O ΙΩΑΝΝΗΣ Α ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

A Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ε Ι Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΑΝΤΩΝΙΑ ΓΡ. ΚΥΡΙΑΤΖΗ O ΙΩΑΝΝΗΣ Α ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007 4

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Αντικείμενο έρευνας της παρούσας μελέτης είναι ο βίος του αγίου Ιωάννου Α αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, το συγγραφικό έργο του και η θεολογία του. Ο Ιωάννης Α Θεσσαλονίκης έζησε σε μια κρίσιμη περίοδο της ιστορίας της πόλεως Θεσσαλονίκης. Oι ειδήσεις για τη σύνταξη της βιογραφίας του είναι λιγοστές. Η ιστορία και η γραμματεία της εξεταζόμενης περιόδου συνιστούν τις παραμέτρους μέσα από τις οποίες καθίσταται εφικτή η προσέγγιση του βίου του. Ευχαριστώ τον Ομότιμο Καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας του Α.Π.Θ. κ. Βασίλειο Ψευτογκά, για την υπόδειξη του θέματος, τη στήριξη και καθοδήγησή του στην πορεία της έρευνας. Επιθυμώ να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον Σύμβουλο Καθηγητή Μητροπολίτη Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου κ. Ανδρέα Νανάκη. Ευχαριστίες οφείλω στους Επίκ. Καθηγητές κ. Φώτιο Ιωαννίδη και κ. Χρήστο Αραμπατζή, οι οποίοι με τις υποδείξεις του συνέβαλαν στην αρτιότερη εμφάνιση της διατριβής. Αντωνία Γρ. Κυριατζή 5

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Πρόλογος.............................................................. 5 Περιεχόμενα........................................................... 6 Συντομογραφίες....................................................... 7 Βιβλιογραφία.......................................................... 9 Α ΜΕΡΟΣ: Βίος έργο θεολογία Εισαγωγικά 1. Από την προηγoύμενη έρευνα στην παρούσα μελέτη............. 31 2. Οι πηγές για τη βιογράφηση του Ιωάννη Α Θεσσαλονίκης....... 34 3. Το πρόβλημα της ταύτισης του Ιωάννη Α με τον Ιωάννη Β Θεσσ.. 38 Κεφάλαιο Ι. Βιογραφικά του Ιωάννη Α Θεσσαλονίκης................. 42 1. Τόπος, χρόνος γέννησης και αρχιερατείας...................... 42 2. Παιδεία..................................................... 46 3. Το ιστορικό πλαίσιο των ετών πριν από την αρχιερατεία του Ιωάννη Α Θεσσαλονίκης.......................................... 49 4. Τα χρόνια της αρχιερατείας του Ιωάννη Α Θεσσαλονίκης. Ιστορικό και πνευματικό πλαίσιο............................... 63 i. Καθιέρωση εορτών........................................ 66 ii. Ο αρχιεπίσκοπος και οι επιδρομές των Αβαροσλάβων....... 70 iii. Η ανάδειξη του αγίου Δημητρίου........................... 74 5. Προβλήματα περί τον Ιωάννη Α i. H αγιότητα του Ιωάννη Α.................................. 77 ii. Ο Ιωάννης Α στα ψηφιδωτά του ναού του αγίου Δημητρίου.. 81 Κεφάλαιο ΙΙ. To συγγραφικό έργο του Ιωάννη Α Θεσσαλονίκης......... 1. Το συγγραφικό έργο του Ιωάννη Α Θεσσαλονίκης......... 86 2. Χειρόγραφη παράδοση εκδόσεις των κειμένων................ 96 3. Περιστατικά συγγραφής, δομή και ανάλυση περιεχομένου των κειμένων του Ιωάννη Α Θεσσαλονίκης................... 103 4. Το συγγραφικό έργο του Ιωάννη Α Θεσσαλονίκης και η προγενέστερη πατερική παράδοση........................... 142 Κεφάλαιο ΙΙΙ. Θεολογική προσέγγιση του έργου του Ιωάννη Α........... 152 Β ΜΕΡΟΣ: Κείμενα 1. Eἰς τήν Ὕψωσιν τοῦ τιμίου καί ζωοποιοῦ Σταυροῦ.................. 191 2. Eἰς τήν Ἀποτομήν τοῦ τιμίου Προδρόμου.......................... 195 3. Εἰς τάς μυροφόρους............................................ 206 4. Eἰς τήν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου.................................. 229 5. Ἐγκώμιον εἰς τόν άγιον μεγαλομάρτυρα Δημήτριον................ 284 6. Εἰς τούς πειρασμούς τοῦ Χριστοῦ................................ 298 ΠΙΝΑΚΕΣ ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ 1. Αγιογραφικά εδάφια: Π.Δ. Κ.Δ.................................... 302 2. Εκκλησιαστικοί Πατέρες, θύραθεν συγγραφείς...................... 310 3. Ευρετήριο ονομάτων και τοπωνυμίων............................. 311 4. Ευρετήριο εννοιών............................................... 322 6

Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ ΑΑSS AB add. BZ Acta Sanctorum Analecta Bollandiana addidit Byzantinische Zeithcsrift Χρήστου Π., Η γραμματεία, : Χρήστου Π., Η γραμματεία των Δημητρείων. Α. Διήγησις περί των Θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη: Κέντρον Αγιολογικών Μελετών Ι. Μ. Θεσσαλονίκης, 1993. DTC DSp DOP EA EEBΣ ΕΕΘΣΑΠΘ Dictionnaire de Théologie Catholique Dictionnaire de Spiritualité Dumburton Oaks Papers Eκκλησιαστική Αλήθεια Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΕΟ ΓΠ Ι.Ε.Ε. ΚΒΕ Echos d Orient Γρηγόριος ο Παλαμάς Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών Lemerle, I, : L e m e r l e P., Les plus anciens recueils des Miracles de Saint Démétrius, I. Le Texte, Paris 1979. Lemerle, II, : L e m e r l e P., Les plus anciens recueils des Miracles de Saint Démétrius, II. Commentaire, Paris 1981. Μ a n n s : Μ a n n s Fr., ofm., Le récit de la dormition de Marie (Vatican grec 1982), Contribution à l étude des origines de l exégese chrétienne, Jerusalem: Franciscan Printing Press, 1989. M a n s i: M a n s i J. D., Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, τ.12, 13, Graz 1960. NDM ODB Nuovo Dizionario di Mariologia Oxford Dictionary of Byzantium 7

om. ΠΙΠΜ PG PO οmitit Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών Patrologia Graeca Patrologia Orientalis Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., Φιλοθέου Κοκκίνου,: Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., Φιλοθέου Κοκκίνου, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, Εις την Κοίμησιν της Θεοτόκου, [ανάτυπο από την ΕΕΘΣΑΠΘ 27(1982)], Θεσσαλονίκη 1984. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., Αι περί σταυρού, : Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., Αι περί σταυρού και πάθους του Κυρίου ομιλίαι ανατολικών πατέρων και συγγραφέων από του 2 ου μέχρι και του 4 ου αιώνος, (Ανάλεκτα Βλατάδων, 53), Θεσσαλονίκη: Π.Ι. Π.Μ. 2 1991. RA Revue Archeologique REB RH RTAM Revue des Études Byzantines Revue Historique Recherches de Théologie Ancienne et Mediévale Θ α ύ μ α τ α : Μ π α κ ι ρ τ ζ ή ς Χ., (εισαγ., σχόλια, επιμ.), Αγίου Δημητρίου Θαύματα. Οι συλλογές Αρχιεπισκόπου Ιωάννου και Ανωνύμου. Ο βίος, τα θαύματα και η Θεσσαλονίκη του Αγίου Δημητρίου, μετάφρ. Αλόη Σιδέρη, Θεσσαλονίκη: Άγρα 1997. ΘΒΣ ΘΗΕ ΤΜ Θεσσαλονικείς Βυζαντινοί Συγγραφείς Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία Travaux et Mémoires 8

