ΦΑΣΗ Α' (Δράση 3.1.)

Διασυνοριακό Πρόγραμμα Ευρωϊκής Εδαφικής Συνεργασίας «Ελλάδα-Ιταλία 2007-2013» Άξονας Προτεραιότητας 3: «Βελτίωση της ποιότητας ζωής, προστασία του περιβάλλοντος και ενίσχυση της κοινωνικής και πολιτιστικής συνοχής» Έργο: "Στρατηγικά σχέδια αποκατάστασης, προστασίας και ανάδειξης του οικοτουρισμού σε περιοχές NATURA που έχουν πληγεί από φυσικές καταστροφές"(nat-pro) ΦΑΣΗ Α' (Δράση 3.1.) Μελέτη αξιολόγησης της διατήρησης της βιοποικιλότητας σε οικοσυστήματα της περιοχής της Λίμνης Καϊάφα (Natura 2000 GR2330005: Θίνες και παραλιακό Δάσος Ζαχάρως, Λίμνη Καϊάφα, Στροφυλιά, Κακόβατος ) ΓΡΑΦΕΙΟ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΜΠΗΛΙΩΝΗ ΣΑΒΒΑ Δεκέμβριος 2013 i

ΟΜΑΔΑ ΜΕΛΕΤΗΣ Την ομάδα μελέτης σύμφωνα με την από 24/10/2012 σύμβαση αποτελούν οι Α/Α ΟΝΟΜΑ ΕΠΩΝΥΜΟ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ 1 Μπηλιώνης Σάββας Γεωλόγος MSc Περιβαλλοντολόγος MSc, 2 Παπαδάτου Ελένη PhD 3 Μπούσμπουρας Δημήτριος 4 Αθανασίου Μιλτιάδης 5 Φουρφουριανάκης Σταύρος Βιολόγος Περιβαλλοντολόγος MSc Γεωπόνος MSc 6 Γάβης Χαράλαμπος Γεωπόνος 7 Μασούρας Γεώργιος Πολιτικός Μηχανικός Προτεινόμενη αναφορά: Παπαδάτου Ε., Δ. Μπούσμπουρας (υπεύθ. σύνταξης). 2013. Μελέτη αξιολόγησης της διατήρησης της βιοποικιλότητας σε οικοσυστήματα της περιοχής της Λίμνης Καϊάφα (Natura 2000 GR2330005: Θίνες και παραλιακό Δάσος Ζαχάρως, Λίμνη Καϊάφα, Στροφυλιά, Κακόβατος ) Α Φάση (Δράση 3.1). 130 σελ. Έργο: Στρατηγικά σχέδια αποκατάστασης, προστασίας και ανάδειξης του οικοτουρισμού σε περιοχές NATURA που έχουν πληγεί από φυσικές καταστροφές" (NAT- PRO). Διασυνοριακό Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας. «Ελλάδα-Ιταλία 2007-2013». Αναπτυξιακή Εταιρεία Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας Α.Ε. Ο.Τ.Α. ii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 1.1 Το πρόγραμμα NAT-PRO... 1 1.2 Σκοπός της παρούσας μελέτης... 2 1.3 Περιοχή μελέτης... 3 1.4 Διάρθρωση της μελέτης... 7 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ... 8 2.1 Γεωγραφική θέση και διοικητική υπαγωγή... 8 2.2 Χρήσεις γης και θεσμοθετημένες ζώνες... 8 2.3 Πληθυσμιακά-δημογραφικά στοιχεία... 12 2.4 Οικονομικές δραστηριότητες απασχόληση... 13 2.4.1 Πρωτογενής τομέας... 14 2.4.2 Δευτερογενής τομέας... 15 2.4.3 Τριτογενής τομέας... 16 Ιαματικός τουρισμός... 17 2.5 Αβιοτικό περιβάλλον... 19 2.5.1 Κλίμα... 19 2.5.2 Βιοκλίμα... 23 2.5.3 Γεωμορφολογικά, γεωλογικά, υδρολογικά και υδρογεωλογικά στοιχεία... 28 2.5.3.1. Γενικά γεωμορφολογικά στοιχεία... 28 2.5.3.2. Γεωλογικά στοιχεία... 29 2.5.3.3. Υδρολογικά και υδρογεωλογικά στοιχεία... 31 2.6 Βιοτικό περιβάλλον... 33 2.6.1 Βλάστηση-Τύποι Οικοτόπων... 33 2.6.2 Χλωρίδα... 36 2.6.3 Πανίδα... 39 3. ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ... 53 3.1 Ιστορικό των σημαντικότερων επεμβάσεων στην περιοχή μελέτης... 53 3.1.α Η αποξήρανση της Λίμνης Αγουλινίτσας... 53 3.1.β Έργα εκβάθυνσης και οριοθέτησης της Λίμνης Καϊάφα... 55 3.1.γ Η πυρκαγιά του 2007... 56 3.2 Άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες που επηρεάζουν τα οικοσυστήματα και την βιοποικιλότητα... 59 3.2.1 Υποβάθμιση ζώνης θινών... 59 3.2.2 Βοσκή... 59 3.2.3 Γεωργία... 60 3.2.4 Κυνήγι... 60 iii

4. ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ... 62 4.1 Τύποι οικοτόπων χλωρίδα... 62 4.2 Αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης των οικοτόπων... 71 4.3 Πανίδα... 75 4.3.1 Ορνιθοπανίδα... 76 4.3.2 Αμφιβια και Ερπετά... 95 4.3.3 Θηλαστικά... 99 4.4 Αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης των ενδιαιτημάτων της πανίδας... 112 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 114 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΧΑΡΤΕΣ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ... 116 Χάρτης τύπων ενδιαιτημάτων εντός της περιοχής μελέτης... 116 Χάρτης με τις θέσεις αναπαραγωγής αμφιβίων... 117 Χάρτης θέσεων καταγραφών σημείου στις δασικές περιοχές για την ορνιθοπανίδα και κατανομή των ειδών... 118 Χάρτης κατανομής ειδών χειροπτέρων ανά τύπο ενδιαιτήματος... 119 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΟΙΚΟΤΟΠΟΥΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ... 120 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΘΕΣΕΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ... 123 Πίνακες: Πίνακας 1. Οι περιοχές του δικτύου NATURA 2000 στην Ηλεία... 9 Πίνακας 2. Μόνιμος πληθυσμός ευρύτερης περιοχής μελέτης (Απογραφή 2011)... 12 Πίνακας 3. Οι κυριότερες καλλιέργειες και παραγωγή κτηνοτροφικών προϊόντων στην Ηλεία... 15 Πίνακας 4. Ο δευτερογενής τομέας στην Ηλεία... 16 Πίνακας 5. Ξενοδοχειακές υποδομές στην Ηλεία... 17 Πίνακας 6. Εγκαταστάσεις και δυναμικό τουρισμού στις ιαματικές πηγές Καϊάφα, 1994-2000 (ΚΠΟΕ 2000)... 17 Πίνακας 7. Μέσος όρος επισκεπτών και λούσεων στις ιαματικές πηγές Καϊάφα, 1951-2000 (ΚΠΟΕ 2000)... 18 Πίνακας 8. Δεδομένα θερμοκρασίας και βροχοπτώσεων από τον μετεωρολογικό σταθμό της Ζαχάρως για το 2012.... 22 Πίνακας 9. Δεδομένα ανέμων από τον μετεωρολογικό σταθμό της Ζαχάρως για το 2012.... 23 Πίνακας 10. Κατανομή εκτάσεων Νομού Ηλείας... 28 Πίνακας 11. Αξιολόγηση σημαντικών φυτικών ειδών... 38 Πίνακας 12. Συνοπτική παρουσίαση ειδών πανίδας (ερπετά, αμφίβια, θηλαστικά) της περιοχής Natura 2000 «GR2330005: Θίνες και παραλιακό Δάσος Ζαχάρως, Λίμνη Καϊάφα, Στροφυλιά, Κακόβατος» και καθεστώς προστασίας και διατήρησής τους.... 40 Πίνακας 13. Συνοπτική παρουσίαση ειδών ορνιθοπανίδας της περιοχής Natura 2000 «GR2330005: Θίνες και παραλιακό Δάσος Ζαχάρως, Λίμνη Καϊάφα, Στροφυλιά, Κακόβατος» και καθεστώς προστασίας και διατήρησης... 43 Πίνακας 14. Αξιολόγηση κατάστασης διατήρησης τύπων οικοτόπων εντός της περιοχής μελέτης.... 72 iv

Πίνακας 15. Αξιολόγηση των οικοτόπων με βάση τον βαθμό επίδρασης από τη φωτιά, την ικανότητα και ταχύτητα αναγέννησης, την οικολογική σπουδαιότητα και το βαθμό των ανθρώπινων επιδράσεων.... 74 Πίνακας 16. Είδη ορνιθοπανιδας στην περιοχή μελέτης και κατανομή τους στα ενδιαιτήματα.... 78 Πίνακας 17. Πληθυσμικά δεδομένα για τα είδη στις τρεις ζώνες των δασικών εκτάσεων... 89 Πίνακας 18. Είδη αμφιβίων και ερπετών στην περιοχή μελέτης και η κατανομή τους στα ενδιαιτήματα... 97 Πίνακας 19. Χωρική και χρονική κατανομή δειγματοληψιών χειροπτέρων με τη χρήση ηχογραφήσεων... 100 Πίνακας 20. Είδη θηλαστικών στην περιοχή μελέτης και κατανομή τους στα ενδιαιτήματα... 102 Πίνακας 21. Είδη ή ομάδες ειδών που αναγνωρίστηκαν στην περιοχή μελέτης κατά τις δειγματοληψίες του Απριλίου 2013, αριθμός ηχητικών περασμάτων (ΗΠ) και ποσοστό τους ανά είδος επί του συνόλου.... 104 Πίνακας 22. Αριθμός ειδών ανά ενδιαίτημα... 105 Πίνακας 23. Συνοπτική αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης των ενδιαιτημάτων για την πανίδα με κριτήρια τη φυσικότητα και τη δυνατότητα αποκατάστασης ή ανόρθωσης.... 113 Διαγράμματα: Διάγραμμα 1. Αριθμός λουομένων ανά έτος στις ιαματικές πηγές Καϊάφα, 1995-2008 (ΚΠΟΕ). Από: Παππά Δ., 2009.... 18 Διάγραμμα 2: Μέση Μηνιαία Σχετική Υγρασία Μ.Σ. Πύργου (περίοδος 1980-2002).... 20 Διάγραμμα 3: Μέσο Μηνιαίο Ύψος Βροχής Μ.Σ. Πύργου (περίοδος 1980-2002).... 20 Διάγραμμα 4: Μέση Μηνιαία Ηλιοφάνεια Μ.Σ. Πύργου (περίοδος 1980-2002)... 21 Διάγραμμα 5: Μέση Μηνιαία Θερμοκρασία Μ.Σ. Πύργου (περίοδος 1980-2002).... 21 Διάγραμμα 6. Κλιματικό διάγραμμα Emerger-Sauvage για την περιοχή μελέτης (Μ.Σ. Πύργου). 25 Διάγραμμα 7: Ομβροθερμικό διάγραμμα Μ.Σ. Πύργου... 27 Διάγραμμα 8. Τα πληθυσμιακά στοιχεία για κάθε είδος της ορνιθοπανίδας στις θέσεις όπου πραγματοποιήθηκαν καταγραφές σημείου.... 91 Σχήματα: Σχήμα 1. Χαρτογράφηση τοπωνυμίων πριν την αποξήρανση σε αεροφωτογραφίες ΓΥΣ(1967) (Κοβάνη & Αβδελίδη 2002).... 5 Σχήμα 2. Ηχητικό πέρασμα νυχτερίδας του γένους Myotis. Στον οριζόντιο άξονα είναι ο χρόνος (msec) και στον κάθετο οι συχνότητες (khz).... 101 Σχήμα 3. Μέση συνολική δραστηριότητα νυχτερίδων ανά τύπο ενδιαιτήματος. Στο ενδιαίτημα «VAL» είναι η απόλυτη τιμή καθώς υπήρξε μόνο μια θέση δειγματοληψίας. Η λίμνη του Καϊάφα δεν περιλαμβάνεται εδώ καθώς οι σημειακές δειγματοληψίες είναι βέβαιο ότι καταγράφουν τα ίδια άτομα επί της όχθης, ενώ υπήρχε ευρεία αλληλεπικάλυψη καλεσμάτων καθιστώντας σχεδόν αδύνατο το διαχωρισμό σε ηχητικά περάσματα (ΗΠ).... 106 Σχήμα 4. Μέση συνολική δραστηριότητα νυχτερίδων ανά είδος και τύπο ενδιαιτήματος, (Α) συμπεριλαμβανομένης της θέσης στο βάλτο (VAL), και (Β) μη συμπεριλαμβανομένης της θέσης στο βάλτο (VAL). Στο ενδιαίτημα «VAL» παρουσιάζονται οι απόλυτες τιμές καθώς υπήρξε μόνο μια θέση δειγματοληψίας.... 108 Χάρτες εντός κειμένου Χάρτης 1 Χάρτης γενικού προσανατολισμού περιοχής μελέτης.... 4 Χάρτης 2. Οι χρήσεις κάλυψη γης στην περιοχή μελέτης και στην Ηλεία... 10 Χάρτης 3. Οι περιοχές του δικτύου NATURA 2000 στην Ηλεία... 11 v

