Προς μια διαλεκτική ανάγνωση των προοπτικών εξόδου από την κρίση. Βασίλης Γρόλλιος, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στο άρθρο θα αποπειραθώ να προσεγγίσω το περιεχόμενο της έννοιας της διαλεκτικής και να δείξω τον επαναστατικό της χαρακτήρα. Ένας άλλος τίτλος του κειμένου θα μπορούσε να είναι: «Η επικαιρότητα του διαλεκτικού στοχασμού σήμερα» ή «Τι σημαίνει να είναι κάποιος διαλεκτικός υλιστής σήμερα»; Η ερμηνεία που θα δώσω βασίζεται στην κριτική θεωρία των Horkheimer και Adorno, η οποία θεωρώ ότι είναι αυτή που είναι πιο κοντά στη μαρξική διαλεκτική και συνεχίζεται σήμερα από τη φιλοσοφία των ρωγμών του John Holloway ή αλλιώς από το μονοπάτι που ονομάζεται «ανοιχτός μαρξισμός». Αρχικά θα κάνω μια πολύ σύντομη αναφορά στον φιλελεύθερο στοχασμό, ώστε μέσω της αντιπαράθεσης μαζί του να καταστεί η ερμηνεία μου πιο σαφής. Ήδη από την εισαγωγή του Πλούτου των Εθνών ο Adam Smith ταυτίζει τα πλούσια έθνη με τα πολιτισμένα. 1 Η συσσώρευση πλούτου από ένα έθνος είναι δείγμα προόδου και πολιτισμού. Σε αυτήν την περίπτωση όλα τα μέλη της κοινωνίας κερδίζουν, όλες οι κοινωνικές τάξεις, ακόμα και οι πιο απλοί εργάτες. Ο καταμερισμός της εργασίας είναι για τον Smith δείγμα προόδου και λαμβάνει χώρα στο τελικό στάδιο της ιστορίας, στην 1 Smith, A. (1999) The Wealth of Nations. Books I-III, Penguin Books, 1999, σ. 105.
Βασίλης Γρόλλιος εμπορευματική κοινωνία. 2 Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα κάθε εργάτης να γνωρίζει καλύτερα την εργασία του και έτσι να παράγεται περισσότερος πλούτος. Ο Smith επισημαίνει πως ο καταμερισμός της εργασίας δεν είναι απλώς ένα αποτέλεσμα της ανθρώπινης σοφίας αλλά είναι αποτέλεσμα της εγγενούς τάσης που υπάρχει στην ανθρώπινη φύση, στη φυσική μας προδιάθεση να διαπραγματευόμαστε, να παζαρεύουμε και να ανταλλάσουμε (natural propensity to truck, barter and exchange). 3 Αυτή η φυσική προδιάθεση μας οδηγεί στο σχηματισμό διαφόρων ταλέντων τα οποία είναι χρήσιμα. Στη φιλοσοφία της ιστορίας του Smith η πρόοδος της κοινωνίας προσμετράται ανάλογα με το πόσο η κοινωνία έχει αφομοιώσει την κεφαλαιοκρατική λογική, δηλαδή τη λογική του καπιταλιστικού συστήματος, βασικότερες αξίες του οποίου είναι η επιθυμία για συσσώρευση πλούτου και ο ανταγωνισμός. Τα βασικά χαρακτηριστικά που ο Smith αποδίδει στην ανθρωπινή φύση ο Hegel τα αποδίδει στο πνεύμα. Ο Hegel δεν θεμελιώνει, δεν τεκμηριώνει, δεν καταφέρνει να δικαιολογήσει την ύπαρξη του συστήματος. Δεν μελετάει τα οικονομικά αίτια της εξαθλίωσης των μαζών. Η ελεύθερη βούληση γίνεται αντικειμενική όταν δεν μένει σε αφηρημένο επίπεδο. Για να γίνει αυτό πρέπει να εκφραστεί συγκεκριμένα στην ιδιοκτησία, δηλαδή όταν το άτομο έχει την ελευθερία ιδιοποίησης. Η ελευθερία προωθείται όταν εξασφαλίζεται η ατομική ιδιοκτησία. Ο μη έχων ατομική ιδιοκτησία δεν μπορεί να είναι ελεύθερος. 