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α 1. ΠΗΓΕΣ Α ν ω ν ύ μ ο υ, «Συλλογή Δεύτερη», έκδ. Lemerle P., Les plus anciens recueils des miracles de Saint Démétrius et la pénétration des Slaves dans les Balkans, I. Texte, Παρίσι 1979, σ. 166 241. Ε π ι φ α ν ί ο υ (+403), «Κατά αιρέσεων», PG 41, 174 1200. Ε υ α γ ρ ί ο υ (535/6 τέλη του 6 ου αι.), «Εκκλησιαστική ιστορία», έκδ. J. Bidez L.Parmentier, The Ecclesiastical History of Evagrius with the Scholia, London 1898, ανατύπ. Amsterdam 1964. E υ σ ε β ί ο υ του Παμφίλου, «Εκκλησιαστική ιστορία», Ι Βιβλίον α, β, γ, δ, PG 22, στ. 937 953. Η σ υ χ ί ο υ, πρεσβ. Ιεροσολύμων, «Συναγωγή 61 αποριών και επιλύσεων εκ της ευαγγελικής συμφωνίας», PG 93, στ. 1433 1448. Ι ε ρ ο κ λ ή ς Γραμματικός (6 ος αι.), Ο Συνέκδημος, έκδ. E. Honigmann, Le Synecdèmos d Hiéroklés et l opuscule géographique de Georges de Chypre (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae Forma imperii byzantini. Fasciculus I), Bruxelles 1939. A. Burckhardt, Hieroclis Synecdemus, Lipsiae 1839. G. Parthey, Hieroclis Synecdemus et Notitiae Graecae Episcopatuum, Berolini 1866. I ω ά ν ν ο υ Δαμασκηνού, «Περί εικόνων», PG 94, στ. 1231 1318. Ι ω ά ν ν ο υ Ιεροσολυμίτου, μοναχού, «Εκ των του αθλοφόρου Δημητρίου εν μερική διηγήσει θαυματουργιών», PG 109, στ. 521 524. Ι ω ά ν ν ο υ, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, «Εις την Κοίμησιν της Θεοτοκου», έκδ. Jugie M., «Homélies mariales byzantines», II, PO 19 (1926), στ. 375 438. Ι ω ά ν ν ο υ, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, «Ύμνος εις Θεόν και τον παν ένδοξον αθλοφόρον Δημήτριον εν μερική διηγήσει των θαυμάτων», έκδ. Lemerle P., Les plus anciens recueils des miracles de Saint Démétrius et la pénétration des Slaves dans les Balkans, I. Texte, Παρίσι 1979, σ. 50 165. Ι ω ά ν ν ο υ, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, «Εγκώμιον εις τον μεγαλομάρτυρα», έκδ. Philippidis Braat A., «L enkomion de Saint Démétrius par Jean de Thessalonique», ΤΜ 8(1981) 397 414. I ω ά ν ν ο υ, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, «Εις τας μυροφόρους», έκδ. Combefis, Novum Auctarium graeco latinae Patrum bibliothecae, τ. Ι, Paris 1648, σ. 791 821. Ν ι κ η φ ό ρ ο υ, αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Opuscula Historica, κριτική έκδοση C. De Boor, 1880. N ι κ η φ ό ρ ο υ, αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, «De rebus post Mauricium gestis», PG 100, στ. 893. 9

«Π α σ χ ά λ ι ο ν Χρονικόν» ή «Αλεξανδρινόν» ή «Χρονικόν Κωνσταντινουπόλεως», PG 92, στ. 69 1023. Π λ ω τ ί ν ο υ, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, «Εγκώμιον εις τον πανένδοξον του Χριστού μάρτυρα Δημήτριον», έκδ. Θεοφίλου Ιωάννου, Μνημεία Αγιολογικά, Βενετία 1884, σ. 40 53. Σ ω κ ρ ά τ ο υ ς, «Εκκλησιαστική ιστορία», PG 67, 29 842. Σ ω ζ ο μ ε ν ο ύ, «Εκκλησιαστική ιστορία», PG 67, 843 1630. Σ τ ρ α τ η γ ι κ ό ν Ψευδο Μαυρικίου, έκδ. Mihaescu, Bucarest 1970. Θ ε ο δ ω ρ ή τ ο υ, «Εκκλησιαστική ιστορία», PG 82, 881 1280. Θ ε ο φ ά ν ο υ ς Ομολογητού, Χρονογραφία 284 813, έκδ. C. de Boor, Theophanis Chronographia, 2 τ., Leipzig 1883, Hildesheim 1963. Θ ε ο φ ύ λ α κ τ ο ς Σιμοκάττης, Οικουμενική ιστορία, έκδ. C. de Boor, Theophylacti Simocattae Historiae, Leipzig 1887. 2. ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΩΝ Α ν α σ τ α σ ί ο υ Ιω., Βιβλιογραφία των επισκοπικών καταλόγων του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και της Εκκλησίας της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1979. Ά τ σ α λ ο ς Β., Τα χειρόγραφα της Ιεράς Μονής Κοσίνιτσας (ή Εικοσιφίνισσας) του Παγγαίου, [Ιστορικό Αρχείο, 1], Δράμα 1990. Α u b i n e a u M., «Glânes Hagiographiques dans les manuscrits Grecs de Grande Bretagne et d Irlande», AB 86 fasc. 1 2 (1968) 323 331 (326). Τα χειρόγραφα των Μετεώρων, Κατάλογος Περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων των αποκειμένων εις τας μονάς των Μετεώρων, τ. Α, Τα χειρόγραφα της Μ. Μεταμορφώσεως, εκδιδόμενος εκ των καταλοίπων Ν. Α. Βέη, προλεγόμενα, προσθήκαι: Λ. Βρανούση Δ. Ζ. Σοφιανού, έκδ. Β, Αθήναι: Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού 1998. E h r h a r d A., Überlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Literatur der griechischen kirche von den Anfängen bis zum Ende de 16. Hahrhunderts. Erster Teil, Die Überlieferung, III, I, Leipzig 1943 (1939 1952). E υ σ τ ρ α τ ι ά δ η ς Σ., Κατάλογος των εν τη μονή Βλατέων (Τσαούς Μοναστήρι) αποκειμένων κωδίκων, εν Θεσσαλονίκη 1918. E u s t r a t i a d e s Sp. και Sophr., Catalogue of the Greek manuscripts in the Library of the Laura on Mount Athos, Cambridge Mass., 1925. H a l k i n Fr., «Eulogios Kourillas, Κατάλογος Κωδίκων Ιεράς Σκήτης Καυσοκαλυβίων», ΑΒ 49 (1931) 442 444. Η a l k i n Fr., Bibliotheca Hagiographica Graeca, τ. I, II, III, [Subsidia Hagiographica Graeca, no 8a], Bruxelles 3 1957. 10