Χάρτης 4. Μεταβατικές κλιματικές ζώνες στην Ελλάδα με κριτήριο την ετήσια πορεία του μέσου μηνιαίου αριθμού καταιγίδων (Κατά Kotinis-Zambakas & al. 1984).... 19 Χάρτης 5: Χάρτης βιοκλιματικών ορόφων για την περιοχή της Πελοποννήσου (πηγή ΥΠΑΑΤ). 26 Χάρτης 6. Γεωτεκτονική διάταξη των Ελληνίδων ζωνών... 30 Χάρτης 7. Οι φυτογεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας με βάση το "Βιβλίο των Ερυθρών Δεδομένων για τα Σπάνια και Απειλούμενα Φυτά της Ελλάδας" (Phitos et al., 1995).... 36 Χάρτης 8. Το σημείο έναρξης της πυρκαγιάς Παλαιοχωρίου-Χρυσοχωρίου Ηλείας και η εξέλιξή της (καμένες εκτάσεις ανά ημέρα) στην ευρύτερη περιοχή (από Αθανασίου, 2008). Στο κόκκινο ορθογώνιο εντάσσεται η περιοχή μελέτης.... 58 Χάρτης 9. Οι σημαντικότερες υγροτοπικές ζώνες... 93 Χάρτης 10. Η ζώνη του καλαμιώνα και υπερυδατικών φυτών... 93 Χάρτης 11. Οι σημαντικότερες εκτάσεις των αλμυρόβαλτων με παρατεταμένη κατάκλιση και συγκέντρωση υδροβίων και παρυδάτιων πουλιών... 94 Χάρτης 12. Χάρτης τύπων ενδιαιτημάτων εντός της περιοχής μελέτης... 116 Χάρτης 13. Χάρτης με τις θέσεις αναπαραγωγής αμφιβίων... 117 Χάρτης 14. θέσεων καταγραφών σημείου στις δασικές περιοχές για την ορνιθοπανίδα και κατανομή των ειδών... 118 Χάρτης 15. Χάρτης κατανομής ειδών χειροπτέρων ανά τύπο ενδιαιτήματος... 119 Εικόνες εντός κειμένου: Εικόνα 1. Asperula taygetea, ενδημικό είδος της Πελοποννήσου... 37 Εικόνα 2. Χελώνα με κομμένο πόδι, πιθανά ως αποτέλεσμα πυρκαγιάς... 96 Εικόνα 3. Νεκρή βίδρα, θύμα τροχαίου, που εντοπίστηκε το Νοέμβριο 2012 στον παραλιακό δρόμο ανάμεσα στη λίμνη του Καϊάφα και τη θάλασσα.... 110 vi

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Το πρόγραμμα NAT-PRO Η παρούσα μελέτη αποτελεί παραδοτέο στα πλαίσια του έργου «Στρατηγικά σχέδια αποκατάστασης, προστασίας και ανάδειξης του οικοτουρισμού σε περιοχές NATURA 2000 που έχουν πληγεί από φυσικές καταστροφές, NAT-PRO-I1-3.2». Το έργο υλοποιεί η Αναπτυξιακή Εταιρεία Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας Α.Ε. Ο.Τ.Α. μέσω του Διασυνοριακού Προγράμματος Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας «Ελλάδα-Ιταλία 2007-2013», Άξονας Προτεραιότητας 3: «Βελτίωση της ποιότητας ζωής, προστασία του περιβάλλοντος και ενίσχυση της κοινωνικής και πολιτιστικής συνοχής», το οποίο εγκρίθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 28/03/2008 με την απόφαση C(2008)1132/ 28/03/2008. Το έργο συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και από εθνικούς πόρους. Συντονιστής του έργου είναι η Αναπτυξιακή Εταιρεία Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας Α.Ε. Ο.Τ.Α. και εταίροι είναι στην Ελλάδα το Τμήμα Τεχνολογίας Περιβάλλοντος και Οικολογίας του Α.Τ.Ε.Ι. Ιονίων Νήσων Παράρτημα Ζακύνθου και η Νομαρχιακή Επιχείρηση Ανάπτυξης Αχαΐας, ενώ στην Ιταλία είναι ο Φορέας Διαχείρισης Torce Guaceto, το Πανεπιστήμιο Salento και ο Δήμος Ostuni. Το έργο υλοποιείται σε προστατευόμενες περιοχές του Ευρωπαϊκού δικτύου «Natura 2000» ή και σε ευρύτερες περιοχές όπως στην περίπτωση της Ζακύνθου, οι οποίες έχουν πληγεί από πυρκαγιές. Στo πλαίσιo του έργου στις υπό μελέτης περιοχές πραγματοποιήθηκαν σε γενικές γραμμές οι ακόλουθες δράσεις: - Αξιολόγηση των μεταπυρικών επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα και στην οικολογική συνοχή των οικοσυστημάτων, - Σχεδιασμός μέτρων διαχείρισης με στόχο την αποκατάσταση των οικοσυστημάτων και τη βελτίωση της κατάστασης διατήρησης της βιοποικιλότητας, - Σχεδιασμός ενός κοινού εργαλείου διαχείρισης και υποστήριξης (web-based GIS decision support system) των φορέων των περιοχών που έχουν πληγεί από φυσικές καταστροφές, - Σχεδιασμός μηχανισμού για την πρόληψη των δασικών πυρκαγιών, την παρακολούθηση και τον έγκαιρο εντοπισμό τους, καθώς και τη μείωση των καμένων εκτάσεων, - Διαμόρφωση σχεδίων για τη βιώσιμη τουριστική διαχείριση και οικοτουριστική προβολή των περιοχών. Τα υγροτοπικά οικοσυστήματα κάθε περιοχής εξετάζονται κατά περίπτωση με τις ανάλογες δράσεις. Συγκεκριμένα στην περιοχή μελέτης μας που εντάσσεται στην Προστατευόμενη Περιοχή Natura 2000 «GR2330005: Θίνες και παραλιακό Δάσος Ζαχάρως, Λίμνη Καϊάφα, Στροφυλιά, Κακόβατος», τα παράκτια υγροτοπικά συστήματα αποτελούν εξαιρετικά σημαντικό και ευαίσθητο τμήμα της και έχουν υποστεί έντονες αλλοιώσεις από ανθρωπογενείς επεμβάσεις στο παρελθόν. Έτσι οι δράσεις εστιάζουν σε σημαντικό βαθμό στη μελέτη αυτών των συστημάτων με απώτερο στόχο την αποκατάστασή τους 1

και τη βελτίωση της κατάστασης διατήρησης της βιοποικιλότητας που εξαρτάται από αυτά τα συστήματα. Στo πλαίσιo του προγράμματος NAT-PRO, η Αναπτυξιακή Εταιρεία Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας Α.Ε. Ο.Τ.Α. έχει συνάψει σύμβαση για την εφαρμογή των δράσεων του προγράμματος NAT-PRO σε οικοσυστήματα της περιοχής της Λίμνης Καϊάφα (Natura 2000 «GR2330005: Θίνες και παραλιακό Δάσος Ζαχάρως, Λίμνη Καϊάφα, Στροφυλιά, Κακόβατος»). Συγκεκριμένα, η υλοποίηση της σύμβασης παριλαμβάνει τις ακόλουθες δράσεις: Δράση 3.1-Α. Υδρογεωλογική μελέτη του παράκτιου υγροτοπικού συστήματος. Δράση 3.1-Β. Αξιολόγηση των μεταπυρικών επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα και στην οικολογική συνοχή των οικοσυστημάτων. Αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης της βιοποικιλότητας και οικολογικής συνοχής στα υγροτοπικά οικοσυστήματα της περιοχής. Δράση 3.2. Εκπόνηση σχεδίων διατήρησης και διαχείρισης για την αποκατάσταση των οικοσυστημάτων και τη βελτίωση της κατάστασης διατήρησης της βιοποικιλότητας. Περιλαμβάνουν προτάσεις και μέτρα διαχείρισης υδάτινων πόρων, και μέτρα διαχείρισης για την αποκατάσταση, διατήρηση και προστασία των ενδιαιτημάτων και ειδών. Δράση 3.3. Εκπόνηση τεχνικής μελέτης αξιολόγησης της εφαρμογής των προτεινόμενων μέτρων και πιλοτικές εφαρμογές, Δράση 4.1. Συγγραφή εγχειριδίου (πρακτικού οδηγού) για βέλτιστες πρακτικές διαχείρισης οικοσυστημάτων που έχουν πληγεί από πυρκαγιές με εφαρμογή στη συγκεκριμένη περιοχή μελέτης. Δράση 4.2. Μελέτη και επιχειρησιακό σχέδιο για την πρόληψη πυρκαγιών στην περιοχή. Δράση 5.3. Στρατηγικό σχέδιο για την αποκατάσταση, προστασία και οικοτουριστική προβολή της περιοχής. Δράση 6.1. Σχέδιο βιώσιμης τουριστικής διαχείρισης. Δράση 6.2: Μελέτη εφαρμογής για διαδρομές και ενημερωτικές πινακίδες. 1.2 Σκοπός της παρούσας μελέτης Αντικείμενο της παρούσας μελέτης αποτελεί η δράση 3.1-Β, που αποσκοπεί στην αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης της βιοποικιλότητας και οικολογικής συνοχής στα τμήματα της περιοχής μελέτης που επλήγησαν από τις πυρκαγιές του 2007, και, κυρίως, στα υγροτοπικά οικοσυστήματα, τα οποία έχουν υποστεί αλλοιώσεις από ανθρωπογενείς επεμβάσεις (π.χ. αποξήρανση της Λίμνης Αγουλινίτσας). Η δράση συνδέεται στενά με τη δράση 3.1-Α (υδρογεωλογική μελέτη), η οποία σαν απώτερο σκοπό έχει την αποκατάσταση των εποχιακά πλημμυριζόμενων τελμάτων (υφάλμυρων βάλτων, ελών κλπ) κυρίως εντός και πλησίον του παράκτιου πευκοδάσους στο ΒΔ τμήμα της περιοχής, ώστε η παρουσία επιφανειακών νερών να έχει μεγαλύτερη διάρκεια προς όφελος της βιοποικιλότητας (ορνιθοπανίδας, χειροπτεροπανίδας, αμφιβίων και λοιπών ειδών πανίδας που εξαρτώνται από την 2