4 Επικροτεί πλήρως τη λογική της αγοράς, την κεφαλαιοκρατική λογική. Εννοείται ότι στο δικαίωμα ατομικής ιδιοκτησία συμπεριλαμβάνεται και η ατομική ιδιοκτησία επιχειρήσεων. Ο Hegel προϋποθέτει ότι οι δομές εξουσίας, η συγκρότηση της κοινωνίας, όπως αυτή συναντάται στη Γερμανία της εποχής του, ανταποκρίνεται σε μεγάλο βαθμό στα αιτήματα του λογικού, της ελευθερίας, της ισότητας και της δικαιοσύνης. 5 Στο ίδιο μήκος κύματος θεωρώ ότι κινείται και ο J.S.Mill, ο οποίος θεμελιώνει την κοινωνική του φιλοσοφία στην αξία της συσσώρευσης του πλούτου και του ανταγωνισμού 6. Ας δούμε πιο προσεκτικά για ποιο λόγο η φιλελεύθερη σκέψη δεν ήταν διαλεκτική με την μαρξική έννοια του όρου. Ο υπότιτλος του Κεφαλαίου είναι «Μια κριτική της πολιτικής οικονομίας». Τι νόημα έχει η έννοια της κριτικής στην κριτική της πολιτικής οικονομίας του Marx; Ο Marx λέει στην κριτική του 2 Smith 1999, 110. 3 Smith 1999, 117. 4 Hegel, F., Elements of the Philosophy of Right, Cambridge University Press, Cambridge and New York 1991, σσ. 80-81. 5 Hegel, F., Political Writings, Cambridge University Press, Cambridge 1999, σ. 212. 6 Για το πως αυτό συμβαίνει στον Mill παραπέμπω στο άρθρο μου για τη δημοκρατία στον Mill: Grollios, V., J.S.Mill s Views on Democracy After 1848, Critical Sociology, τ. 37, τεύχ. 6 (2011). 54
Προς μια διαλεκτική ανάγνωση των προοπτικών εξόδου από την κρίση στον Hegel ότι η κριτική του είναι ριζοσπαστική μόνο αν είναι ad hominem, επειδή μόνο τότε θα θέσει τον άνθρωπο στη ρίζα όλων των ζητημάτων. 7 Τι εννοεί με αυτό; Εννοεί ότι οι οικονομικές κατηγορίες θα πρέπει να αναχθούν, να θεμελιωθούν στην κοινωνικο-ιστορική πρακτική, ότι θα πρέπει να εντοπίσουμε την ανθρώπινη πράξη, η οποία συνιστά την ουσία των οικονομικών κατηγοριών. Θα πρέπει να φανερώσουμε το ανθρώπινο περιεχόμενο των κατηγοριών, των μορφών, το οποίο καθίσταται αόρατο. Η ουσία της μαρξικής προβληματικής επικεντρώνεται στο ερώτημα του πως είναι δυνατόν από τη μια η ανθρώπινη πράξη να είναι θεμελιώδης και από την άλλη οι άνθρωποι να φαίνεται ότι εξουσιάζονται από τις οικονομικές κατηγορίες, από κάποιες αφαιρέσεις, δηλαδή από κάποιες έννοιες, όπως το κεφάλαιο και ο ανταγωνισμός. Πως είναι δυνατόν να γινόμαστε, όπως μας χαρακτηριστικά μας λέει ο Marx, «βαμπίρ του κεφαλαίου»; 8 Αυτό είναι το βασικό ερώτημα όλης της μαρξικής φιλοσοφίας, το οποίο, αν δεν τεθεί, αμφιβάλλω ότι μπορεί κανείς να διεισδύσει στο μαρξικό στοχασμό: Πώς εξηγείται το ότι ενώ εμείς παράγουμε το χρήμα, τελικά το χρήμα μας εξουσιάζει για να καλύψει τις δικές του ανάγκες; Γιατί η ουσία να παίρνει αυτή τη μορφή; Γιατί η ουσία της κοινωνίας, η πιο σημαντική σχέση, η προσπάθεια των ανθρώπων να ικανοποιήσουν τις στοιχειώδεις ανάγκες τους, (το περιεχόμενο, η εργασία) παίρνει τη μορφή των οικονομικών κατηγοριών, της αυτοαναπαραγόμενης αξίας, του κεφαλαίου, του χρήματος, δηλαδή μορφών οι οποίες φαίνονται να έχουν μια δική τους δυναμική, την οποία οι άνθρωποι δεν ελέγχουν; Γιατί σε τελευταία ανάλυση να μας ενδιαφέρει κυρίως η συσσώρευση του πλούτου, η αύξηση του ΑΕΠ και όχι η προστασία του περιβάλλοντος, ή η ικανοποίηση των ανθρωπίνων αναγκών; Να το μυστήριο, ο γρίφος που η φιλελεύθερη σκέψη δεν μπόρεσε να λύσει αλλά λύνει η μαρξική διαλεκτική. Η κριτική του Marx είναι κριτική στον τρόπο εμφάνισης, στο φετιχισμό των οικονομικών κατηγοριών και των μορφών-φετίχ που μας εξουσιάζουν, όπως είναι το κράτος, το χρήμα ως κοινωνική σχέση ή η αστική μορφή δημοκρατίας. 