αποτελούν πρόβλημα ή όχι. Για πολλούς λόγους μπορεί να είναι πολύ δύσκολο να οριστούν συγκεκριμένες κρίσιμες τιμές ή κρίσιμα επίπεδα σε ένα δείκτη. Συχνά προτείνονται κλάσεις τιμών ή εύρος τιμών Μερικές κλάσεις μπορεί να έχουν συγκεκριμένα όρια όπως: βάθος εδάφους (<15cm, 15-30cm,, >150 cm), φυτοκάλυψη (<10%, 10-25%,, >75%), μέγεθος αγρού (<2ha, 2-5ha, >100ha). Άλλες κλάσεις μπορεί να είναι απλώς ποιοτικές όπως χαμηλή, μέτρια ή μεγάλη, για δείκτες όπως ένταση χρήση γης ή στράγγιση εδάφους. ΠΩΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΟΝΤΑΙ ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ Από τις εστιακές επιτροπές, την έρευνα και τους τοπικούς κατοίκους Η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (συμβούλιο για την αειφόρο ανάπτυξη, το οποίο μεταξύ των άλλων έχει ως αντικείμενο τον έλεγχο της προόδου υλοποίησης της συνθήκης 21 και διακήρυξης του Ρίο για την προστασία του περιβάλλοντος) άρχισε να εργάζεται μερικά έτη πριν από την UNCCD. Υιοθέτησε μια μέθοδο, από την 3

4 ανώτερη προς την κατώτερη κλίμακα, για τον προσδιορισμό και την χρήση δεικτών για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Ένας κατάλογος πιθανών δεικτών προσδιορίστηκε και στη συνέχεια η εφαρμογή και η χρήση τους από διαφορετικές χώρες συντονίστηκαν από ένα κεντρικό φορέα. Σε αντίθεση η Επιτροπή Επιστήμης και Τεχνολογίας της UNCCD συνέταξε περισσότερο γενικές οδηγίες για τις χώρες και τις οργανώσεις σε κάθε Παράρτημα και στη συνέχεια συνεργάσθηκε με κάθε Παράρτημα για την ανάπτυξη των δικών τους δεικτών. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην ανάπτυξη δεικτών που περιλαμβανονται στα ενδιαφέροντα και στις ανησυχίες των τοπικών κοινωνιών, παρά στις στρατηγικές της εθνικής κυβέρνησης. Κατά τη διάρκεια των πρόσφατων ετών διάφορες ομάδες έχουν εργαστεί για τον προσδιορισμό των δεικτών ερημοποίησης. Κατ αρχας οι δείκτες έχουν προέλθει από τα Εθνικά Σχέδια Δράσης για κάθε επηρεαζόμενη χώρα, όπου έχουν χρησιμοποιηθεί για να προσδιορίσουν τις περιοχές που επηρεάζονται από την ερημοποίηση. Γι αυτούς τους δείκτες συνήθως υπάρχουν δεδομένα σε εθνική κλίμακα (όπως ο Δείκτης Ξηρότητας). Επίσης δείκτες έχουν προέλθει από την Ευρωπαϊκή έρευνα διάρκειας περισσότερο από μία δεκαετία. Οι δείκτες αυτοί κυμαίνονται από κλίμακα της ευρύτερης Μεσογείου (φυτοκάλυψη που προκύπτει από τηλεπισκόπηση, περιφερειακό δείκτη υποβάθμισης) σε περιφερειακή κλίμακα (δείκτης απασχόλησης, έκταση αποψίλωσης δασών, αποτελεσματική βροχόπτωση) μέχρι τοπική κλίμακα αγροτεμαχίου (βάθος εδάφους, καλλιέργεια). Τέλος οι δείκτες προέρχονται από ανθρώπους οι όποιοι ζουν σε περιοχές που επηρεάζονται από την ερημοποίηση. Μερικοί από αυτούς τους δείκτες είναι περισσότερο πραγματικοί όπως: η εγκατάλειψη της γης από τη γεωργία, ο πολυτεμαχισμός ιδιοκτησίας, η εκμετάλλευση υπόγειων υδάτων και το καθαρό γεωργικό εισόδημα. Πηγές δεικτών Το DIS4ME (Σύστημα Δεικτών Ερημοποίησης για τη Μεσογειακή Ευρώπη) περιλαμβάνει ένα κατάλογο περίπου 140 δεικτών ερημοποίησης που προέρχονται από τις ακόλουθες πηγές. Περιβαλλοντικά συστήματα δεικτών: Επιτροπή για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (CSD) Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΕCD) Ευρωπαϊκή Επιτροπή Περιβάλλοντος (ΕEA). Έκθεση Δεικτών σχετικά με τις Ολοκληρωμένους Περιβαλλοντικούς Στόχους στην Αγροτική πολιτική (IRENA) Κατευθυντήριοι Ευρωπαϊκοί Δείκτες Πίεσης (TEPI) Αξιολόγηση της Υποβάθμισης της Γης στις Ξηρές Περιοχές (FAO- LADA) Γεωργό-περιβαλλοντικοί Δείκτες για την Αειφόρο Ανάπτυξη στην Ευρώπη (ELISA) Πρόταση Γεωργό-περιβαλλοντικών Δεικτών (PAIS) Διεθνές Ινστιτούτο για την Αειφόρο Ανάπτυξη (iisd) Πρόσφατα σχετικά ερευνητικά περιβαλλοντικά προγράμματα: MEDALUS ΙΙΙ, MEDACTION, GEORANGE, INDEX, DISMED, DESERTNET, RIADE, SURMODES Εθνικά προγράμματα δράσης για την Πορτογαλία, την Ισπανία, την Ιταλία και την Ελλάδα. Προτάσεις εμπειρογνωμόνων και εκπροσώπων Εθνικών Επιτροπών, εντός και εκτός του Παραρτήματος IV. Προτάσεις από χρήστες γης σε ημερίδες και άλλες δραστηριότητες. Γιατί υπάρχουν τόσο πολλοί δείκτες ερημοποίησης; Είναι εύκολο να γίνουμε υπερενθουσιώδεις στην αναζήτηση ενός ενιαίου δείκτη ή μιας τιμής δείκτη ερημοποίησης που ισχύει παγκοσμίως. Εντούτοις η πιθανότητα εύρεσης ενός τέτοιου δείκτη είναι πολύ μικρή. Και τούτο, διότι ακόμη και μέσα στην Ευρώπη οι αιτίες και οι επιπτώσεις της ερημοποίησης και της υποβάθμισης της γης είναι πολλαπλές, με μεγάλου εύρους τοπική διακύμανση. Για παράδειγμα, ένας σημαντικός παράγοντας που συνδέεται με την ερημοποιηση στην περιοχή του Alentejo της νότιας Πορτογαλίας είναι η μείωση του αγροτικού πληθυσμού. Αυτό είναι αποτέλεσμα της αναζήτησης από τους νέους καλύτερου εισοδήματος και βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου στις πόλεις, με συνέπεια τη γήρανση του αγροτικού πληθυσμού. Στη λεκάνη Guadalentιn της νοτιοανατολικής Ισπανίας το κύριο θέμα αφορά τις αλλαγές χρήσεις γης σε σχέση με τις υπάρχουσες επιδοτήσεις της ΕΕ. Αυτό οδηγεί σε μεγάλης κλίμακας κατασκευή αναβαθμών σε επικλινείς περιοχές για τη φύτευση αμυγδαλεώνων. Η υποβάθμιση της γης σε αυτές τις δύο περιπτώσεις έχει διαφορετικές αιτίες και συνέπειες. Ένα διαφορετικό σύνολο δεικτών απαιτείται για την κατανόηση κάθε περίπτωσης. Οι δείκτες