ύπαρξη νερού). Προκειμένου να επιτευχθεί ο σκοπός της μελέτης αξιολόγησης της βιοποικιλότητας, συγκεντρώθηκαν βιβλιογραφικά δεδομένα από μελέτες που έχουν ολοκληρωθεί στην περιοχή, ενώ επιπλέον πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες σε επιλεγμένα σημεία των υγροτοπικών συστημάτων, καθώς και σε σημεία της περιοχής που επηρεάστηκε από τις πυρκαγιές του 2007. Η παρούσα μελέτη αποτελεί το παραδοτέο της Α' Φάσης του έργου και περιλαμβάνει: 1. Την αξιολόγηση της διατήρησης της βιοποικιλότητας και οικολογικής συνοχής των δασικών / χερσαίων οικοσυστημάτων που κάηκαν από τις φωτιές του 2007, 2. Την αξιολόγηση της διατήρησης της βιοποικιλότητας και οικολογικής συνοχής των υγροτοπικών εκτάσεων, 3. Τη δημιουργία δασικών / υγροτοπικών χαρτών που αποτυπώνουν την κατανομή των οικοσυστημάτων και στοιχείων της βιοποικιλότητας στην περιοχή μελέτης. 1.3 Περιοχή μελέτης Η περιοχή μελέτης βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα της Δυτικής Πελοποννήσου, κατά μήκος του Κυπαρισσιακού κόλπου. Εντοπίζεται στο Νομό Ηλείας και εκτείνεται στα όρια των Δήμων Ζαχάρως, Πύργου και Ανδρίτσαινας - Κρεστένων. Ως περιοχή μελέτης έχει οριστεί τμήμα της Προστατευόμενης Περιοχής Natura 2000 «GR2330005: Θίνες και παραλιακό Δάσος Ζαχάρως, Λίμνη Καϊάφα, Στροφυλιά, Κακόβατος». Περιλαμβάνει: το τμήμα του παράκτιου πευκοδάσους Στροφυλιάς-Καϊάφα (αμιγές άκαυτο και καμένο και με εποχιακά πλημμυριζόμενα τέλματα) μαζί με το παράλληλο τμήμα των αμμοθινών που εκτείνονται κατά μήκος του Κυπαρισσιακού Κόλπου με βόρειο όριο τον κάθετο δρόμο που ξεκινά από τις Ράχες και νότιο όριο το σημείο όπου ξεκινά ο οικισμός του Αγ. Νικολάου, τη Λίμνη Καϊάφα και τις παραλίμνιες εκτάσεις με τον καλαμιώνα, τα σπήλαια των Ανιγρίδων Νυμφών και τις ιαματικές πηγές του Καϊάφα, καθώς και τμήμα του όρους Λαπίθα (Χάρτης 1). Σε μέρος της έκτασής της (Καϊάφας - Ζαχάρω) διέρχεται η Εθνική οδός Καλαμάτας - Πύργου και η σιδηροδρομική γραμμή του ΟΣΕ «Καλαμάτα - Κυπαρισσία - Πύργος». Η περιοχή έχει υποστεί έντονες αλλοιώσεις λόγω ανθρώπινων επεμβάσεων στο παρελθόν, οι πιο σημαντικές από τις οποίες είναι η αποξήρανση της Λίμνης Αγουλινίτσας (1969-70), τα έργα εκβάθυνσης και οριοθέτησης της λίμνης του Καϊάφα (1974-76), καθώς και οι καταστροφικές πυρκαγιές του 2007. Πριν την αποξήρανση της Αγουλινίτσας και τα έργα στη λίμνη του Καϊάφα, οι δύο περιοχές μαζί με τις φυσικές παραλίμνιες εκτάσεις τους συνδέονταν και αποτελούσαν ένα εξαιρετικά σημαντικό παράκτιο υγροτοπικό σύστημα, τόσο για τα ελληνικά όσο και για τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Η περιοχή χαρακτηριζόταν από μια σπάνια ποικιλότητα ενδιαιτημάτων και τοπίου, όπως απεικονίζεται και σε αεροφωτογραφίες του 1945 και 1960 της ΓΥΣ, η οποία υποβαθμίστηκε σημαντικά έπειτα από τα σχετικά έργα. Αν και δεν υπάρχουν επαρκή συστηματικά καταγεγραμμένα στοιχεία για τη βιοποικιλότητα της περιοχής πριν από αυτές τις επεμβάσεις, είναι επόμενο ότι η υποβάθμιση των 3

ενδιαιτημάτων έχει επηρεάσει την κατάσταση διατήρησης της βιοποικιλότητας, σε σχέση κυρίως με την πρότερη κατάσταση, σε σημαντικό βαθμό. Χάρτης 1 Χάρτης γενικού προσανατολισμού περιοχής μελέτης. 4

Σχήμα 1. Χαρτογράφηση τοπωνυμίων πριν την αποξήρανση σε αεροφωτογραφίες ΓΥΣ(1967) (Κοβάνη & Αβδελίδη 2002). 5

1 Επιτάλιο 2 «Αποβάθρα» (διακρίνεται η καλοκαιρινή αποβάθρα του Επιταλίου). 3 Εγκατάσταση βολκών. 4 «Διβαρόσπιτο» ή διβαρόσπιτα: κτηριακές εγκαταστάσεις για τη διοίκηση και την επιτήρηση των εγκαταστάσεων του ιχθυοτροφείου. 5 «Πυραμίδα»: μια μόνιμη πλάκα με μια σταθερή γραμμή που καθόριζε 6 «Κινητή κλεισιά» ή «γυροβολιά»: εγκατάσταση καλαμωτής. την ανώτατη στάθμη της λίμνης. 7 Εγκαταστάσεις διβαριού του εσοδευτικού αύλακα. Αλιευτικές διατάξεις 8 Εσοδευτικός αύλακας (300 μ. μήκος Χ 10-25 μ. φάρδος Χ -2-3 μ. παράκτιας αλιείας από καλαμωτές οι οποίες στερεώνονταν με πασσάλους. Άφηναν ορισμένα ανοίγματα για την είσοδο των ψαριών σε ειδικές παγίδες βάθος) και το στόμιο εσοδείας του ιχθυοτροφείου, η λεγόμενη «μπούκα» απ' όπου γινόταν η επικοινωνία της λίμνης με τη θάλασσα. απ' όπου τα ψάρια δεν μπορούσαν να βγουν. 9 Εγκατάσταση βολκών λεγόμενη «βάρδια»: ειδική εγκατάσταση από 10 Παλιό άνοιγμα επικοινωνίας της λίμνης με τη θάλασσα (παλιά καλαμωτή σε μορφή βέλους με παγίδες «βολκούς». μπούκα). 11 Λίμνη Αγουλινίτσας 12 Ζώνη «ελεύθερων αλιέων» με μονόξυλα, ανατολικά του άξονα του εσοδευτικού αύλακα. 13 Δάσος Στροφυλιάς 14 Θάλασσα 15 Προστατευτική ζώνη του ιχθυοτροφείου προς τη θάλασσα. 16 Εκβολή (μπούκα) του Αλφειού. 17 «Μισοδίβαρος», αυλάκι -«ρούγα»- επικοινωνίας της λίμνης με τον Αλφειό. Υπήρχαν μπουκαπόρτες οι οποίες άνοιγαν και έκλειναν έτσι ώστε να μπει ή να βγει νερό προς εξισορρόπηση της στάθμης της λίμνης. 18 «Μπούκα του Σεντουκιού». Εκεί έφτανε η λίμνη το χειμώνα και από εκεί άδειαζαν τα νερά σε περίπτωση υπέρβασης της ανώτατης στάθμης ώστε να αποφευχθούν οι πλημμύρες των παραλίμνιων καλλιεργήσιμων εκτάσεων. 19 Κεντρικά διβαρόσπιτα. 20 Θέση «Κάθισμα» με την πυραμίδα απέναντι από τα διβαρόσπιτα. 21 «Λούρος»: η λωρίδα γης που χώριζε τη λίμνη από τη θάλασσα. 22 «Μπούκα του Αμούλι», κάτω από τα διβαρόσπιτα απ' όπου άφηναν να μπει νερό το καλοκαίρι, όταν χαμήλωνε πολύ η στάθμη της λίμνης. 23 «Μπούκα του Γαϊδουροπνίχτη». Εκεί υπήρχε επίσης μια βάρδια με 8 βολκούς όπως και στο Αμούλι. 24 «Κλεφτοβάρδια». Μια βάρδια με βολκούς αλλά όχι κοντά σε μπούκα όπως συνήθως. 25 «Μπούκα Πηγαδούλι» στο σημείο του σημερινού αντλιοστάσιου 26 «Μπούκα της Αγριλιάς» και η «ρούγα της Αγριλιάς». αποστράγγισης. 27 «Κανάλι», ονομασία της κεντρικής λίμνης. Η στάθμη της, το καλοκαίρι 28 «Μπογάζι (νησάκι) της Βάντας», αφού ανοιγόταν η μπούκα, έπεφτε στο 1-1,5 μ., ενώ το χειμώνα, στα βαθύτερα σημεία, έφτανε στα 2 μέχρι και 4 μ.. 29 Αρχή του αύλακα επικοινωνίας με τη λίμνη Καϊάφα. 30 «Λούμπα Καμένο Μπογάζι» (ή Κομμένο Μπογάλι) και το μπογάζι (νησάκι) «Καμένο Πατάκι». «Λούμπα» ή «πλατώ» λέγεται η λίμνη/ξεχωριστή λεκάνη που συνδέεται με τις υπόλοιπες με αύλακες. 31 «Στραθαύλακο». 32 Λούμπα ή πλατώ με το μπογάζι «ο Κρίνος»? 33 Μικρολούμπες: «το Καρακαξόρικο», «το Καϋμένο Παπούτσι» κ.ά.. 34 Λούμπα «Μέλιο» ή «Μέλιος», η οποία συνδεόταν με αύλακα με την αποβάθρα του Σαμικού. 35 Λούμπα ή πλατώ «Φτολιά». 36 Χωράφια του «Ζέλτση», έφταναν μέχρι την αρχαία Σάμη. 37 Αύλακας επικοινωνίας με Καϊάφα, φάρδους 4-25 μ. και βάθους περίπου 2,5 μ.. 38 Θέση «Κλειδί» με το δεύτερο διβαρόσπιτο της λίμνης. Το τμήμα της σιδηροδρομικής γραμμής στο σημείο της γέφυρας κάτω από την οποία πέρναγε, και περνάει ακόμη, ο αύλακας επικοινωνίας των λιμνών Αγουλινίτσας και Καϊάφα. 40 Αποβάθρα Ραχών, όπου συχνά πλημμύριζαν τα παραλίμνια χωράφια. 39 Αποβάθρα Άνω Σαμικού και Κρουνών για τα πλοιάρια των ελεύθερων αλιέων. 41 Αποβάθρα Ανεμοχωρίου με ένα φυλάκιο. 42 «Καλοκαιρινή» αποβάθρα Επιταλίου -«στου Μπαρλέτη»-, μπροστά από το Αγρίδι. 43 «Χειμωνιάτικη» αποβάθρα Επιταλίου -«στου Χαρίλαου». 44 Λούμπα «Ψαθάκι» και ο «τρίτος δρόμος» που τη χώριζε από το Κανάλι. 6