Η a l k i n Fr., Manuscrits grecs de Paris, Inventaire hagiographique, [Subsidia Hagiographica, 44], Bruxelles 1968. K ο υ ρ ί λ α ς Ευλ., Κατάλογος των κωδίκων της ιεράς σκήτης Καυσοκαλυβίων και των καλυβών αυτής, [Αγιορειτική Βιβλιοθήκη, 5], Paris I, Champion 1930. Λ ά μ π ρ ο υ Σπ., Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων, Ι. Cambridge 1895. Λ α υ ρ ι ώ τ ο υ Σπ., Ε υ σ τ ρ α τ ι ά δ ο υ Σωφρ., Κατάλογος των κωδίκων της Μ. Λαύρας (της εν Αγίω Όρει), τεύχ. Β και Γ, Paris 1925. Μ a r t i n i et B a s s i, Catalogus codicum graecorum bibliothecae Ambrosianae, τ. Ι, Milan 1906. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Κ ε ρ α μ ε ύ ς Α., Ιεροσολυμητική Βιβλιοθήκη, τ. ΙΙ, (Πετρούπολη 1884). Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Κ ε ρ α μ ε ύ ς Α., «Έκθεσις παλαιογραφικών και φιλολογικών ερευνών εν Θράκη και Μακεδονία, γενομένων κατά το έτος 1885 δια την Μαυρογορδάτειον Βιβλιοθήκην», Ο Ελληνικός και φιλολογικός Σύλλογος, Κωνσταντινούπολις 1886. R i c h a r d M., Répertoires des Bibliothèques et des catalogues des manuscrits grecs, Paris 1958. Σ α κ κ ε λ ί ω ν Ι., Πατμιακή Βιβλιοθήκη, Αθήναι 1890. Σ α κ κ ε λ ί ω ν Ι., Κατάλογος των χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, Αθήναι 1892. Τ σ α κ ό π ο υ λ ο ς Αιμ., Κατάλογος χειρογράφων Θεολογικής Σχολής Χάλκης, τ. Γ, Σταμπούλ. Τ σ α κ ό π ο υ λ ο ς Αιμ., Κατάλογος των χειρογράφων της Βιβλιοθήκης του Οικουμενικού Πατριαρχείου, τ. Β,Αγίας Τριάδος, Σταμπούλ. Τ ζ ώ γ α Χ., Π α π α ε υ α γ γ έ λ ο υ Σ., Ελληνική θεολογική βιβλιογραφία της τελευταίας εκατονταετίας (1860 1960), Θεσσαλονίκη 1963. 4. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Α β ρ α μ έ α Α., Η Βυζαντινή Θεσσαλία μέχρι του 1204. Συμβολή εις την ιστορικήν γεωγραφίαν, δ.δ., εν Αθήναις 1974. Α β ρ α μ έ α Α., «Ο επίσκοπος και η πόλη: τα κοσμικά κτίσματα», Βυζαντιακά 7 (1987) 77 89. Α γ γ ε λ ό π ο υ λ ο ς Αθ., «Η επισκοπική σύνοδος της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης και η σημασία αυτής σήμερον», Θεολογία 48 (1977) 795 824. Α γ γ ε λ ό π ο υ λ ο ς Αθ., Η εξαρχία Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1980. 11

Α γ γ ε λ ό π ο υ λ ο ς Αθ., Η Εκκλησία Θεσσαλονίκης. Διαχρονική πνευματική ακτινοβολία της πόλεως στην Χερσόνησο του Αίμου ως Εξαρχίας, Βικαριάτου και Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 1984. Α κ ρ ι τ ί δ η ς Ν. Σ., Η χωρογραφία του Οικουμενικού Πατριαρχείου από το 451 μ. Χ. με τον 28 ο κανόνα της Δ Οικουμενικής Συνόδου ως το τέλος του 8 ου αι. μ.χ., (ανέκδοτη διπλωματική εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Θεολογίας Α.Π.Θ.), Θεσσαλονίκη 1998. (De) A l d a m a J. A., Repertorium Pseudo Chrysostomicum, Paris 1965. A ν α σ τ α σ ί ο υ Ιω., «Η χρησιμοποίησις της λέξεως οικουμενικός εν σχέσει προς τας Συνόδους», ΓΠ 49 (1966) 267. Α ν α σ τ α σ ί ο υ Ιω., «Αι προ της Συνόδου της Νικαίας αντιλήψεις περί του αξιώματος του Αποστόλου Πέτρου», ΕΕΘΣΘ 17 (1972) 21 40. Α ν α σ τ α σ ί ο υ Ιω., Εκκλησιαστική ιστορία, τ. Α, Θεσσαλονίκη 1984. B α κ α λ ό π ο υ λ ο ς Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης 316 π.χ. 1983, Θεσσαλονίκη 1997. Β α φ ε ί δ η ς Φ., Εκκλησιαστική ιστορία, τ. Α, Κωνσταντινούπολη 1894. B a r i s i ć Fr., Ćuda Dimitrija Solunskog kao istoriski izvori, Beograd 1953. (Τα θαύματα Δημητρίου του Θεσσαλονικέως ως ιστορικαί πηγαί, ελλην. περιλ. μετάφρ. Ιω. Ταρνανίδης, Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ 1967). B a r i s i ć Fr., «La siège de Constantinople par les Avares et les Slaves en 626», Byzantion 24 (1954) 371 395. B a r i s i ć Fr., R a i k o v i c Mila, K r e k i ć B., T o m i ć Lidija, Vizantiski Izvori za Istoriju Naroda Jugloslavije, I [Srpska Akademija nauka, CCXLI], Βελιγράδι 1955. Β a y n e s N., «The Date of the Avar surprise», ΒΖ 21 (1912) 110 128. Β a y n e s N., M o s s H. St. L. B., Βυζάντιο. Εισαγωγή στο βυζαντινό πολιτισμό, μετάφρ. Δ. Ν. Σακκά, Αθήνα: Ν. Παπαδήμα 5 1988. Β e c k H. G., Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, Handbuch der Altertumswissenschaft Byzantinisches, Handbuch 2,1 München 1959. Β e c k H. G., Η βυζαντινή χιλιετία, μετάφρ. Δημ. Κούρτοβικ, Αθήνα 1990. B e r a r d i n o A., (a cura di), «Giovanni di Tessalonica», Patrologia, vol. 5. Dal Concilio di Calcedonia (451) a Giovanni Damasceno (+750), I Padri Orientali, Institutum Patristicum Augustinianum. B o g n e t i G. P., «Ι rapporti etico politici tra Oriente e Occidente dal secolo V al secolo VIII», X Congresso Internazionale di scienze storiche, 1955, τ. 3, Firenze 1955, 3 65. Β ο n n e t M., «Bemerkungen über die ältesten Schriften von der Himmelfahrt Mariae», Zeitschrift für wissenschaftlich Theologie 23 (1880) 236 243. 12