χρησιμοποιούνται ως μετρήσεις εκτίμησης διεργασιών οι οποίες δεν είναι εύκολο να παρατηρηθούν ή να μετρηθούν. Εικόνα 2. Τοπικηί κοινωνία όπου συζητούν την έννοια και τους κατάλληλους δείκτες της ερημοποίησης σε μια ημερίδα στην περιοχή Agri της Ιταλίας (φωτογραφία από G. Quaranta) ΑΠΛΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ Σύστημα οργάνωσης δεικτών Το καλύτερο σύστημα οργάνωσης δεικτών είναι αυτό που δίνει άμεσες απαντήσεις στις ερωτήσεις των χρηστών δεικτών. Μερικοί χρήστες ενδιαφέρονται για πληροφορίες σε εθνική κλίμακα και άλλοι σε τοπική. Μερικοί χρήστες ενδιαφέρονται μόνο για την επιτυχία ή την αποτυχία των γεωργικών πρακτικών και άλλοι ενδιαφέρονται με την ευρύτερη έννοια των επιπτώσεων, για παράδειγμα, τις οικονομικές επιπτώσεις. Η ανάλυση των εκθέσεων και Εθνικών Σχεδίων δείχνει ότι σε πολλά θέματα της ερημοποίησης απαιτείται η χρήση δεικτών. Επίσης οι εκθέσεις των Εθνικών Σχεδίων Δράσης κάνουν αναφορά σε δείκτες και τιμές βαρύτητας δεικτών για κοινή χρήση σε εθνική κλίμακα. Σε συζητήσεις ημερίδων με ομάδες τοπικών χρηστών γης έχουν συνταχθεί κατάλογοι πιθανών δεικτών σε τοπικό επίπεδο. Είναι χρήσιμο να ταξινομηθούν οι δείκτες στις παρακατω κατηγορίες: φυσικοί /οικολογικοί, οικονομικοί, κοινωνικοί και θεσμικοί. Αυτή η ταξινόμηση ενθαρρύνει το χρήστη να σκεφτεί πέρα από την κοινή φυσική/οικολογική προσέγγιση. Ένα σύστημα οργάνωσης δεικτών που συχνά αναφέρεται στην βιβλιογραφία είναι το DPSIR (κίνητρα, πιέσεις, φυσική κατάσταση, επιπτώσεις, ανταπόκριση). Αυτό το σύστημα αναπτύχθηκε από οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Περιβάλλοντος, προκειμένου να οργανώσει περιβαλλοντικά δεδομένα και να επικοινωνήσει με αυτούς που σχεδιάζουν την πολιτική. Το σύστημα αυτό βοηθά να γίνει κατανοητή η σχέση μεταξύ της τρέχουσας κατάστασης ενός τοπίου και των παραγόντων που θα μπορούσαν να επηρεάσουν θετικά ή αρνητικά τον κίνδυνο ερήμοποιησης. Οι δείκτες που σχετίζονται με τα κίνητρα και τις πιέσεις, όπως οι κλιματικές συνθήκες και οι αλλαγές χρήσης γης, μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης. Το σύστημα DPSIR αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο στον επιστήμονα, αλλά στον αγρότη μπορεί μερικές φορές να προκαλεί σύγχυση. Δεν είναι πάντα εύκολο να αποφασιστεί σε ποια κατηγορία του DPSIR πρέπει να συμπεριληφθεί ένας δείκτης. Αυτό μπορεί να εξαρτηθεί από την έννοια ή την κλίμακα εφαρμογής. Για παράδειγμα, η πυκνότητα πληθυσμού που μειώνεται ή οι αποδόσεις των γεωργικών καλλιεργειών μπορεί να είναι κίνητρο αλλά και ανταπόκριση (μέτρο). 140 δείκτες της ερημoποιησης Kλίμα Νερό Θερμοκρασία αέρος Δείκτης ξηρότητας (1) Δείκτης ξηρότητας (2) Δείκτης ποιότητας κλίματος Ξηρασία Δείκτης ξηρασίας Ενεργός βροχόπτωση Δυνητική εξατμισοδιαπνοή Βροχόπτωση Διαβρωσιμότητα βροχής Περιοδικότητα βροχοπτώσεων Ταχύτητα ανέμου Βάθος υπογείου νερού Ποιότητα νερού Απορροή Ιζηματογένεση φράγματος Πυκνότητα υδρολογικού δικτύου Διαβρωσιμότητα Συχνότητα πλημμυρών Μορφολογία πεδίων πλημμυρών και ρεμάτων Έκταση αδιαπέραστης επιφάνειας Σχέση απορροής και βροχόπτωσης Κρίσιμη τιμή απορροής 5

Εδαφική υδατοπερατότητα Οικονομικοί δείκτες 6 Έδαφος Έκταση όξινων εδαφών Υδρομορφία Κίνδυνος διάβρωσης Διηθητικότητα Οργανική ύλη στον επιφανειακό ορίζοντα Μητρικό υλικό Χαλίκια και πέτρες Δυναμικό αλάτωσης Έκθεση κλίσης Κλίση Εδαφική κρούστα Βάθος εδάφους (USLE) - Εδαφική διάβρωση Εδαφική διάβρωση (μετρούμενη) Δείκτης εδαφικών απωλειών Δείκτης ποιότητας εδάφους Δείκτης σταθερότητας εδάφους Εδαφική δομή Σταθερότητα επιφάνειας εδάφους Κοκκομετρική σύσταση εδάφους Τύπος εδάφους Αποθηκευτική ικανότητα νερού Βλάστηση Έκταση υποβαθμισμένης περιοχής Προστασία βιοποικιλότητας Εκχερσωμένη έκταση Αντίσταση στη ξηρασία Ανθεκτικότητα οικοσυστήματος Προστασία από διάβρωση Πολυτεμαχισμός δάσους Φυτοκάλυψη Τύπος φυτικής κάλυψης Δείκτης ποιότητας βλάστησης Πυρκαγιά Καμένη έκταση Συχνότητα πυρκαγιών Κίνδυνος πυρκαγιάς Δασικές πυρκαγιές Συστήματα καυσίμων Συμπτώσεις τυχαίων πυρκαγιών Γεωργία Διαχείριση γης Δαπάνες νερού Μέγεθος οικογενείας Ηλικία παραγωγού Ιδιοκτησιακό καθεστώς Μέγεθος αγροτεμαχίου Δασική παραγωγικότητα Πολυτεμαχισμός αγροτεμαχίων Δείκτης ακαθάριστου εισοδήματος Παραδοσιακά γεωργικά προϊόντα Καθαρό αγροτικό εισόδημα Παράλληλη απασχόληση Αγρο-περιβάλλοντική διαχείριση Προστασία πυρκαγιάς Ποιότητα διαχείρισης δάσους Δείκτης ποιότητας διαχείρισης Οργανική γεωργία Βελτίωση προβληματικών εδαφών Βελτίωση περιοχών εξορύξεων Μέτρα προστασίας διάβρωσης εδαφών Μέτρα προστασίας εδαφικού νερού Αειφόρος γεωργία Αναβαθμοί (παρουσία) Χρήση γης Καλλιεργούμενη έκταση προς ημιφυσική βλάστηση Έκταση περιθωριακών εδαφών Εγκατάλειψη γης από την γεωργία Εξέλιξη χρήσης γης Ένταση χρήσης γης Τύπος χρήσης γης Φυσική βλάστηση Περίοδος υπάρχουσας χρήσης γης Δείκτης ποικιλότητας Shannon Επέκταση αστικών περιοχών Καλλιέργεια Έκταση καλλιεργούμενης πλαγιάς λόφου Εφαρμογή λιπασμάτων Δείκτης εκμηχάνισης Κατεύθυνση άροσης Βάθος άροσης Καλλιεργητικές διεργασίες Κτηνοτροφία Βόσκηση Έλεγχος βόσκησης Επιπτώσεις βόσκησης Ένταση βόσκησης Ένταση κτηνοτροφίας

Κατανάλωση νερού Υπερεκμετάλλευση υδροφορέα Εξωτερικοί υδατικοί πόροι Εκμετάλλευση υδροφορέα Υδρολογικοί κανονισμοί (τεχνητοί) Αρδευόμενη έκταση Ένταση άρδευσης και υφαλμύρωση Εκατοστιαία αναλογία αρδευόμενης γεωργικής έκτασης Πραγματοποιούμενο δυναμικό άρδευσης Αποθήκευση νερού απορροής Κατανάλωση νερού κατά τομέα Απώλεια νερού Ανακύκλωση νερού αποβλήτων Έλλειψη νερού Διαθεσιμότητα νερού Τουρισμός Διείσδυση τουριστικών οικολογικών προϊόντων Συμμετοχή τουρισμού στο τοπικό ακαθάριστο εισόδημα Μεταβολή τουρισμού Ένταση τουρισμού Μακροοικονομικά Κοινωνικοί δείκτες Δείκτης απασχόλησης Ακαθάριστο εισόδημα ανά κάτοικο Προσβασιμότητα Βαθμός ανεργίας Πρόσθετη αξία ανά τομέα Επίπεδο εκπαίδευσης ενηλίκων Μείωση πληθυσμού εξαιτίας της υποβάθμισης Δείκτης Gini Δείκτης ανθρώπινης φτώχειας Αριθμός τεχνητών με γνώσεις για την ερημοποίηση Δείκτης γήρανσης Πυκνότητα πληθυσμού Ρυθμός ανάπτυξης πληθυσμού Αντίληψη του κοινού για την ερημοποίηση Διοικητικοί δείκτες Επιδοτήσεις παραγωγής ΕΕ Υδρολογικά και δασικά σχέδια Κινητοποίηση επιτόπιων πηγών Συνθήκη 21 του ΟΗΕ Συνεισφορά μη κυβερνητικών οργανώσεων Εφαρμογή πολιτικής προστασίας Προστατευόμενες περιοχές Ανακυκλούμενα απόβλητα Δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη Σχέδια διαχείρισης λεκανών απορροής ποταμών Πολιτική χρήσης νερού/ νομοθεσία Περιγραφή των δεικτών Το τυποποιημένο σχήμα για την περιγραφή των δεικτών που χρησιμοποιείται από την CSD (Επιτροπή για την Βιώσιμη Ανάπτυξη) έχει υιοθετηθεί για τη χρήση δεικτών ερημοποίησης από την Ιταλική Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος και στη συνέχεια από το ΕΕ-χρηματοδοτημένο πρόγραμμα DESERTLINKS για το σύστημα Δεικτών DIS4ME. Πρότυπο περιγραφής δεικτών 1. Ορισμός Όνομα Σύντομη περιγραφή Μονάδες μέτρησης Τοπική κλίμακα Χρονική κλίμακα 2. Θέση στο σύστημα DPSIR Τύπος δείκτη 3. Στόχοι και πολιτικές απόψεις Αντικείμενο Σημασία όσον αφορά την ερημοποίηση Διεθνείς συμβάσεις και συμφωνίες Δευτερεύουσα σημασία του δείκτη 4. Μεθοδολογική περιγραφή και βασικοί ορισμοί 7 Ορισμοί και βασικές έννοιες Κρίσιμες τιμές /εύρος τιμών Μέθοδοι μέτρησης Περιορισμοί δείκτη Σχέση με άλλους δείκτες