1.4 Διάρθρωση της μελέτης Η παρούσα μελέτη περιλαμβάνει 5 κεφάλαια και διαρθρώνεται ως εξής: Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή. Κεφάλαιο 2: Συνοπτική περιγραφή του αβιοτικού, βιοτικού και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος της περιοχής μελέτης. Κεφάλαιο 3: Αποτίμηση και εκτίμηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που ιστορικά και πιο πρόσφατα έχουν επηρεάσει και επηρεάζουν την κατάσταση διατήρησης της βιοποικιλότητας στην περιοχή. Κεφάλαιο 4: Αναλυτική περιγραφή και αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης της βιοποικιλότητας με έμφαση στα υγροτοπικά συστήματα, καθώς και στα δασικά συστήματα που έχουν πληγεί από τις πυρκαγιές, όπως προκύπτει από τη σύνθεση βιβλιογραφικών και δειγματοληπτικών δεδομένων. Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί το κύριο αντικείμενο της δράσης. Τέλος, ακολουθούν οι βιβλιογραφικές αναφορές, τα παραρτήματα με τους δασικούς και υγροτοπικούς χάρτες, καθώς και φωτογραφική τεκμηρίωση από την περιοχή μελέτης (θέσεις δειγματοληψίας κλπ). Οι βασικές βιβλιογραφικές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για την παρούσα μελέτη είναι οι ακόλουθες: - Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη Παράκτιας Ζώνης Κόλπου Κυπαρισσίας, ΕΠΕΜ ΕΠΕ, 1999 - Αποκατάσταση Τοπίου Δάσους Στροφιλιάς Καϊάφα, Ε.Θ.Ι.Α.Γ.Ε, 2009 - Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη Προστατευόμενων Περιοχών Natura 2000 (α) GR 2330005: Θίνες και παραλιακό Δάσος Ζαχάρως, Λίμνη Καϊάφα, Στροφυλιά, Κακόβατος, (β) GR 2330008: Θαλάσσια περιοχή Κόλπου Κυπαρισσίας: Ακρ. Κατάκολο Κυπαρισσία, NERCO Ν. Χλύκας & Συνεργάτες AEM, 2011. Επιπλέον πηγές αναφέρονται εντός του κείμενου, ενώ το σύνολο των βιβλιογραφικών πηγών συγκεντρώνεται στη λίστα με τις βιβλιογραφικές αναφορές. 7

2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 2.1 Γεωγραφική θέση και διοικητική υπαγωγή Η περιοχή μελέτης βρίσκεται στην Νομό Ηλείας, που καταλαμβάνει το βορειοδυτικό τμήμα της Πελοποννήσου και συνορεύει βόρεια-βορειοανατολικά με το νομό Αχαΐας, ανατολικά και νοτιοανατολικά με το νομό Αρκαδίας, νότια με το νομό Μεσσηνίας και δυτικά βρέχεται από το Ιόνιο Πέλαγος. Είναι ο μικρότερος από τους τρεις νομούς της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας με έκταση 2.618 τ. χλ. και 159.300 κατοίκους (ΕΛ.ΣΤΑΤ., απογραφή 2011). Πρωτεύουσα του νομού είναι ο Πύργος με πληθυσμό 47.995 κατοίκους (ΕΛ.ΣΤΑΤ., απογραφή 2011). Αν και τυπικά ο Ν. Ηλείας διαιρείται στις επαρχίες Ηλείας και Ολυμπίας, ουσιαστικά διοικείται από την Περιφερειακή Αυτοδιοίκηση Δυτικής Ελλάδας, καθώς από 01/01/2011 καταργήθηκε η μέχρι πρότινος Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ηλείας. Επίσης διοικητικά υπάγεται στη Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Αποκεντρωμένης Διοίκησης Πελοποννήσου, Δυτικής Ελλάδας και Ιονίου. Μετά την εφαρμογή του Νόμου 3852/2010 Καλλικράτη δημιουργήθηκαν 7 νέοι δήμοι: Ανδραβίδας - Κυλλήνης, Ανδρίτσαινας - Κρεστένων, Αρχαίας Ολυμπίας, Ζαχάρως, Ηλίδας, Πηνειού και Πύργου. Οι Ο.Τ.Α. που περικλείουν την εδαφική περιοχή μελέτης υπάγονται στους Δήμους Πύργου, Ζαχάρως και Ανδρίτσαινας - Κρεστένων. Η περιοχή NATURA 2000 (GR 2330005) υπάγεται διοικητικά στην περιφερειακή ενότητα Ηλείας και στην περιοχή ευθύνης του Δασαρχείου Ολυμπίας, της Διεύθυνσης Δασών Ηλείας, και της Διεύθυνσης Δασών της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας. Ένα μέρος της έκτασης που περιλαμβάνει τη Λίμνη Καϊάφα και γειτονικές δασικές και μη εκτάσεις ανήκουν στον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού (ΕΟΤ) και διαχειρίζονται από την Εταιρία «Ελληνικά Τουριστικά Ακίνητα Α.Ε.» (ΕΤΑ). Το μεγαλύτερο μέρος της ιδιοκτησίας αυτής έχει παραχωρηθεί στον ΕΟΤ από το έτος 1975, σύμφωνα με το υπ' αριθμόν 649/1975 Προεδρικό Διάταγμα (ΦΕΚ 215/Α/610-1975), ενώ ένα μικρό τμήμα περιήλθε στον ΕΟΤ από το έτος 1951, ως ευρισκόμενο σε ακτίνα 500 μ από τις Ιαματικές Πηγές Καϊάφα, σύμφωνα με το Διάταγμα περί συστάσεως ΕΟΤ. Η ιδιοκτησία έχει συνολική έκταση 5.210,342 στρέμματα κατά νέα αποτύπωση, και 6.139 στρέμματα κατά τον τίτλο, σύμφωνα με τοπογραφικό διάγραμμα της 26-2-2003 που συντάχθηκε από την κ. Μ. Σπαθαρά, με συντονιστή τοπογράφο μηχανικό τον κ. Εμ. Βαρσαμή. Οι υπόλοιπες δασικές, άγονες και βραχώδεις εκτάσεις, έλη, κλπ ανήκουν στο Ελληνικό Δημόσιο. 2.2 Χρήσεις γης και θεσμοθετημένες ζώνες Για να γίνει κατανοητή η θέση της περιοχής παρατίθεται στην συνέχεια Χάρτης κάλυψης χρήσεων γης σύμφωνα με το Corine land cover. Η περιοχή μελέτης εκτός της λίμνης του Καϊάφα περιλαμβάνει παραθαλάσσιες υγρές ζώνες, δάσος κωνοφόρων, μεταβατικές θαμνώδεις δασώδεις εκτάσεις, σκληροφυτική βλάστηση, γεωργική γη. Περιβάλλεται από μόνιμα αρδεύσιμη γη, στην θέση της 8

αποξηρανθείσας λίμνης Αγουλινίτσας, σύνθετα συστήματα καλλιέργειας, μη αρδεύσιμη αρόσιμη γη και ελαιώνες, ενώ κατά μήκος της ακτής υπάρχει δάσος κωνοφόρων και εκτεταμένες αμμοθίνες. Οι βασικές προστατευόμενες ζώνες στην περιφερειακή ενότητα Ηλείας παρουσιάζονται στον Χάρτη των περιοχών του δικτύου NATURA 2000 και των Καταφυγίων Άγριας Ζωής. Σημειώνεται ότι σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει επικάλυψη μεταξύ των Ζωνών Ειδικής Προστασίας ΖΕΠ (SPA) και των Ειδικών Ζωνών Διατήρησης ΕΖΔ (SCI). Σ αυτά θα πρέπει να προστεθούν οι προστατευόμενοι αρχαιολογικοί χώροι και οι περιοχές Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλους που έχουν άλλο βαθμό προστασίας και διαχείρισης από της σημαντικές περιοχές για την φύση και την βιοποικιλότητα. Η περιοχή βρίσκεται στο μέσο του Κυπαρισσιακού Κόλπου που προστατεύεται κυρίως για το θαλάσσιο ρηχό τμήμα με τα λιβάδια της Ποσειδωνίας και την επιμήκη ζώνη των αμμοθινών, την μεγαλύτερη σε έκταση στην Ελλάδα όπου αναπτύσσεται δάσος πεύκων κυρίως κουκουναριάς. Πίνακας 1. Οι περιοχές του δικτύου NATURA 2000 στην Ηλεία ΚΩΔΙΚΟΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΟΠΟΥ ΕΚΤΑΣΗ (ha) GR2330002 SCI-SPA ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΦΟΛΟΗΣ 9741,96 GR2330003 SCI ΕΚΒΟΛΕΣ (ΔΕΛΤΑ) ΠΗΝΕΙΟΥ 903,81 GR2330004 SCI ΟΛΥΜΠΙΑ 314,83 GR2330005 SCI ΘΙΝΕΣ & ΠΑΡΑΛΙΑΚΟ ΔΑΣΟΣ ΖΑΧΑΡΩΣ, ΛΙΜΝΗ ΚΑΪΑΦΑ, ΣΤΡΟΦΥΛΙΑ, ΚΑΚΟΒΑΤΟΣ 3274,18 GR2330006 SCI ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΚΟΤΥΧΙ, ΒΡΙΝΙΑ 1314,63 GR2330007 SCI ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΖΩΝΗ ΑΠΟ ΑΚΡ. ΚΥΛΛΗΝΗ ΕΩΣ ΤΟΥΜΠΙ - ΚΑΛΟΓΡΙΑ 13166,35 GR2330008 SCI ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΟΛΠΟΥ ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΑΣ, ΑΚΡ. ΚΑΤΑΚΟΛΟ - ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΑ 11042,19 GR2330009 SPA ΛIΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΚΟΤYΧI - ΑΛYΚΗ ΛΕΧΑΙΝΩΝ 2337,83 GR2320001 SCI ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΚΑΛΟΓΡΙΑΣ, ΔΑΣΟΣ ΣΤΡΟΦΥΛΙΑΣ ΚΑΙ ΕΛΟΣ ΛΑΜΙΑΣ, ΑΡΑΞΟΣ 3533,89 GR2320008 SCI ΟΡΟΣ ΕΡΥΜΑΝΘΟΣ 19332,14 GR2320011 SPA ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΚΑΛΟΓΡΙΑΣ - ΛΑΜΙΑΣ ΚΑΙ ΔΑΣΟΣ ΣΤΡΟΦΥΛΙΑΣ 6566,21 GR2320012 SPA ΟΡΟΣ ΕΡΥΜΑΝΘΟΣ 38983,48 GR2550005 SCI ΘΙΝΕΣ ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΑΣ (ΝΕΟΧΩΡΙ - ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΑ) 1342,86 9