B r e c k e n d r i d g e J. D., «Τhe Long Siege of Thessaloniki, its Date and Iconography», BZ 48 (1955) 116 122. B r e h i e r L., «La crise de l Empire et le redressement d Heraclius», Fliche et Martin ed., Histoire de lʹ Eglise, τ. 5, Paris 1939. B r o w n P., O κόσμος της ύστερης αρχαιότητας 150 750 μ. Χ., Αθήνα: εκδ. Αλεξάνδρεια 2 1989. Β r o w n i n g R., «Ο αιώνας του Ιουστινιανού», Ι.Ε.Ε., τ. Ζ, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών (2000), σ. 150 221. Β r o w n i n g R., Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα 1992. Β ρ υ ώ ν η ς Σπ., «Η Χερσόνησος του Αίμου», Ι.Ε.Ε., τ. Ζ, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών (2000), σ. 426 439. Β u r m o v V., «Slavjanskite napadenija srestu Solun v čudesata na sv. Dimitria I tjachnata chronologija» («Πολιορκίες της Θεσσαλονίκης από τους Σλάβους κατά τα Θαύματα του Αγίου Δημητρίου και οι χρονολογίες τους»), Godisnik na Filosofsko Istoriceskija Fakultet na Sofijskija Universitet 2 (1952) 167 215, (ανατύπ. Burmov Α., Izbrani proizvedenija, I, Σόφια 1968, 77 121). B u r y J. B., A History of the Later Roman Empire from Arcadius to Irene (395 800), τ. Ι ΙΙ, London 1989. B y e u s Cornelius, «Sancti Demetrii Miracula», AASS oct. IV. Βρυξέλλες 1780, 104 160, 162 189, 190 197, (έκδ. Migne, PG 116, 1081 1324). C a m e r o n A., Circus Factions, Blues and Greens at Rome and Byzantion, Oxford 1976. C a m e r o n A., «The Theotokos in Sixth Century in Constantinople», Journal of Theological Studies, NS 19 (1978) 78 108. C a n e v e t M., «Grégoire de Nysse (saint )», DSp, τ. 6, Paris 1967, στ. 975. C a p e l l e B., «Les anciens récits de l assomption et Jean de Thessalonique», RTAM 12 (1940) 209 235. C a p e l l e B., «Vestiges grecs et latins d un antique Transitus de la Vièrge», AB 67 (1949) 21 48. C a p e l l i A., Cronologia, Cronografia e Calendario perpetuo dell era cristiana ai nostri giorni, 1969. C a r l i L., «Le fonti del racconto della dormizione di Maria di Giovanni Thessalonicese», Marianum 2 (1940) 308 313. C a r l i L., «Giovanni Thessalonicese e l assunzione di Maria», Marianum 4 (1942) 1 9. X o π φ Κ., Οι Σλάβοι εν Ελλάδι. Ανασκευή των θεωριών Φαλμεράυρ, μετάφρ. Φρ. Ζαμβάλδη, εν Βενετία 1872, [Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, αναστατικές εκδόσεις]. Χ ρ ή σ τ ο υ Π., Ελληνική Πατρολογία, τ. Α Εισαγωγή, τ. Ε Πρωτοβυζαντινή περίοδος, Στ Θ αι., Θεσσαλονίκη: Κυρομάνος 1991, 1992. 13

Χ ρ ή σ τ ο υ Π., Το Αγιολόγιον της Θεσσαλονίκης. Α. Αββακούμ Λούπος, Θεσσαλονίκη: Κέντρον Αγιολογικών Μελετών Ι. Μ. Θεσσαλονίκης 1986. Χ ρ ή σ τ ο υ Π., «Αρεοπαγιτική έμπνευσις ύμνων της Κοιμήσεως της Θεοτόκου», στα Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου Εις τιμήν της Υπεραγίας Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας, 1989, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 629 640. Χ ρ ή σ τ ο υ Π., Η γραμματεία των Δημητρείων. Α. Διήγησις περί των θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη: Κέντρον Αγιολογικών Μελετών Ι. Μ. Θεσσαλονίκης 1993. Χ ρ ι σ τ ο φ ι λ ο π ο ύ λ ο υ Αικ., Βυζαντινή ιστορία, τ. Α, 324 610, Αθήναι 2 1996. Χ ρ ι σ τ ο φ ι λ ο π ο ύ λ ο υ Αικ., «Βυζαντινή Μακεδονία. Σχεδίασμα για την εποχή από τα τέλη του στ έως τα μέσα του θ αιώνος», Βυζαντινά 18 (1983) 9 63. Χ ρ υ σ α ν θ ό π ο υ λ ο ς Ε., Τα βιβλία των Θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου. Το Χρονικόν της Μονεμβασίας και αι Σλαβικαί επιδρομαί εις την Ελλάδα, ανατύπ. από τη Θεολογία ΚΔ (1953) και ΚΕ (1954), Αθήναι 1958. C o m b e f i s, Novum Auctarium graeco latinae Patrum bibliothecae, τ. Ι, Paris 1648, σ. 791 821. D a l e y Brian, «At the Hour of our Death: Mary s Dormition and Christian Dying in Late Patristic and end Early Byzantine Literature», DOP 55 (2001) 71 89. D e l e h a y e H., Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, Bruxellis 1902. D e l e h a y e H., Les legendes hagiographiques, Bruxelles 4 1955. Δ ή μ ι τ σ α Μ., Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις, τ. Α, Αθήνησι 1896. D i e h l Ch., Storia dell impero bizantino, Roma: Edizioni Orientalia Christiana 1977. D i e h l Ch., Le T o u r n e a u M., S a l a d i n H., Les monuments chrétiens de Salonique, Paris 1908. D i n d o r f L., Historici Graeci minores, Lipsiae 1870, σ. 205 274. D ö l g e r F., Regesten der Kaiserurkunden des Oströmischen Reiches, I. Von 565 bis 1453, I V, München Berlin 1924 1965. Δ ό ι κ ο ς Δ., Εισαγωγή στην Π.Δ., Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ. 1990. Δ ο υ κ ά κ η ς Κ., Εις Κοίμησιν, Αύγουστος 212 226. D r a y p e r o n L., L empereur Heraclius et l empire Byzantin au VII siècle, Paris 1869. D u c h e s n e H., (édit.), Liber Pontificalis, τ. Ι, Paris 1886. D u c h e s n e H., L Église au VIe siècle, Paris 1925. D u c h e s n e H., «L Illyricum ecclésiastique», ΒΖ Ι (1982) 532. 14