8 5. Αξιολόγηση αναγκών σε δεδομένα και διαθεσιμότητα Δεδομένα που απαιτούνται για τον υπολογισμό Πηγές δεδομένων Διαθεσιμότητα δεδομένων από εθνικές και διεθνείς πηγές 6. Ινστιτούτα που έλαβαν μέρος για την ανάπτυξη δεικτών Κύρια υπεύθυνα Ινστιτούτα Άλλοι συμμετέχοντες οργανισμοί 7. Άλλες πληροφορίες Βιβλιογραφία Άλλες αναφορές Όνομα και διεύθυνση επικοινωνίας Εικόνα 3: Τυποποιημένο σχήμα περιγραφής δεικτών ΠΩΣ ΘΑ ΕΠΙΛΕΞΕΤΕ ΤΟ ΣΩΣΤΟ ΔΕΙΚΤΗ; Οι πολλές πλευρές της ερημοποίησης Ακόμη και μέσα στη Μεσογειακή Ευρώπη υπάρχουν διάφορα χαρακτηριστικά μεταξύ των επικρατουσών διεργασιών και των επιπτώσεων της ερημοποιησης. Στο Alentejo (Πορτογαλία) η ερημοποιηση θεωρείται ως προοδευτική υποβάθμιση της βλάστησης και του εδάφους που προκαλείται πρώτα από την εκτεταμένη παραγωγή δημητριακών και στη συνέχεια από την υιοθέτηση διαφόρων περιβαλλοντικά καταστρεπτικών γεωργικών πρακτικών. Τα χαμηλά εισοδήματα από την καλλιέργεια και η σχετικά ανεπαρκής υποδομή αναγκάζουν τις νεότερες γενεές σε εσωτερική μετανάστευση. Στην Guadalentιn (της Ισπανίας) η ερήμοποιηση αποδίδεται στην αλάτωση και την υποβάθμιση του εδάφους και την υπερεκμετάλλευση των υπόγειων υδάτων για εντατική καλλιέργεια με άρδευση. Στις ανώτερες περιοχές, όπου η ξηρική γεωργία εγκαταλείφθηκε, οι πρακτικές διαχείρισης, οι οποίες έλεγχαν τη διάβρωση του εδάφους,δεν υπάρχουν πλέον. Ένας τρόπος για την επιλογή των δεικτών που πρέπει να χρησιμοποιηθούν είναι να αναζητήσουμε «Ποιες είναι οι κύριες διεργασίες ερημοποίησης που επηρεάζουν μια συγκεκριμένη περιοχή» Επιτροπές της UNCCD στην Πορτογαλία, την Ισπανία, την Ιταλία και την Ελλάδα, και από τους τοπικούς χρήστες γης στη λεκάνη Alentejo, στην περιοχή Guadalentin, στη λεκάνη Agri και στη Λέσβο είναι οι παρακάτω: Εγκατάλειψη γης Αύξηση των εντατικά αρδευόμενων περιοχών Υπερεκμετάλλευση παράκτιων περιοχών Αποψίλωση δασών Υπερβόσκηση Ακατάλληλες γεωργικές πρακτικές Αλλαγές στις οικονομικές δραστηριότητες στις περιοχές που επηρεάζονται από την ερημοποιηση Υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος (συμπεριλαμβανομένων της διάβρωσης και της αλάτωσης εδάφους και των πυρκαγιών) Αλλαγές στη διαθεσιμότητα των υδατικών πόρων Αλλαγές στην κοινωνική δομή Θεσμική οργάνωση για την καταπολέμηση της ερημοποίησης. Για κάθε μία από αυτές τις διεργασίες το πρόγραμμα DESERTLINKS προσδιόρισε τους περισσότερο σχετικούς και κατάλληλους δείκτες από τον κατάλογο των 140 δεικτών. Μερικά παραδείγματα δίνονται εδώ, αλλά το DIS4ME περιέχει μια πλήρη ανάλυση όλων αυτών των διεργασιών και των σχετικών δεικτών. Εγκατάλειψη εδάφους Η γεωργική γη εγκαταλείπεται από ένα συνδυασμό παραγόντων συμπεριλαμβανομένων της μείωσης της ποιότητας εδάφους, των μεταβολών των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών και της αποτυχίας των εφαρμοζόμενων καλλιεργητικών πρακτικών της γης. Συνήθως η εγκαταλειμμένη γη χρησιμοποιείται ως βοσκότοπος ή για κυνήγι. Προσδιορισμός των διεργασιών ερημοποιησης. Οι κύριες διεργασίες που σχετίζονται με την ερημοποίηση, όπως προκύπτει από τις Εθνικές

χαμηλών τιμών αγοράς, οι κλιματικές συνθήκες,όπως η ξηρασία και ο παγετός, ο ανταγωνισμός από τις αγορές άλλων χωρών οδηγούν στην εγκατάλειψη της γης. Η αποψίλωση δασών Εικόνα 4: Δείκτες σχετικοί με την εγκατάλειψη της γης Η αποψίλωση δασών στη Μεσογειακή Ευρώπη είναι κυρίως το αποτέλεσμα πυρκαγιών, υλοτομίας, ή μεταβολής από δασώδη ή θαμνώδη γη σε γεωργική ή αστική. Οι συνέπειες της εκχέρσωσης περιλαμβάνουν μεγάλες απορροές, απώλεια εδάφους και μείωση της βιοποικιλότητας. γεωργική γη που δεν καλλιεργείται πλέον (δείκτης ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΓΗΣ) σχετίζεται με διάφορους άλλους δείκτες που συνδέονται με την παραγωγικότητα της γης και το εισόδημα, όπως το βάθος εδάφους, το μητρικό υλικό, την κλίση της επιφανείας, το ύψος και την κατανομή των βροχοπτώσεων, τις υπάρχουσες επιδοτήσεις, τη μετανάστευση του πληθυσμού, τη διαθεσιμότητα ύδατος και τη δυνατότητα πρόσβασης. Αρκετοί από αυτούς τους δείκτες αλληλοσχετίζονται και εξαρτώνται από τις τοπικές συνθήκες Εικόνα 6: Δείκτες σχετικοί με την αποψίλωση δασών ΑΠΟΨΙΛΩΜΕΝΗ ΕΚΤΑΣΗ είναι ο κύριος δείκτης για την περιγραφή του µεγέθους της εκχέρσωσης, αλλά υπάρχουν και άλλοι δείκτες (όπως ΦΥΤΟΚΑΛΥΨΗ) που έχουν επίσης ενδιαφέρον. Οι παράγοντες που επηρεάζουν το ρυθµό εκχέρσωσης περιλαµβάνουν τις κλιµατικές συνθήκες, τη δασική παραγωγικότητα, το ρόλο της δασικής διαχείρισης και την καταστροφή του δάσους από τις πυρκαγιές. Για κάθε έναν από αυτούς τους παράγοντες υπάρχουν και διάφοροι σχετικοί δείκτες. 9 Εικόνα 5: Εγκαταλειμμένη γη με αναβαθμούς, Cieza (φωτογραφία από F. Lopez Bermudez) Παράδειγμα ειδικής μελέτης Guadalentιn, Ισπανία Στη λεκάνη Guadalentιn της Murcia, οι αμυγδαλιές είναι η σημαντικότερη καλλιέργεια στις ξηρές περιοχές με αναβαθμούς ή στα οριακά υποβαθμισμένα εδάφη. Αυτές οι περιοχές έχουν τη μεγαλύτερη πιθανότητα για εγκατάλειψη. Σε μερικές περιοχές έχει γίνει αλλαγή σε ελαιώνες, λόγω των επιδοτήσεων της ΕΕ. Το χαμηλό εισόδημα, λόγω των Παράδειγμα ειδικής μελέτης: Alentejo, Πορτογαλία Υπάρχουν διάφορες φάσεις στην αποψίλωση της περιοχής Alentejo. Μια από τις σημαντικότερες φάσεις είναι η αποψίλωση των δασών για την καλλιέργεια δημητριακών κατά τη διάρκεια του δέκατου έβδομου αιώνα. Μια άλλη συμπίπτει με την έξαρση των δραστηριοτήτων στο ορυχείο του Sao Domingos και κατά τη διάρκεια των παγκόσμιων πολέμων, όταν, λόγω της έλλειψης καυσίμων, χρησιμοποιήθηκαν οι θάμνοι και τα δέντρα για καύσιμη ύλη. Αυτό οδήγησε στη σχεδόν πλήρη