Χάρτης 2. Οι χρήσεις κάλυψη γης στην περιοχή μελέτης και στην Ηλεία 10

Χάρτης 3. Οι περιοχές του δικτύου NATURA 2000 στην Ηλεία 11

2.3 Πληθυσμιακά-δημογραφικά στοιχεία Ο μόνιμος πληθυσμός του Ν. Ηλείας ανέρχεται σήμερα σε 159.300 κατοίκους (Πίνακας 2.) σύμφωνα με τα αποτελέσματα της απογραφής του 2011 (ΕΛ. ΣΤΑΤ.), που αποτελεί το 23,4% του συνολικού πληθυσμού της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας. Είναι ο δεύτερος πιο πυκνοκατοικημένος σε σχέση με τους άλλους δυο νομούς της περιφέρειας με πρώτο το Νομό Αχαΐας. Σύμφωνα με τη σχετική ανακοίνωση της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, τα αποτελέσματα της απογραφής του 2011 δεν είναι απολύτως συγκρίσιμα με τα αποτελέσματα των απογραφών προηγούμενων ετών καθώς η μεθοδολογία της απογραφής του 2011 διαφέρει σημαντικά σε αρκετά σημεία από αυτή προηγούμενων απογραφών, τόσο ως προς τον τρόπο διενέργειας της απογραφής, όσο και ως προς την επεξεργασία των στοιχείων που συλλέχθηκαν. Πίνακας 2. Μόνιμος πληθυσμός ευρύτερης περιοχής μελέτης (Απογραφή 2011) Διοικητική διαίρεση Σύνολο Πυκνότητα/τ.χλ. Σύνολο Χώρας 10.815.197 81,96 Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας 679.796 59,89 Περιφερειακή Ενότητα Ηλείας 159.300 60,85 Δήμος Πύργου 47.995 - Δήμος Ζαχάρως 8.953 - Δήμος Ανδρίτσαινας-Κρεστένων 14.109 - Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Με βάση προηγούμενες απογραφές, ο Ν. Ηλείας αποδυναμώθηκε κατά τη δεκαετία 1971-1981 ως αποτέλεσμα των γενικότερων εξελίξεων στον αγροτικό χώρο, αλλά τις επόμενες δεκαετίες μέχρι τουλάχιστον το 2001 σημειώθηκε σταδιακή αύξηση. Στο Δήμο Ζαχάρως τη δεκαετία 1981-1991 σημαντική αύξηση του πληθυσμού οφειλόταν κυρίως στην ενδυνάμωση του αστικού κέντρου, την τουριστική ανάπτυξη και τη βελτίωση των υποδομών, με μεγαλύτερη αύξηση στο Δημοτικό Διαμέρισμα Ζαχάρως. Κατά τη δεκαετία 1991-2001 καταγράφηκε περαιτέρω αύξηση του πληθυσμού με τη μεγαλύτερη και πάλι στο Δ.Δ. Ζαχάρως, ενώ άλλα Δ.Δ. αποδυναμώθηκαν. Στο Δήμο Ανδρίτσαινας - Κρεστένων και ειδικότερα το Δ.Δ. Κάτω Σαμικού παρατηρήθηκε αυξητική τάση από το 1971 ως το 2001 γεγονός που πιθανά έχει να κάνει με το ότι αποτελεί παραλιακό δημοτικό διαμέρισμα και την τουριστική ανάπτυξη στην παραλιακή ζώνη του Ν. Ηλείας. Στον Δήμο Πύργου παρατηρείται συνολικά μικρή μείωση του πληθυσμού για την δεκαετία 1991-2001. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι κανένα από τα Δημοτικά Διαμερίσματα του τέως Δήμου Ωλένης δεν έχει παρουσιάσει μείωση κατά τη δεκαετία αυτή κάτι που μπορεί να αποδοθεί στην εγγύητητά τους στα αστικά κέντρα του Πύργου και Αμαλιάδας καθώς και στη γειτνίαση με το Δήμο Αρχαίας Ολυμπίας που εμφανίζει τουριστική ανάπτυξη λόγω των χώρων ιστορικού ενδιαφέροντος. 12

Σε γενικές γραμμές, για να υπάρξει αυξητική τάση του πληθυσμού θα πρέπει να υπάρξει βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και αύξηση του εισοδήματος. Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί με τη βελτίωση των δικτύων τεχνικής και κοινωνικής υποδομής. Σε όλους τους Δήμους που περιβάλουν την περιοχή μελέτης παρατηρείται σημαντική αύξηση του πληθυσμού την περίοδο τουριστικής αιχμής. 2.4 Οικονομικές δραστηριότητες απασχόληση Στο Ν. Ηλείας αναλογεί το 1% του ΑΕΠ και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ κατά το 2006 ήταν 10.576. Ο Ν. Ηλείας είναι 49ος στην κατάταξη των ελληνικών νομών με 56.5% του μέσου όρου της Ελλάδας, κατά το 2006. Αναλυτικά ανα κατηγορίες στοιχεία (2006) που αναφέρονται στο ΑΕΠ του Ν. Ηλείας παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα: ΑΚ. ΕΓΧΩΡΙΟ ΠΡΟΪΟΝ (νέα σειρά 1995, 2000) 2006 Ακαθ.Εγχ.Προϊόν, εκατ. ευρώ,εκατ. δρχ. ως 1994 1898 ΓΕΩΡΓΙΑ % ΑΕΠ 18,2469 ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ-ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ % ΑΕΠ 14,2516 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ % ΑΕΠ 67,0244 Ακαθ.Εγχ.Προϊόν κατά κεφαλή, ευρώ, δρχ. ως 1994 10481,908751 Ακαθ.Εγχ.Προϊόν κατά κεφαλή % μ.ό. χώρας 55,942311 ΓΕΩΡΓΙΑ, εκ. ευρώ, εκ. δρχ. ως 1994 306,7 Ενέργεια, εκ. ευρώ, εκ. δρχ. ως 1994 6,5 Μεταποίηση, εκ. ευρώ, εκ. δρχ. ως 1994 62,1 Κατασκευές, εκ. ευρώ, εκ. δρχ. ως 1994 171,8 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ, εκ. ευρώ, εκ. δρχ. ως 1994 1124,8 ΑΕΠ κατά κεφαλή Ελλάδος, δρχ - Μεταποίηση % μεταποίησης χώρας 0,327453 Υπηρεσίες % υπηρεσιών χώρας 0,816489 Μεταλλεία - Ορυχεία,εκ. ευρώ, εκ. δρχ. ως 1994 0,3 Μεταλλεία - Ορυχεία % ΑΕΠ - Μεταποίηση % ΑΕΠ 3,6971 Ενέργεια % ΑΕΠ 0,3578 Κατασκευές % ΑΕΠ 10,1968 Γεωργία % γεωργίας χώρας 4,475124 Ακ. Προστιθέμενη αξία, εκατ. ευρώ 1677,8 Εμπόριο, εκ. ευρώ 234,1 Ξενοδοχεία και εστιατόρια, εκ. ευρώ 76,5 Μεταφορές- αποθήκευση, εκ. ευρώ 187,2 Χρηματοπιστωτική διαμεσολάβηση 51,2 ΑΕΠ % ΑΕΠ χώρας 0,943218 Ξενοδοχεία και εστιατόρια % ξενοδ. χώρας 0,792046 Ξενοδοχεία και εστιατόρια % ΑΕΠ 4,5319 13

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ-ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ, εκ. ευρώ 247,3 Ενημέρωση και επικοινωνία, εκ. ευρώ 50,1 Διαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκ ευρώ 153,3 Επαγγελματικές, επιστημονικές, τεχνικές δρασ/τες, εκ. ευρώ 21,8 Διοικητικές και υποστηρικτικές δρασ/τες, εκ. ευρώ 10,8 Δημόσια διοίκηση και άμυνα, εκ. ευρώ 112 Εκπαίδευση, εκ. ευρώ 95,4 Υγεία, εκ. ευρώ 52 Παροχή νερού, επεξεργασία λυμάτων, εκ. ευρώ 6,7 Πηγή: economics.gr 2.4.1 Πρωτογενής τομέας Στην ευρύτερη περιοχή μελέτης, ο πρωτογενής τομέας απασχόλησης αποτελεί τη δεύτερη πιο σημαντική πηγή εισοδήματος μετά τον τουρισμό, καθώς η περιοχή είναι κατά κύριο λόγο πεδινή και οι κάτοικοι ασχολούνται με την καλλιέργεια. Βασικά είδη καλλιεργειών είναι οι αροτραίες καλλιέργειες (σιτηρά, όσπρια, βιομηχανικά φυτά, κτηνοτροφικά φυτά, μποστάνια, πατάτες), οι δενδρώδεις καλλιέργειες (ελαιώνες και εσπεριδοειδή), οι καλλιέργειες λαχανοκηπευτικών ειδών (φασολάκια χλωρά, κρεμμύδια, αγγούρια, ντομάτα), και καλλιέργειες εσπεριδοειδών και σταφιδάμπελων (κορινθιακής και σουλτανίνας). Η κτηνοτροφία θεωρείται μικρότερης σημαντικότητας από τη γεωργία. Τα κύρια προϊόντα είναι το γάλα και το κρέας. Μονάδες σταβλισμού (κυρίως προβάτων) στην περιοχή μελέτης εντοπίζονται στο βόρειο παραλιακό τμήμα. Στην ανατολική περιοχή από κοινού με το ανατολικό πεδινό χέρσο τμήμα της λίμνης Καϊάφα υπάρχουν αρκετές μόνιμες σταβλικές εγκαταστάσεις (κάποιες εντός της καμένης έκτασης) με αιγοπρόβατα. Οι υπόλοιπες δραστηριότητες στον τομέα της κτηνοτροφίας αφορούν την ποιμενική κτηνοτροφία και κυρίως τα αιγοτροφία και τα προβατοτροφία, η οποία εντοπίζεται στις πλαγιές των λόφων των ημιορεινών και ορεινών δημοτικών διαμερισμάτων. Αναπόσπαστο κομμάτι του πρωτογενή τομέα αποτελεί και η αλιεία η οποία όμως δεν είναι οργανωμένη και αξιόλογη. Η αλιεία άνθησε κατά την περίοδο πριν τις αποξηράνσεις των λιμνών Αγουλινίτσας και Μουριάς, καθώς η παραγωγή χελιών στη λίμνη Αγουλινίτσα ήταν ευρέως διαδεδομένη και σημαντική πηγή εισοδήματος του πρωτογενή τομέα. Παρά την μεγάλη έκταση που καταλαμβάνουν οι δασικές εκτάσεις, δεν υπάρχει δραστηριοποίηση στον τομέα αυτό και η παραγωγική τους εκμετάλλευση δεν είναι σημαντική. Τα δασικά προϊόντα χρησιμοποιούνται για τη κάλυψη των αναγκών μικροεπαγγελματιών καθώς και του τοπικού πληθυσμού. 14

Πίνακας 3. Οι κυριότερες καλλιέργειες και παραγωγή κτηνοτροφικών προϊόντων στην Ηλεία ΓΕΩΡΓΙΑ 2006 Αρδευθείσες καλλιέργειες, στρέμματα 548706 Ελαιόλαδο, τόνοι 12464 Βαμβάκι, τόνοι 8661 Σιτάρι, τόνοι 19635 Ρύζι, τόνοι 240 Εσπεριδοειδή, τόνοι 70747 Μήλα, τόνοι 436 Ροδάκινα, τόνοι 1041 Πατάτες, τόνοι 89519 Τομάτες, τόνοι 118289 Κρέας, τόνοι 13431 Γάλα, τόνοι 94634 Τυρί μαλακό, τόνοι 5264 Τυρί σκληρό, τόνοι 255 Επιτραπέζια σταφύλια, τόνοι 755 Πηγή: economics.gr 2.4.2 Δευτερογενής τομέας Το μικρότερο ποσοστό του τοπικού πληθυσμού απασχολείται στον δευτερογενή τομέα. Ο δευτερογενής τομέας είναι άμεσα εξαρτημένος από τον πρωτογενή. Αν και ο πρωτογενής τομέας είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένος στην περιοχή, δεν υπάρχει αντίστοιχη τοπική ανάπτυξη της επεξεργασίας και μεταποίησης των παραγόμενων προϊόντων. Ο κλάδος της βιομηχανίας-βιοτεχνίας είναι περιορισμένος, ενώ υπάρχει έλλειψη υποδομής σύγχρονων μεταποιητικών μονάδων με τις υπάρχουσες μονάδες να είναι μικρές και να αξιοποιούν ένα τμήμα μόνο της τοπικής παραγωγής. Οι κυριότερες εντοπίζονται πρωτίστως στο Δήμο Πύργου, δευτερευόντως στα υπόλοιπα δημοτικά διαμερίσματα της περιοχής και περιορίζονται σε βιοτεχνίες οικογενειακής μορφής. Η παραγωγή ελαιοκομικών προϊόντων δίνει προοπτικές ανάπτυξης της μεταποίησης μέσω των οικογενειακών βιοτεχνιών που κατέχουν την τεχνογνωσία της παραγωγής προϊόντων. Ο δευτερογενής τομέας περιορίζεται κυρίως στα ελαιοτριβεία που εντοπίζονται κυρίως στο νότιο τμήμα της περιοχής, όπου και συγκεντρώνεται ο μεγαλύτερος όγκος παραγωγής. Συνοπτικά, ο δευτερογενής τομέας δεν διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομική ζωή της περιοχής μελέτης, όσον αφορά σε όρους απασχόλησης του ενεργού πληθυσμού, με τάσεις περαιτέρω αποδυνάμωσης του. Η φθίνουσα 15