D u i ć e v I., «Un passage obscur des Miracula de S. Démétrius de Thessalonique», Byzantion 13 (1938) 207 216. D u i ć e v I., Ćancova Petkova G., Tapkova Zaimova V., Jonćev Lj., Tinćev P., «Grcki izvori za Blgrskata istorija», (Blgrska Akademija na naukite), Sofia 3 (1960), «Tα περί των θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου» από Tapkova Zaimova V., σ. 89 168. D u r l i a t J., «La peste du VIe siècle. Pour un nouvel examen des sources byzantines», στο Hommes et richesses dans l Empire byzantin, IVe VIIe siècle (Tome I), επιμ. Μorisson C., /Lefort J. (Réalités Byzantines), Paris 1989, 107 119. D v o r n i k F., The Idea of Apostolicity in Byzantium, 1958. E s b r o e c k M. van, «Le culte de la Vierge, de Jérusalem à Constantinople, aux VIe VIIe siècles», REB 46(1988) 181 190. E υ σ τ ρ α τ ι ά δ ο υ Σ., «Αγιολογικά. Ο Άγιος Δημήτριος εν τη υμνογραφίᾳ» ΕΕΒΣ 11(1935) 122 123. E υ σ τ ρ α τ ι ά δ ο υ Σ., Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας, χ.χ. Ε υ τ υ χ ι ά δ ο υ Σ π ο υ ρ λ ά κ ο υ Α., Η Παναγία Θεοτόκος τύπος χριστιανικής αγιότητος, δ.δ., Αθήναι 1990. Ε v e r y G., The byzantine patriarchate, London 2 1962. F l i c h e A., M a r t i n V., Histoire de l Église depuis les origines jusqu a nos jours, 5. Grégoire le Grand, σ. 71. G a u d e m e t J., L Église dans l empire romain (4e 5e siècles), Paris 1958. Γ α ρ ί τ σ η ς Κωνστ., Μαρία Μαγδαληνή, Θεσβίτης 2005. Γ ε δ ε ώ ν Μ., «Αι εν τῃ Π.Δ. προτυπώσεις του Τ. Σταυρού», ΕΑ περ. Β 8(1887 88) 402 403. Γ ε δ ε ώ ν Μ., Βυζαντινόν εορτολόγιον. Μνήμαι των από του Δ μέχρι μέσων του ΙΕ αι. εορταζομένων αγίων, εν Κωνσταντινουπόλει 1899. Γ ε ρ ο μ ι χ α λ ό ς Α. Γ., «Η ιστορία της Εκκλησίας Θεσσαλονίκης», ΓΠ 44 (1961) 79 91, 134 144, 192 209, 295 309. Γ ε ρ ο μ ι χ α λ ό ς Α. Γ., Εκκλησιαστική ιστορία της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 1971. Γ ι ο ύ λ τ σ η Ευτ., Η Παναγία πρότυπο πνευματικής τελειώσεως, Θεσσαλονίκη 2001. Γ κ α β α ρ δ ί ν α ς Γ., Η πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος και το νομοθετικό της έργο, δ.δ., Θεσσαλονίκη: Επέκταση 1998. Γ λ α β ί ν α ς Απ., Ιστορία της Εκκλησίας, τεύχ. Α, Θεσσαλονίκη 1995. Γ λ ύ κ α τ ζ η Α ρ β ε λ έ ρ Ελ., Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, γ έκδ., Αθήνα 1977. G o u b e r t P., Byzance avant l Islam. I. Byzance et l Orient, II. Byzance et les Francs, Παρίσιοι 1951, 1956. G o u i l l a r d J., «L hérésie dans l empire byzantin des origines au XIIe siècle», TM 1 (1965) 299 324. Γ. Π., «Οι πρωτοκορυφαίοι απόστολοι», Πάνταινος 4 (1912) 403 407. 15

G r a b a r A., «Notes sur les mosaïques de Saint Démétrios à Salonique», Byzantion 48 (1978) 64 77. G r a f e n a u e r B., «Kronoloska vprasanj selitve Juznih Slovanov od podatkich spisa Miracula S. Demetrii», (γαλλ. περίλ.«χρονολογικά προβλήματα περί των μεταναστεύσεων των νοτίων Σλάβων βάσει των Θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου»), Zbornik Filosofske Fakultete 2 (1955) 23 54 (Ljublijana). Γ ρ α τ σ έ α ς Γεώρ., Ιωάννης ο Βαπτιστής βάσει των πηγών, Αθήνα 1968. Γ ρ α τ σ έ α ς Γεώρ., «Ιωάννης ο Πρόδρομος και Βαπτιστής», ΘΗΕ, τ.6, Αθήναι 1965, στ. 1119. G r e e n s l a d e S. L., «Τhe Illyrian Churches and the Vicariate of Thessalonica, 378 95», The Journal of Theological Studies 46 (1945) 26 29. G r e t z e r, De Sancta Cruce. Opera Omnia.II. Ratisbonae 1734. Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ Ι ω α ν ν ί δ ο υ Μάρθα, «Η εκστρατεία του Ιουστινιανού Β κατά των Βουλγάρων και Σλάβων (688)», Βυζαντιακά 2 (1992) 111 124. Γ ρ ι τ σ ό π ο υ λ ο ς Τ., «Το Ιλλυρικόν», ΘΗΕ, τ. 6, Αθήναι 1965, στ. 872 875. G r m e k M., «Les conséquenses de la peste de Justinien dans l Illyricum», στο ΧΙΙΙ. Ιnt. Congress of Chridst. Arch. (Split/Porec 1994), II, επιμ. Cambi N.,/Marin E., Split 1998, 787 794. G r u m e l V., Les Regestes des actes du Patriarcat de Constantinople. Les actes de Patriarches, I III: Les regestes de 381 1206, Paris 1932. H a l d o n J. F., Byzantium in the seventh Century. The Transformation of a Culture, Cambridge University Press 1990. H a l k i n Fr., «Un légende Byzantine de la Dormition, l Épitomé du récit de Jean de Thessalonique», REB 11(Mélanges Jugie)(1953)156 164. H a s e B. C., Leonis diaconi historia, Paris 1819. H a u p t m a n n L., «Les rapport des Byzantin avec les Slaves et les Avares pendant la seconde moitié du VI siècle», Byzantion 4 (1927 28) 137 170. H e f e l e Ch., L e c l e r c q H., Histoire des Conciles d après des documents originaux, τ. Ι 1 ΙΧ 2, Paris 1907 1931. H e m m e r d i n g e r I l i a d o u D., «Un enkomion grec inédit de Saint Démétrius», ΑΒ 73 (1955) 17. H e m m e r d i n g e r I l i a d o u D., «L enkomion de Saint Démétrius par Jean archévêque de Thessalonique», Balkan Studies I (1960) 49 56. H u s s e y J. M., The Orthodox Church in the Byzantine Empire,Clarendon Press. I m p e l I i z e r i S., La letteratura bizantina da Constantino agli iconoclasti, Bari 1965. Ι ω α ν ν ί δ η ς Φ., Εκκλησιαστική γραμματολογία. Συγγραφείς και Πατέρες της Δύσης (β στ αι.), τ. Α, Θεσσαλονίκη: Βάνιας 2004. I ω ά ν ν ο υ Θεοφίλου, Μνημεία αγιολογικά, Βενετία 1884, ανατ. Λειψία 1975. 16

I v a n o s k i O., «Βorbite na Makedonskite Sloveni za zavladuvanje na gradoc Solun vo VI VII vek», (γαλλ. περίλ.: Οι αγώνες των Σλάβων Μακεδόνων για την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης του 6 ου και 7 ου αι.), Glasnik na Institutot za Nacionalna Istorija, Skopje 3 (1959) 237 269. J a n i n R., «Ιωάννης Α Θεσσαλονίκης», ΘΗΕ, τ. 4, στ. 1216. J a n i n R., La Geographie ecclésiastique de l Empire Byzantin, II. Les Églises et les Monastères de grands centres Byzantins, Paris 1975. III. Les Églises et les Monastères de Constantinople Byzantine, Paris 2 1969. J a f f é Ph., Regesta Pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII (1198), I II, Berlin 1885 88. J a n s s e n s Y., «Les bleus et les verts sous Maurice, Phokas et Héraclius», Byzantion 11 (1936) 499 536. J a r r y J., Hérésies et factions dans l empire byzantin du IVe au VII siècle, Le Caire 1968. J o n e s A.H.M., The Later Roman Empire 284 602. A Social, Economic and Administrative Survey, τ. Ι ΙΙΙ, Οxford 1964 (ανατύπ. 1973). J u g i e M., «La vie et les oeuvres de Jean de Thessalonique. Son témoignage sur les originres de la fête de l Assomption et sur la primauté de Saint Pierre», EO 21(1922) 293 307 και PO 19(1926) 344 374, 374 405, 405 438 και REB 11 (1953) 156 164 (version abregée). J u g i e M., «Analyse de discours de Jean de Thessalonique sur la dormition de la sainte Vierge», EO 22(1923) 385 387. J u g i e M., «Jean de Thessalonique», DTC 8 (1924) 819 826. J u g i e M., «Homelies mariales byzantines», PO 19(1926) 285 526. J u g i e M., «La littérature apocryphe sur la mort et l assomption de Marie à partir de la seconde moitiè du Vie siècle», EO 29(1930) 265 295. J u g i e M., La mort et l assomption de la sainte Vierge à Jerusalem, [Studi e Testi, 104], Cittá del Vaticano 1944. K α λ ο κ ύ ρ η ς Κ., Ο άγιος Δημήτριος και οι άγιοι Απόστολοι της Θεσσαλονίκης. Η αρχιτεκτονική και η ζωγραφική, Θεσσαλονίκη 1970. Κ α λ ο κ ύ ρ η ς Κ., Μελετήματα χριστιανικής ορθοδόξου αρχαιολογίας και τέχνης, Θεσσαλονίκη: Π.Ι.Π.Μ. 1980. Κ α λ ο κ ύ ρ η ς Κ., Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν, Θεσσαλονίκη: Π.Ι.Π.Μ. 1986. K a p l a n M., «L eglise Byzantine des VIe XIe siècles: terres et paysans», στο Church and People in byzantium, Twentieth Spring Symposium of Byzantine Studies Manchester 1986 (Society for the Promotion of Byzantine Studies), επιμ. Morris R., Birmingham 1990, 109 123. K α ρ α β ι δ ό π ο υ λ ο ς Ιω., «Εικών Θεού» και «Κατ εικόνα» Θεού παρά τῳ αποστόλῳ Παύλῳ, Θεσσαλονίκη 1964. 17