10 καταστροφή της φυσικής βλάστησης. Πρόσφατα επακολούθησε η καταστροφή της θαμνώδους βλάστησης για την καλλιέργεια σιτηρών και τη δημιουργία βοσκότοπων. Μεταβολές στην οικονομία σε περιοχές που έχουν επηρεαστεί από την ερημοποιηση Τις τελευταίες δεκαετίες το μεσογειακό τοπίο έχει υποστεί έντονη επίδραση νέων δραστηριοτήτων όπως η αστικοποίηση, ο μαζικός τουρισμός, η εντατική αρδευόμενη γεωργία και η εκτατική μονοκαλλιέργεια, που όλες οδηγούν σε μια προοδευτική εξαφάνιση της παραδοσιακής γεωργίας. Αυτοί οι τύποι χρήσης γης ανταγωνίζονται μεταξύ τους για το νερό, το έδαφος και άλλους φυσικούς πόρους και επηρεάζουν τη σταθερότητα και την υποβάθμιση του τοπίου και του κοινωνικού συστήματος. Εικόνα 8: Δείκτες σχετικοί με την οικονομική αλλαγή Η ΑΛΛΑΓΗ ΧΡΗΣΗΣ ΓΗΣ, Η ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ, Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ, Ο ΡΥΘΜΟΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ, ΤΟ ΑΝΑ ΚΕΦΑΛΗ ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ και Η ΕΝΤΑΣΗ ΧΡΗΣΗΣ ΓΗΣ αποτελούν δείκτες μεταβολών στην οικονομική δραστηριότητα στις περιοχές που έχουν επηρεασθεί από την ερημοποιηση. Ομάδες αλληλοσχετιζόμενων δεικτών, όπως η ανάπτυξη του τουρισμού, η αλλαγή στο αγροτικό εισόδημα, η μεταβολή του αγροτικού πληθυσμού απεικονίζουν τις αιτίες και τις επιπτώσεις αυτών των αλλαγών, όπως η ανάπτυξη νέων δραστηριοτήτων, η εκμετάλλευση των πόρων και μια προοδευτική παρακμή της παραδοσιακής γεωργίας. Παράδειγμα ειδικής μελέτης: Λέσβος Από το 1960 έγινε μια προσπάθεια απεξάρτησης της οικονομίας από την καλλιέργεια της ελιάς στην Λέσβο, λόγω της διακύμανσης στην παραγωγή. Αντί αυτού, έγινε προσπάθεια ανάπτυξης του τουρισμού, με άμεση ανάγκη την ανάπτυξη των υποδομών (ξενοδοχεία, δρόμων και μεταφορών) και εκσυγχρονισμού της περιοχής ιδιαίτερα μετά την είσοδο της Ελλάδος στην ΕΕ. Σήμερα ο τριτογενής τομέας είναι ο σημαντικότερος και παράγοντες όπως μικρή ιδιοκτησία, περιορισμένοι φυσικοί πόροι, γήρανση πληθυσμού και χαμηλή ανταγωνιστικότητα των γεωργικών προϊόντων (λόγω μεγάλου κόστους παραγωγής και μεταφοράς τους) επιδρούν αρνητικά στο πρωτογενή τομέα. ΔΕΙΚΤΕΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΣΕ ΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗ ΚΛΙΜΑΚΑ Δεν είναι όλοι οι δείκτες κατάλληλοι για χρήση σε όλες τις κλίμακες. Μερικοί είναι καταλληλότεροι για τοπικές η και περιπτώσεις τοπίου, άλλοι για περιφερειακές, εθνικές και ευρύτερα Μεσογειακού επιπέδου κλίμακες. Η επιλογή του κατάλληλου δείκτη σε τόσο μεγάλες περιοχές εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Η πρώτη περίπτωση χρήσης δεικτών είναι αυτή για την αξιολόγηση των κύριων διεργασιών ερημοποίησης σε εθνικό επίπεδο, η οποία ποικίλλει από χώρα σε χώρα. Χώρες όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ιταλία και η Ελλάδα θεωρούν την ξηρασία και την ευαισθησία του εδάφους και της βλάστησης στην υποβάθμιση ως σημαντικές διεργασίες, ενώ άλλες χώρες περιλαμβάνουν επίσης τις πυρκαγιές, τη χρήση των υπογείων υδάτων ή τη μεταβολή του πληθυσμού. Ένας δεύτερος σημαντικός καθοριστικός παράγοντας στην επιλογή των δεικτών είναι η διαθεσιμότητα των δεδομένων που χρησιμοποιούνται ευρέως και είναι διαθέσιμα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τέτοιες πληροφορίες μπορεί να αντληθούν από μετεωρολογικά δεδομένα, εδαφολογικές μελέτες και χάρτες χρήσης γης. Υπάρχουν διάφοροι λόγοι για την επιλογή και χρήση δεικτών σε εθνική και διεθνή κλίμακα. Πρώτον, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη χαρτογράφηση περιοχών που επηρεάζονται από την ερημοποίηση και τον καθορισμό των μέτρων καταπολέμησης της

ερημοποίησης. Εάν χρησιμοποιούνται οι ίδιοι δείκτες σε ολόκληρη τη περιοχή της Μεσογείου, τότε είναι δυνατή η σχετική εκτίμηση του βαθμού ερημοποίησης στις διάφορες περιοχές. Υπάρχει όμως και ένας άλλος σημαντικός λόγος για τη χρήση των ίδιων δεικτών. Η προσπάθεια προσδιορισμού των κύριων διεργασιών και παραγόντων ερημοποίησης με την επιλογή συγκεκριμένων δεικτών και τη δημιουργία της κατάλληλης βάσης δεδομένων και χαρτών παρέχει τη δυνατότητα συγκρότησης υποδομής και ανταλλαγής δεδομένων μεταξύ διαφορετικών Ινστιτούτων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Όταν ορίσθηκαν οι περιοχές που απειλούνται με ερημοποίηση στα Εθνικά Σχέδια Δράσης στο Παράρτημα IV, χρησιμοποιήθηκαν 3 ή 4 δείκτες που εμφανίζονται σε χάρτες. Κάποιες από τις χώρες του Παρατήματος IV χρησιμοποίησαν επιπλέον δείκτες σε περιφερειακό επίπεδο. ΞΗΡΟΤΗΤΑ (μέση ετήσια βροχόπτωση και μέση ετήσια δυνητική εξατμισοδιαπνοή) ΕΔΑΦΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ (βάθος εδάφους, υδατοπερατότητα εδάφους, σταθερότητα δομής εδάφους, πέτρες, υδρομορφία και κλίση) ΤΡΩΤΟΤΗΤΑ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ: (κίνδυνος πυρκαγιάς, προστασία διάβρωσης, αντίσταση ξηρασίας, φυτοκαλυψη, κατανομή φυτοκάλυψης). Ισπανία Πορτογαλία Εικόνα 10: Εθνικός χάρτης ευαίσθητων στην ερημοποίηση περιοχών, Ισπανία (πηγή: Rojo Serrano, Ισπανική Εθνική Επιτροπή για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης) Ο χάρτης των ευαίσθητων στην ερημοποίηση περιοχών της Ισπανίας συντάχθηκε με τους δείκτες: ΞΗΡΟΤΗΤΑ (μέση ετήσια βροχόπτωση και μέση ετήσια δυνητική εξατμισοδιαπνοή) ΒΑΘΜΟΣ ΔΙΑΒΡΩΣΗΣ ΕΔΑΦΟΥΣ (μέση ετήσια εδαφική απώλεια). ΕΝΤΑΣΗ ΠΥΡΚΑΓΙΑΣ (ποσοστό έκτασης που επηρεάσθηκε από πυρκαγιά τα τελευταία 10 έτη). ΥΠΕΡΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΥΔΡΟΦΟΡΕΑ (άντληση, εμπλουτισμός υπόγειων νερών). 11 Εικόνα 9: Εθνικός χάρτης των ευαίσθητων στην ερημοποίηση περιοχών, Πορτογαλία (πηγή: Rosαrio, Εθνική Επιτροπή Πορτογαλίας για την Καταπολέμηση της Ερημοποιησης) Ο χάρτης της Πορτογαλίας που παρουσιάζει της ευαίσθητες περιοχές στη ερημοποίηση προέκυψε από τρεις δείκτες:

Ιταλία Ελλάδα 12 Εικόνα 11: Εθνικός χάρτης ευαίσθητων στην ερημοποίηση περιοχών, Ιταλία (πηγή: Ministero dell'ambiente e della Tutela del Territorio, Comitato Nazionale per la Lotta alla Desertificazione) Ο χάρτης των ευαίσθητων περιοχών της Ιταλίας συντάχθηκα με τη χρήση τεσσάρων δεικτών: ΞΗΡΟΤΗΤΑ (μέση ετήσια βροχόπτωση και μέση ετήσια δυνητική εξατμισοδιαπνοή) ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟΣ ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΔΑΦΟΥΣ (πεδοκλιματική ταξινόμηση εξαρτώμενη από το έδαφος και τη βιοτική κάλυψη) ΧΡΗΣΗ ΓΗΣ (Corine κατηγορίες κάλυψης εδάφους) ΔΕΙΚΤΗΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΜΑΝΣΗΣ (εκατοστιαία διακύμανση πληθυσμού μεταξύ 1981 και 1991) Εικόνα 12: Εθνικός χάρτης ευαίσθητων στην ερημοποίηση περιοχών, Ελλάδα (πηγή :Ελληνική Εθνική Επιτροπή για την Καταπολέμηση της Ερημοποιησης) Ο χάρτης των ευαίσθητων στην ερημοποίηση περιοχών συντάχθηκε με τέσσερις δείκτες: ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΔΑΦΙΚΗ ΜΟΝΑΔΑ (περιλαμβάνει βαθμό διάβρωσης, κίνδυνο διάβρωσης, βάθος εδάφους, κίνδυνο εδαφικής ξηρασίας) ΒΑΘΜΟΣ ΚΛΙΣΗΣ (δείχνει τον πιθανό κίνδυνο διάβρωσης) ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΖΩΝΗ (επίπεδο ξηρασίας που χρησιμοποιείται για την εκτίμηση της ξηρότητας του εδάφους, την αλατότητα και την ανθεκτικότητα της βλάστησης) ΑΡΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΥΦΑΛΜΥΡΩΣΗ (δείχνει τον κίνδυνο αλάτωσης των αρδευόμενων εδαφών). DISMED Η χρησιμοποίηση δεικτών σε μεγαλύτερες κλίμακες απαιτεί διεθνή συνεργασία, συμφωνία για τους δείκτες που θα χρησιμοποιηθούν και μεγάλες υποδομές. Το πρόγραμμα DISMED ήταν ένα επιτυχές παράδειγμα μιας τέτοιας προσπάθειας. Οι στόχοι του ήταν να βελτιώσει την ικανότητα των εθνικών υπηρεσιών των Μεσογειακών χωρών για τον αποτελεσματικό προγραμματισμό μέτρων και πολιτικών για την καταπολέμηση της ερημοποίησης

και των επιπτώσεων της ξηρασίας. Αυτός ο στόχος επιδιώχθηκε με την ενίσχυση της επικοινωνίας μεταξύ των μελών, την διευκόλυνση ανταλλαγής πληροφοριών και την καθιέρωση ενός κοινού συστήματος πληροφοριών, για τον έλεγχο των φυσικών και κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών των περιοχών που βρίσκονται σε κίνδυνο, την εκτίμηση του μεγέθους, του βαθμού και της τάσης υποβάθμισης της γης. Συντάχθηκαν χάρτες ευαισθησίας στην ερημοποίηση για τη βόρεια Μεσόγειο και τη βόρεια Αφρική με τη χρήση τριών δεικτών: ΔΕΙΚΤΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΛΙΜΑΤΟΣ (μέση μηνιαία βροχόπτωση, μέση μηνιαία εξατμισοδιαπνοή) ΔΕΙΚΤΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΕΔΑΦΟΥΣ (μητρικό υλικό, βάθος εδάφους, κοκκομετρική σύσταση εδάφους, κλίση) ΔΕΙΚΤΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ (προστασία διάβρωσης, αντίσταση ξηρασίας, φυτοκαλυψη, ευαισθησία στη πυρκαγιά). Εικόνα 13: Χάρτης δείκτη ευαισθησίας στην ερημοποίηση για τις βόρειες Μεσογειακές χώρες και την Τυνησία (πηγή: πρόγραμμα DISMED) ΔΕΙΚΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑΣ - ΕΝΑΣ ΣΥΝΘΕΤΟΣ ΔΕΙΚΤΗΣ ΓΙΑ ΧΡΗΣΗ ΣΕ ΤΟΠΙΚΗ ΚΛΙΜΑΚΑ Η περιβαλλοντική ευαισθησία είναι ένας σύνθετος δείκτης (ESI) που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την εκτίμηση των παραγόντων που προκαλούν τον κίνδυνο ερημοποιησης σε μια μονάδα γης. Αναπτύχθηκε από τα προγράμματα MEDALUS και DESERTLINKS και μπορεί να χρησιμοποιηθεί διαδικτυακά στην ιστοσελίδα (http://www.kcl.ac.uk/projects/desertlinks/indicator_ system/introduction.htm). Έχει χρησιμοποιηθεί επίσης επιτυχώς σε άλλα προγράμματα,π.χ. στην Ιταλία, την Κρήτη και το Ιράν. Ένας συνδυασμός κακής ποιότητας διαχείρισης και κρίσιμων περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως το έδαφος, το κλίμα και η βλάστηση, μπορεί να οδηγήσει σε έντονη μη αντιστρεπτή περιβαλλοντική υποβάθμιση. Ο δείκτης ESI επιτρέπει το χαρακτηρισμό και τον προσδιορισμό των παραγόντων που δημιουργούν κρίσιμες καταστάσεις, έτσι ώστε να ληφθούν οι κατάλληλες αποφάσεις διαχείρισης της γης. Επίσης ο δείκτης ΕSI αναλύει τις αλληλοσυσχετίσεις μεταξύ των παραγόντων (οι οποίοι είναι σπάνια ανεξάρτητοι), έτσι ώστε να εκτιμηθεί η σημαντικότητα τους. Τέλος ο δείκτης ΕSI παρέχει τη δυνατότητα στους λαμβάνοντες τις αποφάσεις για τη σύντομη καταγραφή των σημαντικότερων διεργασιών, την εύκολης αναγνώρισης των ευαίσθητων περιοχών και τον καθορισμό των κατάλληλων μέτρων προστασίας χωρίς αυτοί να διαθέτουν ιδιαίτερες επιστημονικές γνώσεις. 13 Εικόνα 14: Χάρτης ευαισθησίας στην ερημοποίηση για τις βόρειες χώρες της Αφρικής (πηγή: πρόγραμμα DISMED) Εικόνα 15: Οι δέκα έξι δείκτες που χρησιμοποιούνται για τον υπολογισμό του ESI και απαιτούμενα δεδομένα Ο περιβαλλοντικός δείκτης ευαισθησίας (ESI) της υποβάθμισης ή της ερημοποιησης μιας περιοχής