9 Μέσω της κριτικής στην πολιτική οικονομία, που είναι 7 Marx, K., Contribution to the Critique of Hegel s philosophy of Law. Introduction, in Marx, K. and Engels, F. Collected Works, Volume 3, International Publishers, New York 1975, σ. 182. 8 Για μια διεξοδική ανάλυση του ζητήματος Βλ., Neocleous, M., The Political Economy of the Dead: Marx s Vampires, History of Political thought, τ. XXIV. τεύχ. 4 (2003). 9 Για μια διαλεκτική ανάγνωση του ζητήματος της δημοκρατίας στη φιλοσοφία του Marx Βλ. Grollios, V., Marx and Engels Critique of Democracy. The Materialist Character of Their Concept of Autonomy, Critique: A Journal of Socialist Theory, τ. 39, τεύχ. 1 (2011). Επίσης, Grollios, V., Democracy and Commodity Fetishism in Marx. A Response to Antonio Callari and David Ruccio, Rethinking Marxism, 2012, προσεχές. 55
Βασίλης Γρόλλιος ουσιαστικά κριτική όλης της φιλελεύθερης σκέψης και του Hegel, θα πρέπει να λάβει χώρα μια απομυστικοποίηση, μια αποκρυπτογράφηση των κοινωνικών μορφών, ώστε να έρθει στην επιφάνεια το ανθρώπινο περιεχόμενό τους. Εδώ έχουμε μια διαλεκτική σχέση μορφής και περιεχομένου, όπου η μορφή δηλώνει τον τρόπο εμφάνισης του περιεχομένου, δηλαδή της ανθρώπινης πρακτικής, της πιο σημαντικής σχέσης, του πως ερχόμαστε σε επαφή αναμεταξύ μας και με τη φύση για να ικανοποιήσουμε τις βασικές μας ανάγκες. Η κριτική του Μαρξ φανερώνει τις συνθήκες που καθιστούν αναγκαία και εμφανίζουν ως αναπόφευκτη την ύπαρξη των καπιταλιστικών μορφών, κατηγοριών. Η μαρξική κριτική αποκρυπτογραφεί, εξηγεί την ανεξαρτησία των καπιταλιστικών μορφών αφήνοντάς τες γυμνές, αφού φανερώνει το περιεχόμενό τους, την ουσία τους. Η μαρξική κριτική στοχεύει στο να αποφυσικοποιήσει τις κατηγορίες. Ο Smith για παράδειγμα είχε πει ότι οι άνθρωποι από τη φύση τους έχουν την τάση να μεταφέρουν, να ανταλλάσουν προϊόντα (propensity to truck, barter, and exchange). Ο Marx θα απαντούσε ότι αυτή η εικόνα ανταποκρίνεται στη συγκεκριμένη μορφή κοινωνίας και όχι στην ανθρώπινη φύση συνολικά. Η μαρξική κριτική θεωρεί τις μορφές, τις κατηγορίες σαν παραμορφωμένες, αναποδογυρισμένες μορφές των ανθρώπινων σχέσεων. Στον Marx, όπως και στον Hegel, η πραγματικότητα χωρίζεται σε 2 επίπεδα. Στην εμφάνιση (μορφή) και στην ουσία (περιεχόμενο). Ουσία είναι το ουσιώδες για την κοινωνία, το πώς οι άνθρωποι έρχονται σε επαφή αναμεταξύ τους και με τη φύση για να ικανοποιήσουν τις βασικές ανάγκες τους, όπως την ανάγκη για τροφή, στέγη, νερό, υγεία και παιδεία. Η πιο βασική σχέση όλων μέσα στην κοινωνία είναι