K α ρ α β ι δ ό π ο υ λ ο ς Ιω., Προβλήματα των περί του Χριστού διηγήσεων των συνοπτικών ευαγγελιστών, (ανάτυπο από την ΕΕΘΣ ΑΠΘ, τ. 19), Θεσσαλονίκη 1974. K α ρ α β ι δ ό π ο υ λ ο ς Ιω., «Η Θεοτόκος στους συνοπτικούς ευαγγελιστές» Πρακτικά θεολογικού συνεδρίου εις Τιμήν της Υπεραγίας Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας, Θεσσαλονίκη 1991, 215 236. K α ρ α β ι δ ό π ο υ λ ο ς Ιω., Απόκρυφα χριστιανικά κείμενα.α. Απόκρυφα ευαγγέλια, [Βιβλική Βιβλιοθήκη, 13], Θεσσαλονίκη 1999. Κ α ρ α δ ή μ ο ς Ευάγγ., Μαρία η Μαγδαληνή εις τα ευαγγέλια και εις την ορθόδοξον εκκλησιαστικήν υμνογραφίαν, Αθήναι 1977. Κ α ρ α γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς Ι., Η βυζαντινή ιστορία από τας πηγάς, Θεσσαλονίκη 1974. Κ α ρ α γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς Ι., Πηγαί της βυζαντινής ιστορίας, [Βυζαντινά κείμενα και μελέται, 2], Θεσσαλονίκη 1975. Κ α ρ α γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς Ι., Ιστορία του βυζαντινού κράτους, τ. Α, Ιστορία της πρώιμης βυζαντινής περιόδου (324 565), Θεσσαλονίκη 1978. Κ α ρ α γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς Ι., Το βυζαντινό κράτος. Κρατική οργάνωση, κοινωνική δομή, Θεσσαλονίκη 1983. Κ α ρ α γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς Ι., Les Slaves en Macédoine. La prétendue interruption des communications entre Constantinople et Thessalonique du 7ème siècle, [Comité National Grec des Études du Sud est Européen, 25], Athenes 1989, σ. 26 28. Κ α ρ α γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς Ι., Χάρτες πρωΐμου βυζαντινής περιόδου (324 565), Θεσσαλονίκη: Βάνιας 1991. Κ α ρ α γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς Ι., Το βυζαντινό διοικητικό σύστημα στα Βαλκάνια (4 ος 9 ος αι.), Αθήνα 1994. Κ α ρ π ό ζ η λ ο ς Απ., Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, τ. Α, (4 ος 7 ος αι.), Αθήναι: εκδ. Κανάκη 1977. Κ α ζ α μ ί α Τ σ έ ρ ν ο υ Μ., Ιστορώντας τη «Δέηση» στις Βυζαντινές Εκκλησίες της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 2003. Κ a z h d a n Al., «John I», ODB, 2, 1044. K a z h d a n Al., A History of Byzantine Literature (650 850), E.I.E., Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, [Ερευνητική Βιβλιοθήκη Ερευνών, 2], Αθήνα 1999. Κ o d e r J., «Αnmerkungen zu den Miracula sancti Demetrii», Βυζάντιον, Αφιέρωμα στον Ανδρέα Ν. Στράτο, ΙΙ, (1986) 523 538. Κ o d e r J., To Βυζάντιο ως χώρος. Εισαγωγή στην ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μεσογείου στη Βυζαντινή εποχή, Θεσσαλονίκη: Βάνιας 2004. K ό λ ι α ς Γ., Ιστορική γεωγραφία του ελληνικού χώρου, Αθήνα 1966. 18

Κ ο ν ι δ ά ρ η ς Γερ., Αι μητροπόλεις και αρχιεπισκοπαί του Οικουμενικού Πατριαρχείου και η τάξις αυτών, τ.α, τεύχ. α, Αθήναι 1934. Κ ο ν ι δ ά ρ η ς Γερ., Συμβολή εις την εισαγωγήν της εκκλησιαστικής ιστορίας της Ελλάδος, εν Αθήναις 1938. Κ ο ν ι δ ά ρ η ς Γερ., «Τα θεμέλια της πνευματικής μας ενότητας και η χριστιανική Θεσσαλονίκη», ΓΠ 27 (1943) 40 45, 71 79. Κ ο ν ι δ ά ρ η ς Γερ., Γενική εκκλησιαστική ιστορία από του Ιησού Χριστού μέχρι των καθ ημάς χρόνων, Αθήναι 9 1957. Κ ω ν σ τ α ν τ α κ ο π ο ύ λ ο υ Αγγ., Ιστορική γεωγραφία της Μακεδονίας (4 ος 6 ος αι.), δ.δ., Γιάννενα 1984. Κ ω ν σ τ α ν τ α κ ο π ο ύ λ ο υ Αγγ., Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, χώρος και ιδεολογία, (Δωδώνη, παράρτημα 62), Γιάννενα: ΕΕΦΣχ., Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 1996. Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ ή Τ έ γ ο υ Στεργιάδου Ευ., «Ο ηγετικός ρόλος της Εκκλησίας Θεσσαλονίκης στο Ιλλυρικό κατά τους πρώτους μ.χ. αιώνες», στα Πρακτικά ΙΓ Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου «Χριστιανική Θεσσαλονίκη. Η επαρχιακή μητροπολιτική σύνοδος Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονίκη 2000. Κ ο ρ ρ έ ς Θ., «Παρατηρήσεις σχετικά με τις δυο πρώτες απόπειρες των Αβαροσλάβων να καταλάβουν τη Θεσσαλονίκη (597, 615 μ.χ.)», ανάτυπο από τα Πρακτικά Διημερίδας Μακεδονία, Ιστορία και Πολιτισμός (1995), Θεσσαλονίκη 1999. Κ ο ρ ρ έ ς Θ., «Παρατηρήσεις σχετικές με την πέμπτη πολιορκία της Θεσσαλονίκης από τους Σλάβους (676 678). Παλαιότερη έρευνα και νεότερες ερμηνείες», Βυζαντιακά 19 (1999) 139 165. Κ ο υ κ ο υ λ έ ς Φ., Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τ. Ι VI, Αθήναι 1948 1957. Κ ο υ ρ ε μ π ε λ έ ς Ιω., «Θεοτόκος: Η μητέρα του Θεού», ΓΠ 80 (1997) 465. Κ ο υ ρ ε μ π ε λ έ ς Ιω., Η ομιλία του πατριάρχη Πρόκλου «Εις την Παναγίαν Θεοτόκον» και η απάντηση του Νεστορίου, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 2004. Κ ο υ ρ ε μ π ε λ έ ς Ιω., Ρωμανού Μελωδού Θεολογική Δόξα. Σύγχρονη ιστορικοδογματική άποψη και ποιητική θεολογία, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 2006. Κ r i e l k a m p H. D., ofm. Cap., The Origin of the Patriarchate of Constantinople and the first Roman Recognition of its Patriarchal Jurisdiction, δ.δ., Washington D.C. 1964. K ρ ο υ μ π ά χ ε ρ Καρλ, Ιστορία της βυζαντινής λογοτεχνίας, τ. Δ, γεν. εισαγ. Ν. Β. Τωμαδάκη, μετάφρ. Γ. Σωτηριάδου, (Βιβλιοθήκη Παπύρου), εν Αθήναις: Πάπυρος 1964. Κ υ ρ ι α κ ί δ η ς Στ., Βυζαντιναί Μελέται. Οι Σλάβοι εν Πελοποννήσῳ, Θεσσαλονίκη1947. L a b u d a G., «Chronologie des guerres de Byzance avec les Avars et les Slaves», Byzantino Slavica 11 (1950) 167 173. 19