είναι ένας απλός δείκτης, οι οποίοι υπολογίζεται από 15 διαφορετικούς δείκτες που συσχετίζονται με τα φαινόμενα υποβάθμισης ή κρίσιμες περιβαλλοντικές καταστάσεις. Ο υπολογισμός γίνεται με τον ακόλουθο τρόπο: 1. Σύμφωνα με την σπουδαιότητα του, σε κάθε δείκτη δίνεται μια τιμή βαρύτητας μεταξύ 1 και 2. Για παράδειγμα, για τύπους βλάστησης που συνδέονται με μεγάλη ικανότητα προστασίας διάβρωσης (όπως η μεσογειακή φρυγανώδης βλάστηση) δίνεται η τιμή 1, αντίθετα σε βλαστήσεις που συνδέονται με μικρή ικανότητα προστασίας (όπως αμπέλια κα ετήσιες καλλιέργειες) δίνεται η τιμή 2. Όλες οι τιμές βαρύτητας προέκυψαν από εκτενείς εμπειρικές μελέτες. 2. Ένας αριθμός δεικτών μεταξύ 2 και 6 συνδυάζονται σε ένα από τους από τέσσερις ποιοτικούς δείκτες: Ποιότητα βλάστησης = (Κίνδυνος πυρκαγιάς * προστασίας εδαφικής διάβρωσης * αντίσταση ξηρασίας * φυτοκαλυψη) ¼ Ποιότητα κλίματος = (Βροχοπτώσεις * ξηρότητα * έκθεση κλίσης) 1/3 Ποιότητα εδάφους = (Υδρομορφία * βάθος εδάφους * χαλίκια και πέτρες * κοκκομετρική σύσταση * μητρικό υλικό * κλίση ) 1/6 Ποιότητα διαχείρισης = (Εφαρμογή πολιτικής * ένταση χρήσης γης) 1/2 3. Οι τέσσερις ποιοτικοί δείκτες συνδυάζονται στον ενιαίο δείκτη ESI Εικόνα 16: Σελίδα στην οθόνη του υπολογιστή για τον υπολογισμό του ESI που βρίσκεται στην ιστοσελίδα του DIS4ME Η χρήση του ESI για χαρτογράφηση της ευαισθησίας ερημοποίησης σε ευρύτερες περιοχές Με τη χρήση των γεωγραφικών πληροφοριακών συστημάτων υπολογίζεται ο δείκτης ESI για ένα μεγάλο αριθμό μονάδων γης και είναι δυνατή η σύνταξη ενός χάρτη των περιοχών που επηρεάζονται από την ερημοποιηση. Το παράδειγμα που παρουσιάζεται είναι η λεκάνη Agri στη νότια Ιταλία που καλύπτει περίπου 1700 χιλ 2. Κάθε μονάδα γης έχει έκταση περίπου 900 μ 2. Ο χάρτης δείχνει ότι το κεντρικό και ανατολικό τμήμα της λεκάνης επηρεάζονται περισσότερο από το δυτικό. 14 ESI = (Ποιότητα βλάστησης * Ποιότητα κλίµατος* Ποιότητα εδάφους * Ποιότητα διαχείρισης ) 1/4 Όλοι οι δείκτες σχετίζονται µε πληροφορίες που είναι ευρέως διαθέσιµες. Η µέθοδος επιτρέπει την εύκολη προσθήκη ή την αφαίρεση των µεµονωµένων δεικτών. Επιπλέον δείκτες µπορούν να προστεθούν όταν υπάρχει ανάγκη µελέτης συγκεκριµένων παραγόντων ή περιοχών σε λεπτοµέρεια, ή µπορούν να αναιρεθούν όταν απαιτείται µια πρώτη προσέγγιση εκτίµησης του ESI και δεν υπάρχουν όλες οι πληροφορίες. Σε έναν σημείο υπολογισμός του ESI Ο ιστοσελίδα του DIS4ME περιλαμβάνει ένα δυναμικό εργαλείο για τον υπολογισμό της τιμής του ESI σε ένα σημείο. Οι τιμές για κάθε παράμετρο επιλέγονται από τα αντίστοιχα παράθυρα και ο δείκτης υπολογίζεται, με περαιτέρω ανάλυση για τους παράγοντες που ενδιαφέρουν. Εικόνα 17: Περιβαλλοντικά ευαίσθητες στην ερήµοποιηση περιοχές στη λεκάνη Agri, Ιταλία Η ανάλυση δεν περιορίζεται στις μεμονωμένες μονάδες γης, αλλά είναι δυνατόν να προσδιορισθούν οι τιμές για κάθε τμήμα γης ή οποιαδήποτε χρήση γης. Σε αυτό το παράδειγμα, το σύστημα χρησιμοποιείται για την ανάλυση των διαφορετικών τύπων καλλιέργειας σε ένα αγρόκτημα. Με αυτή την προσέγγιση είναι δυνατόν να συγκριθούν δύο ή περισσότερα αγροκτήματα ή τύποι καλλιέργειας ή να

εξεταστούν τα αποτελέσματα των διαφορετικών μέτρων παρέμβασης. Εικόνα 18: Χρήση ESI για τη σύγκριση διαφορετικών τύπων καλλιέργειας στην λεκάνη Agri, Ιταλία. Εικόνα 20: Χάρτης των περιβαλλοντικά ευαίσθητων στην ερημοποιηση περιοχών κάτω από την υπάρχουσα πρακτική χρήσης και διαχείρισης γης, Chania, Κρήτη (πηγή: πρόγραμμα OLIVERO) Χρησιμοποιώντας τον δείκτη ESI προκύπτει για την περιοχή των Χανίων ότι: Εικόνα 19: Παράδειγμα μιας περιοχής που χαρακτηρίζεται ως κρίσιμη στην ερημοποιηση, Αττική,. Καμένα κλαδιά έχουν τοποθετηθεί για να προστατεύσουν το έδαφος από τη διάβρωση μετά από την πυρκαγιά (φωτογραφία Κ.Κοσμάς) ανάλυσης με τη χρήση του δείκτη ESI Η περιοχή των Χανίων στην Κρήτη καλύπτεται κυρίως από ελαιώνες, αλλά υπάρχουν επίσης αμπέλια, εσπεριδοειδή, ετήσιες καλλιέργειες, καστανιές και φυσική βλάστηση (θάμνοι, πευκοδάση, βαλανιδιές κλπ). Οι ευαίσθητες περιοχές (78% της περιοχής - F1, F2, F3) βρίσκονται κυρίως στο βόρειο και κεντρικό μέρος της περιοχής. Συχνά τα εδάφη είναι μέτρια βαθιά, με καλή φυτοκαλυψη από ελιές ή θάμνους και ελαφρώς διαβρωμένα. Εντούτοις η περιοχή είναι ευαίσθητη στην υποβάθμιση, εάν υπάρχει (α) μικρή κλιματική αλλαγή και (β) αλλαγές στην υπάρχουσα χρήση γης των ελαιώνων Οι κρίσιμες περιοχές (14% της περιοχής - C1, C2 και C3), βρίσκονται κυρίως στο κεντρικό και νότιο μέρος της περιοχής. Συχνά έχουν αβαθή, ισχυρά διαβρωμένα, με μικρή φυτοκάλυψη εδάφη που σχηματίσθηκαν σε ασβεστόλιθο ή σχιστόλιθο. Η επικρατούσα χρήση γης είναι βοσκότοποι αλλά το κάψιμο και η υπερβοσκηση αυτών των οριακών περιοχών προκαλούν περαιτέρω επιδείνωση της κατάστασης. Αυτή η περιοχή είναι πολύ ευαίσθητη στις περιορισμένες βροχοπτώσεις και τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Οι δυνητικές περιοχές (4% της περιοχής) βρίσκονται κυρίως στο βορειότερο μέρος της περιοχής. Οι κλίσεις είναι μικρές και τα εδάφη βαθιά και καλώς αποστραγγιζομενα. Η επικρατούσα βλάστηση είναι ελιές με κάποια αμπέλια ή εσπεριδοειδή με μεγάλη 15

16 ικανότητα προστασίας των εδαφών στη διάβρωση, μεγάλη αντίσταση στη ξηρασία (ελιές) και χαμηλό κίνδυνο πυρκαγιάς. Η ένταση χρήσης γης είναι μέτρια, με επαρκή εφαρμογή της πολιτικής προστασίας του περιβάλλοντος. Οι μη απειλούμενες περιοχές (4% της περιοχής) βρίσκονται στις κοιλάδες με πολύ βαθιά εδάφη που σχηματίσθηκαν σε αλλουβιακές αποθέσεις. Η χρήση γης και τα μέτρα προστασίας είναι όπως της προηγούμενης κατηγορίας. Αυτή η ανάλυση με τη χρήση του δείκτη ESI δείχνει ότι σχεδόν το 80% της περιοχής είναι αυτή την περίοδο παραγωγικό με καλές συνθήκες, αλλά είναι περιοχή ιδιαίτερα ευαίσθητη στην υποβάθμιση, εάν μεταβληθεί η υπάρχουσα χρήση γης με τους ελαιώνες. Χρήση του ESI για την ανάλυση των επιδράσεων μεταβολής χρήσης γης Η μεθοδολογία ESI μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως Σύστημα Υποστήριξης Απόφασης για την αξιολόγηση των επιπτώσεων διαφορετικών στρατηγικών διαχείρισης περιοχών ευαίσθητων στην ερημοποιηση Εικόνα 21: ESI Χάρτης της Λέσβου κάτω από τις υπάρχουσες συνθήκες Αυτός είναι ένας χάρτης ESI της Λέσβου. Το δυτικό μέρος, που παρουσιάζεται κόκκινο, είναι ισχυρά υποβαθμισμένο λόγω της ιστορικής (ειδικά από τους Ρωμαίους ) δασικής αποψίλωσης που ακολουθείται κατά την καλλιέργεια της γης χωρίς την εφαρμογή μέτρων προστασίας. Μετά από την υποβάθμιση η γεωργία εγκαταλείφθηκε και η γη χρησιμοποιήθηκε ως βοσκότοπος. Η υπερβόσκηση και οι πυρκαγιές προκάλεσαν περαιτέρω υποβάθμιση,που οδήγησε την περιοχή στη σημερινή κατάσταση. Το ανατολικό τμήμα (που παρουσιάζεται κατά περιοχές με πράσινο) καλύπτεται κυρίως με (α) καλά διαχειριζόμενους ελαιώνες σε εδάφη που προστατεύονται με αναβαθμούς και (β) δάσος πεύκων που προστατεύεται για αιώνες από την αποψίλωση. Εικόνα 22: Χάρτης ESI της Λέσβου μετά την εφαρμογή μέτρων προστασίας Σε αυτό το χάρτη οι τιμές ESI έχουν υπολογιστεί εκ νέου για ένα διαφορετικό σενάριο: α) ο αριθμός ζώων που βόσκουν μειώνεται σε αειφορικό αριθμό, (β) οι αναβαθμοί στους ελαιώνες προστατεύονται από την κατάρρευση και (γ) τα δάση πεύκης και δρυός προστατεύονται ικανοποιητικά από τις πυρκαγιές. Η υποβάθμιση στο δυτικό τμήμα μειώνεται και οι μη απειλούμενες περιοχές στο ανατολικό και κεντρικό τμήμα της νήσου αυξάνονται σημαντικά. Αυτό το παράδειγμα υποδεικνύει τη σπουδαιότητα του εργαλείου αυτού για την υποστήριξη αποφάσεων αλλαγής πρακτικών διαχείρισης της γης. ΔΕΙΚΤΩΝ ΣΤΟΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ Η έννοια του κινδύνου ερημοποίησης συνοψίζει την τρωτότητα ή την ευαισθησία της γης στην περαιτέρω υποβάθμιση και ερημοποίηση και η αξιολόγησή της είναι μια προϋπόθεση οποιουδήποτε συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης. Εκτός από το εργαλείο ESI, το DIS4ME περιέχει ένα άλλο εργαλείο με χρήση δεικτών στον υπολογισμό του κινδύνου αλάτωσης και διάβρωσης του εδάφους στις χρήσεις: πευκοδασών, σιτηρών, ελαιώνων, βοσκότοπων, αμπελώνων και δρυοδάσων. Για να υπολογιστεί ο κίνδυνος διάβρωσης σε ένα δρυοδάσος χρησιμοποιούνται οι ακόλουθοι δείκτες: ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ, ΦΥΤΟΚΑΛΥΨΗ, ΒΑΘΟΣ ΕΔΑΦΟΥΣ,