η εργασία, ο τρόπος παραγωγής του πλούτου. Στον καπιταλισμό η εργασία, ο τρόπος με τον οποίο ικανοποιούμε τις πλέον στοιχειώδεις ανάγκες μας, παίρνει τη μορφή του κεφαλαίου, των οικονομικών κατηγοριών, του κέρδους, της συσσώρευσης πλούτου. Οι άνθρωποι εμφανίζονται ως «προσωποποιήσεις των οικονομικών κατηγοριών», όπως το θέτει πολύ εύστοχα ο Marx. 10 Το κεφάλαιο δεν είναι συσσωρευμένος πλούτος, όπως υποστηρίζει η κλασική πολιτική οικονομία, αλλά η μορφή που έχει πάρει η εργασία στον καπιταλισμό, στο καθεστώς ατομικής ιδιοκτησίας. Το κεφάλαιο είναι μια κοινωνική σχέση. Τώρα πλέον καθίσταται ξεκάθαρο ότι μορφή και περιεχόμενο είναι μέρη της ίδιας ουσίας, της πιο βασικής κοινωνικής σχέσης, της εργασίας, της μιας και μοναδικής πραγματικότητας. Μορφή και περιεχόμενο διαμεσολαβούνται. Η αντίληψη ότι η υπερδομή έχει κάποια σχέση εξάρτησης από τη δομή ή ότι η οικονομία είναι πολύ σημαντική έστω και την τελευταία στιγμή, όπως συνήθως συναντάμε σε πολλά κείμενα ερμηνείας του Marx, δεν κάνουν κάποιον 10 Marx, K., Capital, Volume 1, Lawrence and Wishart, London 1996, σ. 1996. 56
Προς μια διαλεκτική ανάγνωση των προοπτικών εξόδου από την κρίση διαλεκτικό υλιστή. Αυτήν την αντίληψη έχουν και οι φιλελεύθεροι 11. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των Financial Times: με την υποψία εκλογών αμέσως θέτουν το ερώτημα πώς θα επηρεαστεί η οικονομία. Αυτό που τοποθετεί κάποιον στην παράδοση του μαρξικού στοχασμού είναι το να αντιληφθεί ότι η τόσο πολιτική όσο και η οικονομία είναι διαφορετικοί τρόποι έκφρασης της ίδιας ουσίας, του αντεστραμμένου κόσμου, ότι βρίσκονται δηλαδή σε μία σχέση διαμεσολάβησης. Η ουσία πάντα εμφανίζεται, αλλά στον καπιταλισμό με ένα διαστρεβλωμένο, παραποιημένο και ανώμαλο τρόπο. Εδώ έγκειται και ο μυστικιστικός χαρακτήρας του καπιταλισμού. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να εστιάσουμε στην έννοια του φετιχισμού. Ο Marx αναλύει το φετιχισμό εστιασμένα στο 4 ο μέρος του πρώτου κεφαλαίου του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου. Το κεφάλαιο αυτό έχει τον τίτλο «Ο φετιχισμός των εμπορευμάτων και το μυστικό τους». Μπορεί ο Marx να αναφέρεται στο φετιχισμό μόνο όσον αφορά τα εμπορεύματα, θεωρώ όμως ότι ο φετιχισμός είναι ένα γενικότερο φαινόμενο στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής το οποίο δεν σχετίζεται αποκλειστικά με την έννοια του εμπορεύματος. Πρέπει να βλέπουμε το φετιχισμό σα μια διαδικασία την οποία οι ίδιοι οι εργάτες ανακινούν, εφόσον αποδέχονται τις μορφές εξουσίας που βιώνουν, εφόσον αποδέχονται τη λογική της ατομικής ιδιοκτησίας, τη λογική του συστήματος, εφόσον βοηθάνε την αξία, το χρήμα να αυτοαναπαραχθεί, εφόσον δέχονται να γίνουν «βαμπίρ» του κεφαλαίου. Εμείς είμαστε το κεφάλαιο. Το κεφάλαιο δεν είναι έξω από εμάς, σε μια άλλη διάσταση. Οι άνθρωποι, με την αποδοχή των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων εξουσίας, παράγουν έναν κόσμο που τους