τάση της μεταποιητικής δραστηριότητας συνδέεται και με το γεγονός ότι τα εισοδήματα στον ενεργό πληθυσμό της περιοχής (ειδικότερα στους νέους) δεν είναι ικανοποιητικά με αποτέλεσμα να στρέφεται προς τη τουριστική δραστηριότητα λόγω της παροχής υψηλότερων αμοιβών και καλύτερων συνθηκών εργασίας. Η πορεία του δευτερογενή τομέα μπορεί να αντιστραφεί και να οδηγηθεί σε μια θετική πορεία, αν εξασφαλιστεί η διάθεση της τελικής παραγωγής στις περιφερειακές και κεντρικές αγορές και να συνδεθεί με τον τουριστικό κλάδο παρέχοντας μεταποιημένα προϊόντα (κυρίως αγροτικά). Πίνακας 4. Ο δευτερογενής τομέας στην Ηλεία ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ-ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ-ΕΝΕΡΓΕΙΑ 2006 Αριθμός μεταποιητικών επιχειρήσεων 1019 Κύκλος εργασιών μετ/κών επιχ/σεων, εκ. δρχ, εκ. ευρώ από 2000 164,17 Αριθμός κατασκευαστικών επιχειρήσεων 1827 Κύκλος εργασιών κατασκ. Επιχ/σεων, εκ. δρχ., εκ. ευρώ από 2000 105,5 Αριθμός μεταποιητικών επιχειρήσεων (απασχ.>10 άτομα) 9 Προστ/νη αξία μετ/κών επιχ/σεων(απ.>10 άτομα), εκ. ευρώ, εκ. δρχ. ως 2001 27,88 Πωλήσεις μετ/κών επιχ/σεων (απ.>10 άτομα), εκ. ευρώ, εκ. δρχ. ως 2001 50,17 Μέση ετήσια απασχόληση (απασχ.>10 άτομα) 486 Αμοιβές, μεταποιητικές επιχ. (απασχ.>10 άτομα), εκ. ευρώ, εκ. δρχ. ως 2001 8,04 Πηγή: economics.gr 2.4.3 Τριτογενής τομέας Το μεγαλύτερο ποσοστό απασχόλησης παρουσιάζεται στον τριτογενή τομέα, με κυρίαρχους κλάδους τις δημόσιες υπηρεσίες και τον τουρισμό, με τουριστική ανάπτυξη ξενοδοχείων και ενοικιαζόμενων δωματίων κυρίως στην παραλιακή ζώνη των Δήμων Πύργου και Ζαχάρως. Η υπεροχή του τριτογενούς τομέα οφείλεται στο ότι τα περισσότερα δημοτικά διαμερίσματα είναι παραθαλάσσια και οι επαγγελματικές δραστηριότητες έχουν εστιαστεί κυρίως στις υπηρεσίες τουρισμού, διαμορφώνοντας σε πολύ σημαντικό βαθμό το τοπικό εισόδημα. Σε αντίθεση με τους παραθαλάσσιους οικισμούς, οι ημιορεινοί και ορεινοί οικισμοί δεν επωφελούνται ιδιαίτερα από την ανάπτυξη του τουρισμού, παρά μόνο μέσω δευτερογενών εισροών όπως για παράδειγμα ο κλάδος των κατασκευών για την ικανοποίηση της τουριστικής ζήτησης. Πρόκειται όμως για ανάπτυξη ορισμένων μικρής κλίμακας επιχειρήσεων. Το σύνολο των ξενοδοχείων, εστιατορίων και γενικότερα των τουριστικών καταλυμάτων, συγκεντρώνεται στα παραλιακά δημοτικά διαμερίσματα. Η τουριστική ανάπτυξη δε βρίσκεται σε επίπεδα αντίστοιχα με αυτά που πραγματικά δύναται να καλύψει λόγω έλλειψης της αναγκαίας οργάνωσης σε επίπεδο εξοπλισμού, και κοινωνικών και τεχνικών 16

υποδομών. Η αξιοποίηση των πολιτιστικών και φυσικών πόρων είναι μερική και μονοδιάστατη, όπως προκύπτει από τον κυρίαρχο τύπο τουρισμού, χωρίς να γίνεται κάποια προσπάθεια αξιοποίησής τους μέσα από την μοναδικότητα που παρουσιάζουν στα πλαίσια της ανάπτυξης εναλλακτικών τουριστικών δραστηριοτήτων. Πίνακας 5. Ξενοδοχειακές υποδομές στην Ηλεία ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 2006 Κλίνες σε ξενοδοχειακά καταλύματα 7820 Διανυκτερεύσεις ημεδαπών 221452 Διανυκτερεύσεις αλλοδαπών 329401 Διανυκτερεύσεις αλλοδαπών ανά κάτοικο 1,822997 Ξενοδοχεία 80 Διανυκτερεύσεις αλλοδαπών σε ξενοδοχεία 293111 Διανυκτερεύσεις αλλοδαπών σε κάμπινγκ 36290 Διανυκτερεύσεις ημεδαπών σε ξενοδοχεία 210435 Διανυκτερεύσεις ημεδαπών σε κάμπινγκ 11017 Ξενοδοχεία 5 αστέρων 2 Ξενοδοχεία 4 αστέρων 9 Κλίνες σε ξενοδοχεία 5 αστέρων 2617 Κλίνες σε ξενοδοχεία 4 αστέρων 1584 Πηγή: economics.gr Ιαματικός τουρισμός Χαρακτηριστικό στοιχείο της περιοχής μελέτης και συγκεκριμένα εντός του Δήμου Ζαχάρως αποτελεί η ύπαρξη των ιαματικών πηγών Καϊάφα, τα οποία προσελκύουν μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Ο ιαματικός τουρισμός του Καϊάφα έχει ισχυρό ποσοστό δυναμικής που παρουσιάζει διακυμάνσεις στο χρόνο. Ο Πίνακας 6 δείχνει τις εγκαταστάσεις και την απασχόληση στις ιαματικές πηγές, ενώ ο Πίνακας 7 την εξέλιξη του αριθμού των επισκεπτών και των λούσεων στο χρόνο. Σύμφωνα με τον Πίνακας 7, υπήρξε αυξητική τάση στον ιαματικό τουρισμό κατά τις δεκαετίες 1950-1980 και πτώση τις επόμενες δεκαετίες (1980-2000). Πίνακας 6. Εγκαταστάσεις και δυναμικό τουρισμού στις ιαματικές πηγές Καϊάφα, 1994-2000 (ΚΠΟΕ 2000) 17

Αριθμός υδροθεραπευτηρίων Αριθμός ξενοδοχείων Αριθμός κλινών Αριθμός κλινών ενοικιαζόμενων δωματίων Αριθμός απασχολούμενων τη θερινή περίοδο 1 10 426 200 42 Πηγή: Παππά Δ., 2009. Πίνακας 7. Μέσος όρος επισκεπτών και λούσεων στις ιαματικές πηγές Καϊάφα, 1951-2000 (ΚΠΟΕ 2000) Χρονική Περίοδος 1951-1960 1961-1970 1971-1980 1981-1990 1991-2000 Μέσος Αριθμός Ατόμων 4.645 5.850 6.080 5.656 3.939 Μέσος Αριθμός Λούσεων 60.139 71.132 78.515 77.407 54.047 Πηγή: Παππά Δ., 2009. Πιο συγκεκριμένα για το διάστημα 1995-2008, στο Διάγραμμα 1 φαίνεται ότι υπήρξε σταδιακή μείωση στον αριθμό των λουομένων κατά τα έτη 1995-1999, εν συνεχεία κατά τα έτη 1999-2002 είχε αυξητικές τάσεις, ενώ η πενταετία 2002-2006 που ακολουθεί παρουσιάζει αυξομειώσεις και δραματικά ραγδαία πτώση το 2007 που αποδίδεται στις καταστρεπτικές πυρκαγιές που έπληξαν τότε την περιοχή. Το 2008 παρατηρήθηκε ανοδική τάση. Διάγραμμα 1. Αριθμός λουομένων ανά έτος στις ιαματικές πηγές Καϊάφα, 1995-2008 (ΚΠΟΕ). Από: Παππά Δ., 2009. 18

2.5 Αβιοτικό περιβάλλον 2.5.1 Κλίμα Τα κλιματολογικά στοιχεία μιας περιοχής αποτελούν ουσιαστικούς παράγοντες διαμόρφωσης του υδρολογικού κύκλου και κατά συνέπεια του υδρολογικού ισοζυγίου της. Οι κύριοι συντελεστές που διαμορφώνουν το κλίμα μιας περιοχής είναι η θερμοκρασία, η υγρασία και τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα (βροχή, χιόνι, χαλάζι). Σύμφωνα με τους Kotinis-Zambakas et al. (1984), η Ελλάδα χωρίζεται σε πέντε κλιματικές ζώνες. Ο Ν. Ηλείας ανήκει στη ζώνη C1, δηλαδή στη ζώνη με κλίμα Θαλάσσιο-Μεσογειακό Υποτροπικό. Η περιοχή έχει θαλάσσιο μεσογειακό κλίμα με ήπιους χειμώνες και δροσερά καλοκαίρια κυρίως λόγω της επίδρασης της θάλασσας, με σχετικά υψηλά ποσοστά βροχοπτώσεων. Η θερμοκρασία σπάνια κατέρχεται υπό το μηδέν το χειμώνα. Χάρτης 4. Μεταβατικές κλιματικές ζώνες στην Ελλάδα με κριτήριο την ετήσια πορεία του μέσου μηνιαίου αριθμού καταιγίδων (Κατά Kotinis-Zambakas & al. 1984). Υπόμνημα για τον χάρτη: Η περιοχή μελέτης εντάσσεται στον κόκκινο κύκλο. ΑΙ: Ηπειρωτικό Μεσογειακό κλίμα με ζεστό καλοκαίρι και όχι τόσο ξηρό όπως το μεσογειακό υποτροπικό. Α2: Ηπειρωτικό Μεσογειακό κλίμα, 19

επηρεαζόμενο από την θάλασσα. Β: Καθαρά μεταβατικό Ηπειρωτικό- Μεσογειακό Ηπειρωτικό. C1: Θαλάσσιο ή Μεσογειακό Υποτροπικό. C2: Γνήσιο θαλάσσιο ή Μεσογειακό Υποτροπικό κλίμα. Τα απαραίτητα μετεωρολογικά στοιχεία που αφορούν την περιοχή μελέτης προέρχονται από τους μετεωρολογικούς σταθμούς (ΜΣ) της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας (ΕΜΥ) και του Εθνικού Αστεροσκοπίο Αθηνών. Στα διαγράμματα που ακολουθούν, απεικονίζονται γραφικά οι τιμές της Μέσης Μηνιαίας Σχετικής Υγρασίας που έχουν προκύψει από την επεξεργασία των δεδομένων μετεωρολογικών σταθμών. Εποχιακή Διακύμανση της Σχετικής Υγρασίας Πύργος - Σχετ. Υγρασία % 80 70 60 50 40 30 Οκτ Νοε Δεκ Ιαν Φεβ Μαρ Απρ Μαϊ Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπ Διάγραμμα 2: Μέση Μηνιαία Σχετική Υγρασία Μ.Σ. Πύργου (περίοδος 1980-2002). Εποχιακή Διακύμανση των Βροχοπτώσεων Πύργος - Βροχόπτωση mm 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Οκτ Νοε Δεκ Ιαν Φεβ Μαρ Απρ Μαϊ Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπ Διάγραμμα 3: Μέσο Μηνιαίο Ύψος Βροχής Μ.Σ. Πύργου (περίοδος 1980-2002). 20