ΚΛΙΣΗ, ΕΚΘΕΣΗ ΚΛΙΣΗΣ, ΠΥΡΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ, ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΑΝΑΒΑΘΜΩΝ, ΒΟΣΚΗΣΗ, ΕΛΕΓΧΟΣ ΒΟΣΚΗΣΗΣ, ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ και ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΠΟΛΙΤΙΚΉΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ. Επειδή η περιοχή είναι δημόσιας ιδιοκτησίας, η βόσκηση ελέγχεται αυστηρά, η πυροπροστασία είναι επαρκής και υπάρχει επαρκής εφαρμογή της πολιτική προστασίας του περιβάλλοντος. ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΥ ΑΠΛΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ ΣΕ ΣΥΝΘΕΤΟΥΣ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΚΛΙΜΑΚΑ Δείκτης περιφερειακής υποβάθμισης Εικόνα 23: Περιοχή υψηλού κινδύνου ερημοποιησης, Ελλάδα (φωτογραφία Κ.Κοσμάς Η φωτογραφία παρουσιάζει μια λοφώδη περιοχή που καλύπτεται με δρυς και υπόκειται σε υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από σχετικά αβαθές έδαφος, απότομες κλίσεις, ετήσια βροχόπτωση 570 χιλ., πυκνότητα ζώων βόσκησης 3,5 με μέτριο έλεγχο βόσκησης και χαμηλή εφαρμογή της πολιτικής προστασίας του περιβάλλοντος. Περισσότερο σύνθετες μέθοδοι, που λαμβάνουν υπόψη τη γνώση για το πώς οι φυσικές διεργασίες αλληλεπιδρούν, έχουν αναπτυχθεί συνδυάζοντας δείκτες για την εκτίμηση τιμών βαρύτητας. Αυτές οι μέθοδοι χρησιμοποιούν σύνολο δεδομένων όπως κλίματος ή προβλέψεων μεταβολών κλίματος και δορυφορικές εικόνες. Σήμερα αυτά τα εργαλεία είναι κυρίως ερευνητικά, αλλά έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης σε πολύπλοκες πηγές δεδομένων και στην παραγωγή χαρτών με διαφορετικά σενάρια κλιματικών αλλαγών σε πολύ μεγάλες περιοχές. Το μοντέλο PESERA (Πανευρωπαϊκή Εκτίμηση του Κινδύνου Διάβρωσης του Εδάφους) είναι ένα εργαλείο που στηρίζεται σε φυσικά δεδομένα και σε χωρικές εξισώσεις εκτίμησης της εδαφικής διάβρωσης σε Ευρωπαϊκή κλίμακα. Συνδυάζει την τοπογραφία, το κλίμα και το έδαφος, σε μια ολοκληρωμένη πρόβλεψη απορροής και διάβρωσης του εδάφους, δηλαδή εκτιμά το Δείκτη Περιφερειακής Υποβάθμισης (RDI). 17 Εικόνα 24: Περιοχή χωρίς κίνδυνο ερημοποιησης, Ελλάδα (φωτογραφία Κ. Κοσμάς) Αντίθετα αυτή η δασική περιοχή με δρυς στη Β. Πελοπόννησο δεν διατρέχει κανένα κίνδυνο ερημοποίησης. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από ήπιες κλίσεις, βαθιά εδάφη που σχηματίσθηκαν σε κροκαλοπαγές μητρικό υλικό, ετήσια βροχόπτωση 870 χιλ. και δείκτη ξηρότητας μεγαλύτερο από 135. Εικόνα 25: Χάρτης εκτίμησης του κινδύνου διάβρωσης των εδαφών για την Ευρώπη σε ανάλυση 1 χιλιομέτρου (πηγή: πρόγραμμα PESERA) χάρτης παρουσιάζει με κίτρινο και κόκκινο εκείνες τις περιοχές στην Ευρώπη που έχουν ένα υψηλό δείκτη RDI.