Λ α ο ύ ρ δ α ς Β., «Εγκώμια εις τον Άγιον Δημήτριον κατά τον δέκατον τέταρτον αιώνα», ΕΕΒΣ 24 (1954) 275 290. Λ α ο ύ ρ δ α ς Β., «Βυζαντινά και μεταβυζαντινά εγκώμια εις τον άγιον Δημήτριον», Μακεδονικά 4 (1955 60) 47 162. L a u r e n t J., «Sur la date des églises de Saint Démétrius et Sainte Sophie à Thessalonique», ΒΖ 4 (1895) 420 434. L a u r e n t V., «Le titre de patriarce oecuménique et la signature patriarcale», REB 6 (1948) 5. L a u r e n t V., «La liste épiscopale du Synodicon de Thessalonique», EO 32 (1933) 300 310. L a u r e n t V., Le corpus des sceaux de l empire byzantin, V, 1, Paris 1963. L e m e r l e P., «La composition et la chronologie des deux premiers livres des Miracula S. Demetrii», ΒΖ 46 (1953) 349 361. L e m e r l e P., «Invasions et migration dans les Balkan dépuis la fin de l époque romaine jusqu au VIIIe siècle», RH 211(1954) 265 308 (ανατύπ. Essais sur le monde byzantin, Λονδίνο: Variorum 1980. L e m e r l e P., «La chronique improprement dite de Monemvasie», REB 21(1963) 5 49. L e m e r l e P., «Les anciens recueils des miracles de saint Démétrius et l histoire de la péninsule balkanique», Bulletin de l Académie royale de Belgique, Classe des Lettres, 5 η σειρά, LXV (1979) 395 415. L e m e r l e P., Les plus anciens recueils des Miracles de saint Démétrius, I. Le texte, II. Commentaire, Paris 1979, 1981. L e m e r l e P., «Note sur les plus anciennes représentations de saint Démétrius», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, περ. Δ, 10 (1980 81) 1 10. L e m e r l e P., Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10 ο αιώνα, μετάφρ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Αθήνα 1981. Le Q u i e n, Oriens Christianus, τ. Ι ΙΙΙ, Parisiis MDCCXL, Graz 1958. Λ έ τ σ α ς Αλ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1961. Λ ι ά λ ι ο υ Δ., Ερμηνεία των δογματικών και συμβολικών κειμένων της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Ερμηνεία της Εκθέσεως των Διαλλαγών, των Β και Γ Επιστολών του αγίου Κυρίλλου προς τον Νεστόριο και συναφών ι. κανόνων της Γ Οικουμενικής Συνόδου, τ. Β, Θεσσαλονίκη 1994. Μ a c r i d e s R., «Subversion and Loyalty in the Cult of St. Demetrios», Byzantino Slavica 5 (1990) 189 197. M a g i L., La sede romana nella corrispondenza degli imperatori e patriarchi bizantini (VI VII sec.), Roma, Louvain 1972, σ. 164. Μ α ϊ τ ό ς Ιω., Ο ναός του αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1982. Μ α ϊ τ ό ς Ιω., Ο άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1995. 20

Μ α λ ι γ κ ο ύ δ η ς Φ., «Ο λιμός της Θεσσαλονίκης το έτος 676», Γ Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη, Από της Ιουστινιανείου εποχής έως της Μακεδονικής δυναστείας, Θεσσαλονίκη 18 20 Οκτωβρίου 1989, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 53 62. Μ α λ ι γ κ ο ύ δ η ς Φ., Οι Σλάβοι στη μεσαιωνική Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 2 1991. Μ α λ ι γ κ ο ύ δ η ς Φ., Η Θεσσαλονίκη και ο κόσμος των Σλάβων, Θεσσαλονίκη: Βάνιας 1992. Μ a n g o C., Βυζάντιο, Αθήνα 1985. Μ a n n s Fr., ofm., Le récit de la dormition de Marie (Vatican grec 1982), Contribution à l étude des origines de l exégese chrétienne, Jerusalem: Franciscan Printing Press, 1989. M a n s i J. D., Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, τ.12, 13, Graz 1960. Μαρτύρια των αρχαίων χριστιανών, Θεσσαλονίκη: Πατερικαί εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς» 1978. «Μαρτυρολόγιον Συριακόν», Μηνί Νισάν τῃ 9 η, ΑASS 2 2 (1894) LV και ΑΑSS 2 2 (1931), σ. 180. «Martyrologium Hieronomianum», ΑΑSS 2 1 (1894), σ. 41. Μ α ρ τ ζ έ λ ο ς Γ., Ιστορία της ορθόδοξης θεολογίας και πνευματικότητας, Θεσσαλονίκη 1986. Μ α ρ τ ζ έ λ ο ς Γ., Γένεση και πηγές του όρου της Χαλκηδόνας. Συμβολή στην ιστορικοδογματική διερεύνηση του όρου της Δ Οικουμενικής Συνόδου, [Φιλοσοφική και Θεολογική Βιβλιοθήκη 7], Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 1986. Μ α ρ τ ζ έ λ ο ς Γ., Οι θεολογικές προϋποθέσεις της μεταβάσεως από την εικόνα στο πρωτότυπο, (ανάτυπο από την ΕΕΘΣΑΠΘ, Τμήμα Ποιμαντικής, Τιμητικός Τόμος Καθηγητή Καλογήρου), Θεσσαλονίκη 1992. Μ α ρ τ ζ έ λ ο ς Γ., Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μ. Βασίλειον, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 1993. Μ α τ σ ο ύ κ α ς Ν., Ιωάννου Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως, Θεσσαλονίκη 1984. Μ α τ σ ο ύ κ α ς Ν., Δογματική και συμβολική θεολογία, τ. Α Β, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 1985. Μ α τ σ ο ύ κ α ς Ν., Ορθοδοξία και αίρεση στους εκκλησιαστικούς πατέρες του Δ, Ε και Στ αι., Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 2 1992. Μ α τ σ ο ύ κ α ς Ν., Θεολογία, κτισιολογία, εκκλησιολογία κατά τον Μ. Αθανάσιον, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 2001. M έ ν τ ζ ο ς Α., «Ο ναός του Αγίου Δημητρίου προ και μετά την πυρκαγιά του 7 ου αι.», Πρακτικά ΙΒ Επιστημονικού Συμποσίου Χριστιανική Θεσσαλονίκη. Ο Ιερός ναός Αγίου Δημητρίου προσκύνημα Ανατολής και Δύσεως, Ι. Μ. Βλατάδων, 1 3 Οκτωβρίου 1998, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 217 245. 21