Εποχιακή Διακύμανση της Ηλιοφάνειας Πύργος - Ηλιοφάνεια ώρες/μήνα 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Οκτ Νοε Δεκ Ιαν Φεβ Μαρ Απρ Μαϊ Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπ Διάγραμμα 4: Μέση Μηνιαία Ηλιοφάνεια Μ.Σ. Πύργου (περίοδος 1980-2002) Εποχιακή Διακύμανση της Θερμοκρασίας Πύργος - Θερμοκρασία 30,0 25,0 20,0 οc 15,0 10,0 5,0 0,0 Οκτ Νοε Δεκ Ιαν Φεβ Μαρ Απρ Μαϊ Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπ Διάγραμμα 5: Μέση Μηνιαία Θερμοκρασία Μ.Σ. Πύργου (περίοδος 1980-2002). Σήμερα επιπλέον βρίσκεται σε λειτουργία ένας αυτόματος μετεωρολογικός σταθμός, που λόγω της θέσης του μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι αντιπροσωπευτικός των γενικών μετεωρολογικών και κλιματικών συνθηκών της περιοχής του Καϊάφα. Ο σταθμός αυτός έχει εγκατασταθεί στη Ζαχάρω από τον Αύγουστο του 2007 και ανήκει στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. Τα παρακάτω κλιματολογικά δεδομένα θερμοκρασίας, βροχοπτώσεων και ανέμων προέρχονται από μετρήσεις του συγκεκριμένου σταθμού για το προηγούμενο έτος (2012). 21

Για το έτος 2012, ο ψυχρότερος μήνας ήταν ο Ιανουάριος με ελάχιστη μηνιαία θερμοκρασία στους 3,5 o C και ο θερμότερος ο Αύγουστος με μέγιστη μηνιαία θερμοκρασία 43,2 o C. Τον ίδιο μήνα καταγράφηκε και η μέγιστη μέση μηνιαία θερμοκρασία στους 34,4 o C. Όσον αφορά τη βροχόπτωση, η μέγιστη μηνιαία τιμή παρατηρήθηκε τον Φεβρουάριο με βροχόπτωση 240,0 mm ακολουθούμενο από τον Δεκέμβριο με 195,4 mm, τον Ιούλιο δεν έβρεξε καθόλου, ενώ τον Ιούνιο και τον Αύγουστο έβρεξε ελάχιστα. Το ετήσιο ύψος βροχής είναι υψηλό φτάνοντας τα 768,2 mm, έχοντας ικανοποιητική μηνιαία κατανομή. Ο συνολικός αριθμός ημερών βροχής υπολογίστηκε σε 127. Στον Πίνακα που ακολουθεί (Πίνακας 8) παρουσιάζονται τα μηνιαία κλιματολογικά δεδομένα θερμοκρασίας και βροχοπτώσεων όπως καταγράφηκαν από τον μετεωρολογικό σταθμό της Ζαχάρως κατά το έτος 2012. Πίνακας 8. Δεδομένα θερμοκρασίας και βροχοπτώσεων από τον μετεωρολογικό σταθμό της Ζαχάρως για το 2012. Μήνες Θερμοκρασία ( C) Μέση μηνιαία Ελάχιστη μηνιαία Μέγιστη μηνιαία Μηνιαία βροχόπτωση (mm) ΙΑΝ 8,6 3,5 13,6 84,5 ΦΕΒ 10,0 6,0 14,1 240,0 ΜΑΡ 12,6 7,1 18,0 20,0 ΑΠΡ 16,0 10,4 21,1 76,0 ΜΑΙ 18,5 12,8 23,8 40,4 ΙΟΥΝ 23,5 16,0 29,9 0,4 ΙΟΥΛ 26,3 18,9 32,4 0,0 ΑΥΓ 34,4 25,6 43,2 0,4 ΣΕΠ 23,3 16,9 29,6 35,4 ΟΚΤ 21,0 15,7 26,6 31,6 ΝΟΕ 16,8 11,5 21,8 44,0 ΔΕΚ 11,2 6,8 16,0 195,4 Πηγή: Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (http://penteli.meteo.gr/stations/zacharo/) Οι επικρατούντες άνεμοι είναι Β και Α κατευθύνσεων, περιορισμένης μέσης εντάσεως. Οι μέγιστες απόλυτες εντάσεις παρατηρούνται τους χειμερινούς μήνες, οι οποίοι ακολουθούνται από τους πρώτους ανοιξιάτικους (Πίνακας 9). Στον Πίνακα παρουσιάζονται τα μηνιαία κλιματολογικά δεδομένα ανέμων όπως καταγράφηκαν από τον μετεωρολογικό σταθμό της Ζαχάρως κατά το έτος 2012. 22

Πίνακας 9. Δεδομένα ανέμων από τον μετεωρολογικό σταθμό της Ζαχάρως για το 2012. Επικρατούσα μηνιαία διεύθυνση ανέμων Μέση μηνιαία ένταση ανέμων (km/h) ΙΑΝ Α-ΒΑ 7,7 74,0 ΦΕΒ Α-ΒΑ 7,6 75,6 ΜΑΡ Α-ΒΑ 2,4 66,0 ΑΠΡ Α 6,7 66,0 ΜΑΙ Α 6,4 49,9 ΙΟΥΝ Α 5,5 43,5 ΙΟΥΛ Α 5,3 40,2 ΑΥΓ Α 5,9 51,5 ΣΕΠ Β 6,1 54,7 ΟΚΤ Β 4,5 48,3 ΝΟΕ Β 5,5 48,3 ΔΕΚ Β 6,5 61,2 Απόλυτη μέγιστη ταχύτητα ανέμων (km/h) Πηγή: Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (http://penteli.meteo.gr/stations/zacharo/) 2.5.2 Βιοκλίμα Ομβροθερμικό πηλίκο Emberger, Q 2 Ως βιοκλίμα ορίζεται η σύνθεση των κλιματικών παραγόντων που έχουν πρωταρχική σημασία για τη βλάστηση και η συσχέτισή τους με αυτήν. Για τον προσδιορισμό του βιοκλίματος στην περιοχή της Μεσογείου εφαρμόζεται η μέθοδος Emberger-Sauvage. Με τη μέθοδο αυτή ορίζονται βιοκλιματικοί όροφοι, οι οποίοι ανταποκρίνονται στη διαδοχή του βιοκλίματος σύμφωνα με την μεταβολή της θερμοκρασίας και της βροχόπτωσης, είτε κατά ύψος, είτε κατά γεωγραφικό πλάτος. Για την τοποθέτηση ενός μετεωρολογικού σταθμού σε βιοκλιματικό όροφο υπολογίζεται το ομβροθερμικό πηλίκο Q2, το οποίο συνεκτιμάται σύμφωνα με τους Emberger και Sauvage από έναν συνθετικό τύπο που λαμβάνει υπόψη την ετήσια βροχόπτωση, τον μέσο όρο των μεγίστων θερμοκρασιών του θερμότερου μήνα και τον μέσο όρο των ελάχιστων θερμοκρασιών του ψυχρότερου μήνα: 23

όπου: Ρ: η ετήσια βροχόπτωση(σε mm) Μ και m: οι μέσοι όροι των μέγιστων θερμοκρασιών του θερμότερου μήνα και των ελάχιστων θερμοκρασιών του ψυχρότερου μήνα αντίστοιχα σε απόλυτους βαθμούς (- 273,2 C = 0 Κ) Τέτοιες μαθηματικές εκφράσεις ή αριθμοί ονομάζονται κλιματικοί ή βιοκλιματικοί δείκτες αντίστοιχα, ανάλογα με το αντικείμενο που επηρεάζουν. Για την περιοχή της Μεσογείου καλά αποτελέσματα δίνει ο τύπος "ομβροθερμικό πηλίκο" του Emberger. Στο κλιματόγραμμα του Emberger, οι μετεωρολογικοί σταθμοί και αντίστοιχα οι περιοχές όπου αυτοί βρίσκονται τοποθετούνται με βάση τα Q και m. Όσο μικρότερος είναι ο δείκτης Q 2, τόσο ξηρότερο είναι το κλίμα. Με βάση τις τιμές του Q 2 και την τιμή του m συντάσσει ο Emberger τα λεγόμενα κλιματικά διαγράμματα. Στο χάρτη 5 παρουσιάζεται το κλιματόγραμμα του Emberger, όπως τροποποιήθηκε από τον Sauvage και στο οποίο τοποθετήθηκαν από τον Μαυρομάτη οι μετεωρολογικοί σταθμοί της Ελλάδας με βάση τις συντεταγμένες Q 2 και m. Οι καμπύλες γραμμές που προκύπτουν, αποτελούν τα όρια των βιοκλιματικών ορόφων, ενώ οι κατακόρυφες ευθείες διαχωρίζουν τους υπο-ορόφους κάθε βιοκλιματικού ορόφου. Ο Μαυρομάτης (Μαυρομάτης, 1967) διακρίνει: - Όροφος υγρός - Όροφος ύφυγρος - Όροφος ημίξηρος - Όροφος ξηρός Η διάκριση των υπο-ορόφων κάθε βιοκλιματικού ορόφου γίνεται με βάση το μέσο όρο των ελάχιστων θερμοκρασιών του ψυχρότερου μήνα m ( C) ως εξής: - m > 7 C χειμώνας θερμός - 3 C < m < 7 C χειμώνας ήπιος - 0 C < m < 3 C χειμώνας ψυχρός - m < 0 C χειμώνας δριμύς Με βάση τα στοιχεία της ΕΜΥ για αντιπροσωπευτικούς σταθμούς κάθε νομού εκτιμάται το ομβροθερμικό πηλίκο Emberger για την περιοχή μελέτης ως εξής: Νομός Ηλείας (Μ.Σ. Πύργος και Μ.Σ. Ανδραβίδας) Μ = 31,1 o C, m = 4,5 o C, P = 738,9 mm και επομένως Q 2 = 95,52 24

Ο δείκτης Q 2 καθώς και ο δείκτης m, σύμφωνα με το διάγραμμα του Emberger κατά Μαυρομάτη για την Ελλάδα, δηλώνει ότι ο βιοκλιματικός όροφος της περιοχής μελέτης είναι: Ν. Ηλείας: Ύφυγρος με υποόροφο χειμώνα ήπιο Διάγραμμα 6. Κλιματικό διάγραμμα Emerger-Sauvage για την περιοχή μελέτης (Μ.Σ. Πύργου) 25

Επιπρόσθετα, παρατίθεται ο χάρτης 5 βιοκλιματικών ορόφων του ΥΠΑΑΤ για το σύνολο της Πελοποννήσου, όπως αυτός έχει προκύψει από την επεξεργασία μετεωρολογικών δεδομένων Χάρτης 5: Χάρτης βιοκλιματικών ορόφων για την περιοχή της Πελοποννήσου (πηγή ΥΠΑΑΤ) 26