18 Δείκτες που χρησιμοποιούνται Αν και η μέθοδος υπολογισμού διαφέρει από αυτόν που χρησιμοποιείται στο ESI, το RDI χρησιμοποιεί πολλούς από τους ίδιους δείκτες. Η ημερήσια επιφανειακή απορροή εκτιμάται από την ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ μείον την ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΝΕΡΟΥ στο έδαφος. Η αποθήκευση νερού υπολογίζεται από την ΚΟΚΚΟΜΕΤΡΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ του εδάφους, το ΒΑΘΟΣ ΕΔΑΦΟΥΣ, την ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΟΥΣΙΑ, την ΦΥΤΟΚΑΛΥΨΗ την ΕΔΑΦΙΚΗ ΚΡΟΥΣΤΑ, την ΑΡΟΣΗ και την ΕΔΑΦΙΚΗ ΥΓΡΑΣΙΑ. Το μοντέλο υπολογίζει είτε τη βιομάζα ή χρησιμοποιεί την ΦΥΤΟΚΑΛΥΨΗ (που έχει το πλεονέκτημα ότι παράγοντες όπως η ΕΝΤΑΣΗ ΒΟΣΚΗΣΗΣ και η ΚΑΜΕΝΗ ΕΚΤΑΣΗ μπορούν να ληφθούν υπόψη). Η μεταφορά ιζημάτων υπολογίζεται από την ημερήσια απορροή σε συνδυασμό με τη διαβρωσιμότητα του εδάφους (που συνδέεται με την ΚΟΚΚΟΜΕΤΡΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ του εδάφους και την ΦΥΤΟΚΑΛΥΨΗ) και την ΚΛΙΣΗ. Ο μακροχρόνιος ρυθμός διάβρωσης υπολογίζεται από την κατανομή συχνότητας της ημερήσιας βροχόπτωσης. Οι υπολογισμοί αυτοί γίνονται για κάθε τετράγωνο διάστασης 1 χιλιομέτρου σε ολόκληρη την Ευρώπη. Πηγές στοιχείων Σε αυτές τις χωρικές κλίμακες, απαιτούνται διαφορετικές πηγές στοιχείων για τους δείκτες. Τα κλιματικά δεδομένα λαμβάνονται από τη βάση δεδομένων του MARS, που συγκεντρώνεται στο κέντρο από JRC στην Ispra της Ιταλίας και παρέχει χρονικές σειρές βροχόπτωσης, θερμοκρασίας και δυνητικής εξατμισοδιαπνοής σε κλίμακα τετραγώνων 50 χιλιομέτρων για την Ευρώπη. Την Ευρωπαϊκή Βάση Δεδομένων Εδάφους, που έχουν συγκεντρωθεί από το JRC-Ispra και την INRA-της Ορλεάνης, η οποία παρέχει πληροφορίες εδάφους σε τετράγωνα κλίμακας 1 χιλιομέτρου σε ολόκληρη την Ευρώπη. Παρέχει τρία επίπεδα στοιχείων: διαβρωσιμότητα εδάφους, εύκολα διαθέσιμη εδαφική υγρασία και δυναμικό σχηματισμού κρούστας. Η κάλυψη του εδάφους προκύπτει από δεδομένα τηλεπισκόπισης ή από τους χάρτες χρήσης γης σε συνδυασμό με ένα μοντέλο αύξησης της βλάστησης AVHRR Δορυφορικά δεδομένα μπορούν να παρέχουν στοιχεία κάλυψης γης σε ανάλυση 1 χιλιομέτρου. Ο καθορισμός χρήσης γης βασίζεται στα δεδομένα κάλυψης του εδάφους που δίδονται από το πρόγραμμα CORINE με ανάλυση 250 μέτρων και συνδυάζεται με τις ημερομηνίες σποράς των δημητριακών, που προκύπτουν από την EUROSTAT για την εισαγωγή αυτών των παραμέτρων στο μοντέλο ανάπτυξης της βλάστησης. Η κλίση και το μήκος κλίσης από το ανώτερο σημείο της λεκάνης απορροής προέρχονται από ψηφιακό μοντέλο υψομέτρου ανάλυσης 1 χιλιομέτρου από το EROS. Η δυνατότητα για την εκτίμηση περισσότερο αξιόπιστων αποτελεσμάτων διάβρωσης εξαρτάται από τη διαθεσιμότητα λεπτομερών κλιματικών δεδομένων είτε από τα εθνικά αρχεία είτε από βελτιωμένης ανάλυσης σεναρίων αλλαγής κλίματος. Και το ESI και το RDI έχουν την προέλευσή τους στην έρευνα που διεξήχθη από τα ερευνητικά προγράμματα MEDALUS, όπου αναπτύχθηκε μια μέθοδος για την χαρτογράφηση των περιβαλλοντικά ευαίσθητων περιοχών (ESAs). Διακρίθηκαν κρίσιμες, ευαίσθητες και δυνητικές ESAs. ΧΡΗΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΣΤΗ ΛΗΨΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΑΠΟΦΑΣΗΣ ManPrAs Οι περισσότεροι αγρότες πραγματοποιούν διάφορους τύπους ενεργειών στη γη τους (διαφορετικές καλλιέργειες ή κτηνοτροφία) και χρησιμοποιούν ένα ευρύ φάσμα γεωργικών τεχνικών. Πρέπει συχνά να δώσουν απάντηση σε μία από τις ακόλουθες ερωτήσεις: Πώς τα οικονομικά οφέλη από τις διάφορες δραστηριότητές επηρεάζονται από τη χρήση των πρακτικών παραγωγής που έχουν διαφορετικά αποτελέσματα στην προστασία ή την υποβάθμιση του εδάφους; Πώς μεταβάλλονται τα οικονομικά οφέλη από την αλλαγή αυτών των δραστηριοτήτων, εάν η τιμή ή/και η δομή των επιδοτήσεων ή/και οι δαπάνες επενδύσεων αλλάξουν; Το ManPrAs είναι ένα εργαλείο για την Αξιολόγηση των Γεωργικών Διαχειριστικών Πρακτικών, που αναπτύχθηκε στα πλαίσια του προγράμματος DESERTLINKS. Είναι μια μέθοδος, βασισμένη στους

δείκτες που περιλαμβάνονται στο DIS4ME για να αξιολογήσουν την ικανότητα υποστήριξης των διαφορετικής αειφορικότητας γεωργικών πρακτικών συνδυάζοντας τον δείκτη προστασίας του εδάφους (SCI) με τα οικονομικά αποτελέσματά τους (gross margin-gm). Επίσης εκτιμά τις επιπτώσεις των εναλλακτικών καλλιεργειών και των τεχνικών διαχείρισης στην υποβάθμιση του εδάφους, την αγροτική αποδοτικότητα και άλλες κοινωνικοοικονομικές πτυχές. Το ManPrAs είναι έντονα προσανατολισμένο για χρήστες και αποτελεί ισχυρό εργαλείο προσομοίωσης για τους αγρότες και χρήστες γης που συμμετέχουν στη διαχείριση γης. Το ManPrAs είναι διαθέσιμο για το χρήστη ως μέρος του DIS4ME στην ιστοσελίδα του DESERTLINKS. χαρακτηριστικών, (2) τις διαχειριστικές δραστηριότητες και (3) τις απειλές στην προστασία του εδάφους. Κάθε αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των τριών ομάδων και οι κρίσιμες τιμές για τις διάφορες παραμέτρους έχουν συγκεντρωθεί από την υπάρχουσα βιβλιογραφία και τις διαβουλεύσεις χρηστών γης. Το δεύτερο μέρος του εργαλείου σχεδιάζεται για την οικονομική αξιολόγηση των γεωργικών πρακτικών. Υπολογίζει το ακαθάριστο οριακό εισόδημα (GM) από τη διαφορά μεταξύ του ακαθάριστου εισοδήματος και των μεταβλητών δαπανών. Θεωρώντας σε συνδυασμό τους δείκτες SCI και GM προκύπτει η αξιολόγηση των πρακτικών προστασίας του εδάφους σε ένα αγρόκτημα και η δυνατότητα επιλογών για περισσότερες βιώσιμες πρακτικές με το οικονομικό αποτέλεσμα τους. ΧΡΗΣΗ ΔΕΙΚΤΩΝ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΔΟΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ Ποιοι είναι οι χρήστες γης ή έχοντες σχέση με τη γη; Εικόνα 26. Σελίδα εμφάνισης στον υπολογιστή του εργαλείου προσομοίωσης ManPrAs διαθέσιμου στην ιστοσελίδα του DIS4ME Για κάθε μονάδα γης ο χρήστης εισάγει τις λεπτομέρειες του περιβάλλοντος (τοπικό κλίμα, τοπογραφία και έδαφος), τις διαχειριστικές πρακτικές (λίπανση και εφαρμογή νερού, έλεγχο παρασίτων και άροση) και τα οικονομικά οφέλη (παραγωγή, τιμή προϊόντος και επιδοτήσεις). Ένα μεγάλο μέρος των δεδομένων που απαιτούνται είναι επίσης οι δείκτες ερήμοποιησης που περιλαμβάνονται στο DIS4ME (ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ, ΤΑΧΥΤΗΤΑ ΑΝΕΜΟΥ, ΚΛΙΣΗ, ΚΟΚΚΟΜΕΤΡΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ, ΦΥΤΟΚΑΛΥΨΗ, ΔΕΙΚΤΗΣ ΞΗΡΟΤΗΤΑΣ, ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΟΥΣΙΑ, ΒΑΘΟΣ ΕΔΑΦΟΥΣ, ΒΑΘΟΣ ΑΡΟΣΗΣ, ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΟΣΗΣ, ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΩΝ ΕΠΕΜΒΑΣΕΩΝ και ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΝΕΡΟΥ). Το πρώτο μέρος του εργαλείου υπολογίζει το δείκτη προστασίας του εδάφους (SCI). Είναι ένας δυναμικός δείκτης της εδαφικής ποιότητας που συνδυάζει: (1) την αλληλεπίδραση μεταξύ των περιβαλλοντικών Ως κοινωνικο-περιβαλλοντικό ζήτημα η ερημοποιηση περιλαμβάνει πολλούς επιστημονικούς κλάδους (συμπεριλαμβανομένης της επιστήμης της εδαφολογίας, της οικολογίας, της αγρονομίας, της οικονομίας, της κοινωνίας και των αγροτικών μελετών) και κυβερνητικούς τομείς (περιβάλλον, γεωργία, οικονομικά, περιφερειακή και αγροτική ανάπτυξη). Η ευθύνη για τα θέματα της ερημοποίησης εναπόκειται συχνά σε πολλές ομάδες και περιλαμβάνει κυβερνητικές και μη κυβερνητικές οργανώσεις, γεωργικές βιομηχανίες, τοπικές κοινωνίες, τους απλούς αγρότες και άλλους χρήστες γης, επιστήμονες, επαγγελματικές και κοινωνικές οργανώσεις. Συζήτηση των δεικτών σε ημερίδες Η εμπειρία στο πρόγραμμα DESERTLINKS έχει δείξει ότι η έννοια των δεικτών ερήμοποιησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αποτελεσματικό εργαλείο για την εμπλοκή και κινητοποίηση χρηστών γης σε όλα τα επίπεδα στις συζητήσεις για το πώς οι διεργασίες της ερημοποίησης επηρεάζουν την περιοχή τους και πως πρέπει να αντιμετωπισθεί η ερημοποιηση αυτή. 19