υποδουλώνει. Αυτή η υποδούλωση στα αποτελέσματα της ανθρώπινης εργασίας, προσπάθειας, δημιουργεί τον αντεστραμμένο κόσμο (a topsy-turvy world). Η λογική του καπιταλισμού, του συστήματος, ο ανταγωνισμός, το κυνήγι του κέρδους δεν προέρχονται από εγγενή και αναπόφευκτα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης. Δεν είναι χαρακτηριστικά ενός νόμου της φύσης. Προέρχονται από τον τρόπο με τον οποίο είναι δομημένες οι κοινωνικές σχέσεις. Οι κοινωνικές σχέσεις παίρνουν μορφές που αντί να ικανοποιήσουν τις κοινωνικές ανάγκες, να προστατεύσουν την ανθρώπινη τιμή υπόληψη και αξιοπρέπεια, προστατεύουν το κέρδος. Η διαδικασία της αποφετιχοποίησης προϋποθέτει την τοποθέτηση των 11 Για το πώς αυτό γίνεται στον Adam Smith βλ. το εξαιρετικό άρθρο του Bonefeld, W., Free Economy and the Strong State: Some Notes on the State, Capital and Class, τ. 34, τεύχ. 1 (2010). 57
Βασίλης Γρόλλιος ανθρωπίνων αναγκών πάνω από αυτές του χρήματος, προϋποθέτει δηλαδή την ταξική πάλη. Πώς όμως η έννοια της διαλεκτικής, η οποία ουσιαστικά φανερώνει το στοιχείο της ταξικής αντίθεσης, της σύγκρουσης που υπάρχει στην ουσία και εκφράζεται με διαφορετικές μορφές, σχετίζεται με αυτή του υλισμού που είναι η κριτική ad hominem; Την καλύτερη ανάλυση για την έννοια του υλισμού την έχω συναντήσει στα δοκίμια του νεαρού Horkheimer της δεκαετίας του 1930. Η ψευδαίσθηση των κοινωνικών επιστημόνων της παραδοσιακής θεωρίας, μας λέει ο Horkheimer στο κλασικό δοκίμιο Παραδοσιακή και Κριτική θεωρία, (άνετα μπορεί να αντικατασταθεί ο όρος κριτική με τον όρο διαλεκτική) είναι η πίστη τους ότι η ιδιοκτησία και το κέρδος δεν παίζουν σημαντικό ρόλο στη μεθοδολογική κατανόηση του κόσμου. Αντίθετα για την κριτική θεωρία, δηλαδή για μια διαλεκτική θεωρία της κοινωνίας, τα εμπειρικά δεδομένα δεν είναι εξωτερικά της θεωρητικής συγκρότησης των εννοιών. Η όποια εξήγηση δίνεται φανερώνει μια συγκεκριμένη ιστορική διαδικασία. Η σκέψη έχει μια δυναμική ενότητα με το αντικείμενο και η θεωρία που παρουσιάζει τις αντιφάσεις γίνεται μια δύναμη αλλαγής του κόσμου. «Μια ένταση χαρακτηρίζει όλες τις έννοιες της κριτικής θεωρίας», τονίζει εξαιρετικά εύστοχα ο Horkheimer. 12 Τελικά ο κριτικός, ο διαλεκτικός τρόπος σκέψης καταφέρνει, λέει λίγο πιο κάτω στο δοκίμιο ο Horkheimer, να «δώσει φωνή στο μυστήριο της πραγματικότητας». 13 Πώς γίνεται αυτό; Με το να βλέπουμε τις έννοιες, τις μορφές-φετίχ ως διαφορετικούς τρόπους έκφρασης της ουσίας, του αντιδημοκρατικού τρόπου παραγωγής του πλούτου, δηλαδή της αντίφασης, αφού η εργασία αποτελείται στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής από δύο στοιχεία που αναπόφευκτα συγκρούονται, τον εργάτη και τον καπιταλιστή. Στην εναρκτήρια διάλεξή του ως διευθυντή του ινστιτούτου κοινωνικών ερευνών ο Horkheimer υπογράμμισε ότι η ερμηνεία βάσει της οποίας η οικονομία ή το υλικό όν αποτελεί τη μοναδική πραγματικότητα και η τέχνη ή η φιλοσοφία ή ο ανθρώπινος χαρακτήρας παράγονται, προέρχονται ή είναι αντανακλάσεις αυτής αποτελεί μια αφηρημένη και διαστρεβλωμένη ερμηνεία του Marx. 14 Αυτή η ερμηνεία προϋποθέτει έναν αντιδιαλεκτικό διαχωρισμό θεωρίας και πράξης. 