Θερμοκρασία (oc) Υψος Βροχόπτωσης (mm) Ομβροθερμικό διάγραμμα Οι Gaussen και Bagnouls απεικονίζουν με ένα διάγραμμα που καλείται "ομβροθερμικό διάγραμμα" την πορεία, μήνα προς μήνα, της μέσης μηνιαίας θερμοκρασίας σε o C και του μέσου μηνιαίου ύψους βροχής σε mm. Ως ξηρός χαρακτηρίζεται ένας μήνας κατά την οποίο το σύνολο των κατακρημνισμάτων αυτού είναι ίσο ή μικρότερο από το διπλάσιο της μέσης θερμοκρασίας, ισχύει δηλ. ότι P(mm) 2T( o C). Αυτή η σχέση είναι καθαρά εμπειρική, αλλά έχει υιοθετηθεί από UNESCO-FAO γιατί έχουν ληφθεί υπόψη πολυάριθμες εργασίες πάνω στη φυτική οικολογία που έγιναν σε διάφορες περιοχές της γης στις οποίες παρουσιάζεται ξηρά περίοδος. Με βάση τα ανωτέρω η ξηρά περίοδος αποτελείται από το σύνολο των διαδοχικών μηνών που χαρακτηρίστηκαν ως ξηροί. 60 Θερμοκρασία Βροχόπτωση 180 50 160 140 40 120 30 20 10 100 80 60 40 20 0 0 ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μήνας Διάγραμμα 7: Ομβροθερμικό διάγραμμα Μ.Σ. Πύργου Από την παρατήρηση του ομβροθερμικού διαγράμματος, που προέκυψε από τα μετεωρολογικά δεδομένα, η ξηρή περίοδος για το Μ.Σ. Πύργου προκύπτει ότι η Ξηρά Περίοδος είναι το διάστημα μηνών ΜΑΙΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ. 27

2.5.3 Γεωμορφολογικά, γεωλογικά, υδρολογικά και υδρογεωλογικά στοιχεία 2.5.3.1. Γενικά γεωμορφολογικά στοιχεία Ο Νομός Ηλείας προσδιορίζεται από επίπεδες εκτάσεις οι οποίες σχηματίζουν την πεδιάδα της Ηλείας, που είναι η μεγαλύτερη της Πελοποννήσου. Μεγάλοι ορεινοί όγκοι βρίσκονται στα όρια με τους νομούς Αρκαδίας και Μεσσηνίας, όμως στο σύνολό του ο νομός χαρακτηρίζεται ως πεδινός. Στον πίνακα που ακολουθεί (Πίνακας 10) παρουσιάζεται η κατανομή των εκτάσεων του Νομού. Πίνακας 10. Κατανομή εκτάσεων Νομού Ηλείας Έκταση (km²) % Πεδινές περιοχές 1.517 57,9 Ημιορεινές περιοχές 555 21,2 Ορεινές περιοχές 546 20,9 Οι πεδινές εκτάσεις του Νομού αναπτύσσονται στις λεκάνες των ποταμών Πηνειού, Αλφειού και στην παραλιακή ζώνη Πύργου Κυπαρισσίας. Το μεγαλύτερο μέρος της Ηλείας είναι μια μεγάλη και συνεχής πεδιάδα που χωρίζεται στα τμήματα της Μανωλάδας, της Αμαλιάδας και του Πύργου. Στη Ζαχάρω, στα Κρέστενα και στην Αγουλινίτσα σχηματίζονται μικρές κοιλάδες. Ο Ν. Ηλείας αλλάζει προφίλ προς τα όρια με Αρκαδία. Ξεκινώντας από τα βόρεια του Νομού και συγκεκριμένα στο βορειοανατολικό τμήμα δεσπόζει ο Ερύμανθος με ψηλότερη κορυφή εντός Ηλείας τη Λάμπεια (1.797 μ) και με ΝΔ κατεύθυνση. Συνεχίζοντας νοτιότερα, στα Βορειοανατολικά της Αρχαίας Ολυμπίας, εκτείνεται με μορφή οροπεδίου η Φολόη (780 μ), ενώ στο νότιο τμήμα του νομού ορθώνεται με κατεύθυνση ανατολική δυτική η Μίνθη (1.345 μ) και παράλληλα προς αυτήν, αλλά βορειότερα ο Λαπίθας (773 μ). Το βασικό υδρογραφικό δίκτυο της περιοχής καθορίζεται από τους δύο μεγάλους ποταμούς, τον Πηνειό και τον Αλφειό. Ο ποταμός Πηνειός συγκεντρώνει στην ορεινή ζώνη και τα νερά του Λάδωνα αλλά έχει υποστεί δραστική αλλαγή της μορφολογίας και φύσης του λόγω του φράγματος και της τεχνητής λίμνης στο κεντρικό ημιορεινό τμήμα του νομού, όπου και κατακρατείται ο κύριος όγκος των απορροών του. Ο Αλφειός δέχεται στο ρου του τους παραποτάμους, Ερύμανθο, Ενιπέα, Διάγοντα και Σελινούντα. Έχει υποστεί μικρότερες αλλαγές και παρεμβάσεις κυρίως για αρδευτικούς λόγους και διατηρεί τα φυσικά χαρακτηριστικά του. 28

Το δευτερεύον υδρογραφικό δίκτυο είναι περιορισμένο τόσο λόγω της μικρής γεωμορφολογικής κλίσης όσο και των ανθρωπογενών παρεμβάσεων, και περιορίζεται σε κάποιους κλάδους με μικρή περιοδική ροή. Οι κοίτες των χειμάρρων στην ευρεία ζώνη της χάραξης έχουν γενικά μικρό πλάτος (3-4 m) και βάθος (1-2 m). Οι ποταμοί μαζί με πλήθος μικρών υδατορεμμάτων έχουν συνεχή ροή καθ όλη τη διάρκεια του έτους δηλαδή ακόμη και σε περιόδους που χαρακτηρίζονται από εκτεταμένη ανομβρία. Στο υδρολογικό δίκτυο του Νομού συμβάλλουν και η Λίμνη Καϊάφα, η τεχνητή λίμνη του Πηνειού και στα όρια των νομών Ηλείας και Αχαΐας η λιμνοθάλασσα Κοτυχίου. Δυτικά της περιοχής μελέτης αναπτύσσεται η πεδινή (παράκτια) ζώνη που παρουσιάζει μικρές μορφολογικές εξάρσεις λόγω της παρουσίας των θινών κατά μήκος της ακτής. Κυρίαρχο μορφολογικό στοιχείο αποτελεί η λίμνη του Καϊάφα, βόρεια της πόλης της Ζαχάρως και η πεδιάδα της αποξηραμένης σήμερα πρώην λίμνης Αγουλινίτσας. Από τις ύλες που μεταφέρουν οι ποταμοί και ιδιαίτερα ο Αλφειός, καθώς και εξαιτίας των θαλασσίων ρευμάτων, σχηματίστηκαν οι λίμνες (ή εσωτερικές λιμνοθάλασσες) Καϊάφα, καθώς και οι πρώην Αγουλινίτσας και Μουριάς (και οι δύο αποξηραμένες). Η λίμνη αγουλινίτσας με μέγιστη έκταση περίπου 28.000 στρεμμάτων και μήκος 15 χλμ. αποξηράνθηκε το 1969 και αποδώθηκε σταδιακά μετά από εργασίες βελτίωσης των εδαφών, σε αγροτική χρήση. Η λιμνη Καϊάφα έχει ένα μήκος περίπου 2 Km πλάτος περίπου 500 m και περιορίζεται από το Ιόνιο Πέλαγος από μια αμμολουρίδα (φραγματικό νησί), πλάτους περίπου 400 m. Πάνω στην αμμολουρίδα αναπτύσσεται σύστημα αμμοθινών, ενώ η ίδια στο βόρειο άκρον της διακόπτεται από στενό τεχνητό δίαυλο που συνδέει την λιμνοθάλασσα με την ανοιχτή θάλασσα. Προς την πλευρά της χέρσου η λιμνοθάλασσα περιορίζεται από ελώδη ζώνη σημαντικού πλάτους, ενώ στο βόρειο άκρον της και για μικρή απόσταση γειτνιάζει με ασβεστολιθικό όγκο ο οποίος φέρει τα σπήλαια Ανιγρίδων Νυμφών και Γεράνιον Άντρον στα οποία αναβλύζουν ιαματικές πηγές. Η λίμνη του Καϊάφα στα μέσα της δεκαετίας του 70 υπέστη εκτεταμένες παρεμβάσεις που αφορούσαν αποξήρανση μικρού τμήματος στο βόρειο άκρον της, εκβάθυνση στο σύνολό της με την απομάκρυνση περίπου 2 m άμμου και ιλύος, δημιουργία τσιμεντένιου κρηπιδώματος στα νότια περιθώριά της και επαναδιευθέτηση της εσωτερικής ακτής της αμμολουρίδας και δημιουργία νησίδας τουριστικών εγκαταστάσεων του Ε.Ο.Τ. 2.5.3.2. Γεωλογικά στοιχεία Ο Ελλαδικός χώρος αποτελείται σχεδόν στο σύνολό του από τις Ελληνίδες οροσειρές που σχηματίστηκαν από την πτύχωση των Tριαδικής Kάτω-Mειoκαινικής ηλικίας ιζημάτων που είχαν αποτεθεί στο χώρο του αλπικού γεωσυγκλίνου κατά την διάρκεια του Μεσοζωικού αιώνα και του Παλαιογενούς. Τα αλπικά αυτά ιζήματα που σχημάτισαν τις Ελληνίδες οροσειρές, έχουν διαρθρωθεί σε διάφορες γεωτεκτονικές ζώνες, δηλαδή σε διάφορες μεγάλες γεωλογικές ενότητες, όπου κάθε μία από 29

αυτές παρουσιάζει τους δικούς της λιθολογικούς, παλαιογεωγραφικούς και τεκτονικούς χαρακτήρες, όπως φαίνεται και στην χάρτη που ακολουθεί (Χάρτης 6). Το γενικό γεωτεκτονικό πλαίσιο της ευρύτερης περιοχής έρευνας χαρακτηρίζεται από σχηματισμούς που ανήκουν στις γεωτεκτονικές ενότητες κυρίως της Ιόνιας ζώνης αλλά και των εσωτερικότερων ζωνών Ωλονού - Πίνδου και Γαβρόβου Τριπόλεως. Χάρτης 6. Γεωτεκτονική διάταξη των Ελληνίδων ζωνών Υπόμνημα για τον χάρτη: Rh: Μάζα της Ροδόπης, Sm: Σερβομακεδονική μάζα, CR: Περιροδοπική ζώνη, Pe: Ζώνη Παιονίας, Ρα: Ζώνη Πάικου, Αl:Ζώνη Αλμωπίας, Pl: Πελαγονική ζώνη, Ac: Αττικο-Κυκλαδική ζώνη, Sp: Υποπελαγονική ζώνη, Pk: Ζώνη Παρνασσού - Γκιώνας, Ρ: Ζώνη Πίνδου, G: Ζώνη Γαβρόβου -Τρίπολης, Ι: Ιόνια ζώνη, Ρx: Ζώνη Παξών ή Προαπούλια, Au: Ενότητα πλακωδών ασβεστολίθων (Plattencalk) (Mountrakis et al. 1983). Οι αλπικοί γεωλογικοί σχηματισμοί του υποβάθρου εμφανίζονται επιφανειακά κυρίως με το ανάπτυγμα των ασβεστολίθων και των γύψων στην περιοχή του Κάστρου και των Λουτρών Κυλλήνης και των ασβεστολίθων στην περιοχή της λίμνης Καϊάφα. Οι μεταλπικοί γεωλογικοί σχηματισμοί που εμφανίζονται στην ευρύτερη περιοχή μελέτης είναι κυρίως Νεογενή ιζήματα και Τεταρτογενείς αποθέσεις τα οποία συνολικά καταλαμβάνουν μεγάλη επιφανειακή έκταση, παρουσιάζουν μεγάλο πάχος και σημαντικές στρωματογραφικές και λιθολογικές εναλλαγές και υπέρκεινται των σχηματισμών του Μεσοζωικού υποβάθρου. 30