12 Horkheimer, M. (2002) Traditional and Critical theory, Horkheimer, M. Critical Theory. Selected Essays, Continuum, New York 2002, σ. 208. 13 Horkheimer 2002, σ. 217. 14 Horkheimer, M., The Present Situation of Social Philosophy and the Tasks of the Institute for Social Research, Horkheimer, M. Between Philosophy and Social Science. Selected Early Writings. The MIT Press, Cambridge, Massachusetts and London, 1993, σ. 12. 58
Προς μια διαλεκτική ανάγνωση των προοπτικών εξόδου από την κρίση Το έγκλημα των σύγχρονων διανοουμένων απέναντι στην κοινωνία, γράφει ο Horkheimer στην Έκλειψη του Λόγου, είναι ότι θυσιάζουν τις αντιφάσεις που υπάρχουν μέσα στις έννοιες και κατ επέκταση τον πολυσύνθετο χαρακτήρα των εννοιών, της σκέψης, στο βωμό των απαιτήσεων της κοινής λογικής. 15 Αυτό που θέλει να υπογραμμίσει ο θεμελιωτής της κριτικής θεωρίας είναι ότι το έγκλημά τους είναι ο αντιδιαλεκτικός χαρακτήρας της σκέψης τους. Έτσι, η φιλοσοφία, αντί να έχει μια κριτική, διεισδυτική ματιά, στην πραγματικότητα κατάντησε να έχει απολογητικό χαρακτήρα, από τη στιγμή που έχει αποδεχθεί πλήρως τη λογική του συστήματος, του κεφαλαίου, τη λογική του «ο χρόνος είναι χρήμα». Και συνεχίζει υπογραμμίζοντας ότι η παραγωγικότητα, η αποτελεσματικότητα και ο ορθός σχεδιασμός είναι οι απόλυτες αξίες, οι θεοί του σύγχρονου ανθρώπου. 16 Διαβάζοντας λοιπόν την Έκλειψη του Λόγου βλέπουμε τη σύγκρουση δύο φιλοσοφιών. Από τη μια έχουμε την αστική σκέψη, στην οποία εντάσσεται ο αγγλικός εμπειρισμός και ο γερμανικός ιδεαλισμός και από την άλλη το μαρξικό διαλεκτικό υλισμό. Η πρώτη θέλει να μας δώσει σταθερές απαντήσεις με βάση τη βεβαιότητα που υποτίθεται ότι προκύπτει από την εφαρμογή ενός γενικού πλάνου, ενώ η δεύτερη θέλει να μας οδηγήσει στην πίστη ότι ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής είναι ένα εγγενώς αντιθετικό-αντιφατικό σύστημα, η λογική του οποίου δεν μπορεί μας δώσει καμία βεβαιότητα. Αν ενσωματώσουμε στη σκέψη μας την ταξική αντίθεση, την άρνηση, τότε θα καταλάβουμε ότι δεν μπορούμε να έχουμε τις απαντήσεις, αλλά θα πρέπει να αρχίσουμε να ανοίγουμε ρωγμές στον καπιταλισμό εδώ και τώρα, στοχαζόμενοι μέσα στην αβεβαιότητα 17. «Tο τέλος της εκμετάλλευσης δεν θα έρθει από την επιτάχυνση της προόδου, αλλά από ένα ποιοτικό άλμα από τη διάσταση της προόδου. Το λογικό δεν συναντάται πουθενά με την πλήρη του μορφή. Συναντάται παντού στην ιστορική διαλεκτική με τη μορφή της ρήξης με την ταξικά δομημένη κοινωνία». 18 15 Horkheimer, M., Eclipse of Reason, Continuum, London and New York 2004, σ. 58. 16 Horkheimer 2004, σ. 102. 17 Για τις εξαιρετικά σημαντικές επιπτώσεις που έχει η έννοια της αβεβαιότητας στη μαρξική παράδοση και το πώς μας απομακρύνει από τη λενινιστική σκέψη Βλ. Bonefeld, W., Uncertainty and Social Autonomy, The Commoner, 8 (2004). 18 Horkheimer, M. (1978) The Authoritarian State, Arato, A και Gebhardt, E. (επιμ.), The Essential Frankfurt School Reader, Urizen Books, New York 1978, σ. 107. 59
Βασίλης Γρόλλιος Συμπερασματικά 19 θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος τι απαντήσεις έχουμε ως διαλεκτικοί υλιστές απέναντι στην κρίση; Είναι εντυπωσιακό το πόσο εγκλωβισμένη εξακολουθεί να είναι η αριστερά στον μονόδρομο της ανάπτυξης με τη μορφή της αύξησης του ΑΕΠ, δηλαδή της συσσώρευσης του κέρδους. Θαρρείς ότι ο σοσιαλισμός δεν συγκρούεται με τη λογική ότι το νόημα της ζωής μας είναι να βγάζουμε λεφτά. Και τι θα γίνει αν βγούμε από αυτήν την κρίση, καταφέρνοντας να μπορούμε να το κάνουμε; Και όταν κάποια στιγμή στο μέλλον το χρήμα δεν θα μπορεί να πολλαπλασιαστεί, τι θα γίνει; Όπως προκύπτει από την ανάγνωση του Κεφαλαίου, το εμπόρευμα που λέγεται εργατική δύναμη θα πρέπει να ικανοποιήσει τα νέα στάνταρ. Μήπως θα πρέπει να εστιάσουμε τις προσπάθειές μας στην κατάληψη ενός εγγενούς αντιδημοκρατικού θεσμού, όπως είναι το κράτος, με στόχο να εφαρμόσουμε ένα άλλο γενικό πλάνο, μια άλλη ολότητα; Και μετά την κατάληψη του κράτους τι θα γίνει; Πώς οι μάζες, μέσω των εργατικών συμβουλίων, θα συμμετέχουν στη διαμόρφωση αυτού του πλάνου; Το ερώτημα το θέτει ο Lukacs και παραδέχεται ουσιαστικά το αδιέξοδο του αντιδιαλεκτικού του στοχασμού, αφού καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα εργατικά συμβούλια θα πρέπει να καθοδηγούνται από το κόμμα. 20 Η απάντηση στον προαναφερόμενο προβληματισμό είναι να αντιστεκόμαστε με κάθε τρόπο στη λογική του κεφαλαίου, κάτι που σημαίνει να αρνούμαστε να υποτάσσουμε τη δραστηριότητα μας στη λογική του «ο χρόνος είναι χρήμα». Έτσι, ανοίγουμε ρωγμές στον καπιταλισμό. Παραπέμπω στο βιβλίο του Holloway Crack Capitalism 21 για τα περαιτέρω. Η ερμηνεία του ανοιχτού μαρξισμού στη ριζοσπαστική εκδοχή της εκβάλει όχι στο να εστιάζουμε στην προσπάθεια κατάληψης του κράτους, αλλά στην κατάληψη των επιχειρήσεων και τη δημιουργία εργατικών συμβούλιων, δηλαδή στην ανάκτηση της λογικής του συμβουλιακού κομμουνισμού. 19 Δεν έχω χώρο να αναλύσω την τεράστια σημασία που έχουν οι έννοιες της καθορισμένης άρνησης, της μη ταυτότητας και της διαμεσολάβησης για τη διαλεκτική θεώρηση του κόσμου. Αυτά είναι ζητήματα που αναλύω σε άρθρο μου το οποίο βρίσκεται υπό κρίση και στο οποίο υπερασπίζομαι τον Χορκχάιμερ από τη γενική απαξίωση που υπάρχει προς τη σκέψη του με αιχμή την επίθεση που του κάνουν οι Habermas, Honneth και ο Postone. 20 Lukacs G., The Question of Parliamentarism, The Political Writings, 1919-1929. The Question of Parliamentarism and Other Essays, NLB, London 1972, σ. 63. 21 Ακολουθώ τον Holloway στη συλλογιστική του παρά τις όποιες διαφωνίες μου. Σχετικά Βλ. Grollios, V., Review of John Holloway, Crack Capitalism, Pluto Press, 2010, Critique: A Journal of Socialist Theory, τ. 40, τεύχ.2. (2012). 60