M έ ν τ ζ ο ς Α., Το προσκύνημα του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης στα Βυζαντινά χρόνια, Αθήνα 1994. Μ e r e d i t h Anthony S.J., Gregory of Nyssa, London and New York (1999). M η τ σ ά κ η ς Κ., Βυζαντινή Υμνογραφία, τ. Α. Από την ΚΔ έως την εικονομαχία, Θεσσαλονίκη: Π.Ι.Π.Μ. 1971. M e y e n d o r f f John, (ed.), The Primacy of Peter, Essays in Ecclesiology and the Early Church, New York: St. Vladimir s Seminary Press 1992. M i m o u n i S. Cl., Dormition et Assomption de Marie,Histoire des traditions anciennes, Paris [1995]. M ί ν τ σ η ς Γ., «Ξενικές εγκαταστάσεις στη Μεσαιωνική Μακεδονία. Το πρόβλημα των σλαβικών εποικισμών στη διεθνή βιβλιογραφία», Βυζαντιακά 15 (1995) 155 176. Μ ο r a v c s i k G., Byzantinoturcica, τ. Ι ΙΙ, Βerlin 1958. Μ π α κ ι ρ τ ζ ή ς Χ., «Η θαλάσσια οχύρωση της Θεσσαλονίκης», Βυζαντινά 7 (1975) 291 334, 341. Μ π α κ ι ρ τ ζ ή ς Χ., «βάρβαρον κλύδωνα βαρβάρων στόλον», Βυζαντινά, Δώρημα στον Ιωάννη Καραγιαννόπουλο 13 (1985) 193 195. Μ π α κ ι ρ τ ζ ή ς Χ., Η βασιλική του αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 2 1986. Μ π α κ ι ρ τ ζ ή ς Χ., «Η ημέρα μετά την καταστροφή στους Φιλίππους», Πρακτικά Α Διεθνούς Συμποσίου Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο 1989, σ. 695 710. Μ π α κ ι ρ τ ζ ή ς Χ., «Le culte de Saint Demetrios», Akten des XII Insternationalen Kongresses für christliche Archaeologie, Bonn 22 28 September 1991, Jahrbuch für Antike und Christentum/ Ergänzungsband 20/1, Münster 1995, σ. 58 86. Μ π α κ ι ρ τ ζ ή ς Χ., (εισαγ., σχόλια, επιμ.), Αγίου Δημητρίου Θαύματα. Οι συλλογές αρχιεπισκόπου Ιωάννου και Ανωνύμου. Ο βίος, τα θαύματα και η Θεσσαλονίκη του αγίου Δημητρίου, μετάφρ. Αλόη Σιδέρη, Θεσσαλονίκη: Άγρα 1997. Μ π α λ ά ν ο ς Δ. Σ., Πατρολογία. Οι εκκλησιαστικοί πατέρες και συγγραφείς των οκτώ πρώτων αιώνων, εν Αθήναις 1930. Μ π α λ ά ν ο ς Δ. Σ., Οι εκκλησιαστικοί βυζαντινοί συγγραφείς, Αθήναι 1951. M u n i e r Ch., Autorité épiscopale et sollicitude pastorale (IIe VIe siècles), 1991. N έ λ λ α ς Π., Νικολάου Καβάσιλα. Η Θεομήτωρ. Τρεις θεομητορικές ομιλίες, κείμενο, μετάφρ., σχόλια, Αθήνα 1974. Ν ι κ ο δ ή μ ο υ Α γ ι ο ρ ε ί τ ο υ, Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτού, τ. Α, Θεσσαλονίκη 1981. Ν υ σ τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ Π ε λ ε κ ί δ ο υ Μ., «Συμβολή εις την χρονολόγησιν των αβαρικών και σλαβικών επιδρομών επί Μαυρικίου (582 602)», Σύμμεικτα ΚΒΕ 2 (1970) 145 208. Ν υ σ τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ Π ε λ ε κ ί δ ο υ Μ., Σλαβικές εγκαταστάσεις στη μεσαιωνική Ελλάδα, Αθήνα 1993. 22

Ο l a j o s Th., «Contribution à la chronologie des premières installations des Slaves dans l empire byzantin», Actes du Premier Congrès International des Études Bulgares, Sumen 1979 (ανάτυπο). Ο l p h e G a l l i a r d M., «Croix», DSp asc.et myst.,ιι, 2607 2623. O s t r o g o r s k y G., «Byzantium in the seventh Century», DOP 13 (1959) 1 21. O s t r o g o r s k y G., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τ. Α, Αθήναι 1978. Π α λ ι ο ύ ρ α ς Δ., Εισαγωγή στη Βυζαντινή Αρχαιολογία, Ιωάννινα: Πανεπιστημιο Ιωαννίνων, 3 2002. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Αντ., Αι εορταί του αγίου Δημητρίου εν Θεσσαλονίκῃ, (ανάτυπο από το ΓΠ, τ. 46), Θεσσαλονίκη 1963. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Αντ., Αγιολογία, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 1991. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Αντ., Ο άγιος Δημήτριος εις την ελληνικήν και βουλγαρικήν παράδοσιν, Θεσσαλονίκη 1971. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Αντ., «Η ευσέβεια της Θεσσαλονίκης από την Ιουστινιάνειο έως την εποχή του Ι. Καμενιάτου», Γ Επιστημονικό Συμπόσιο Χριστιανική Θεσσαλονίκη. Από της Ιουστινιανείου εποχής έως και της Μακεδονικής δυναστείας, Ι. Μ. Βλατάδων, 18 20 Οκτ. 1989, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 81 92. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Χρυσ., «Γενική επισκόπησις του εκκλησιαστικού παρελθόντος Θεσσαλονίκης», Ανάπλασις 26 (1913) 312 327. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Χρυσ., Ιστορία της Εκκλησίας της Ελλάδος, τ. Α. Ίδρυσις και οργάνωσις της αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Ελλάδος, εν Αθήναις 1920. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Χρυσ., Το πρωτείον του επισκόπου Ρώμης, Αθήνησι 1930. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Χρυσ., «Περί της ανακηρύξεως των αγίων εν τη Ορθοδόξῳ Εκκλησίᾳ», Εκκλησία 12 (1934) 334. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Χρυσ., «Ο τίτλος του αρχιεπισκόπου», Θεολογία 13 (1935) 289 290. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Στυλ., Πατρολογία, τ. Β, Αθήνα 1990. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ Π., «Μνημεία της εν Θεσσαλονίκῃ λατρείας του μεγαλομάρτυρος Δημητρίου», ΒΖ 17 (1908) 321 381. Π α π α ρ ρ η γ ό π ο υ λ ο ς Κ., Περί της αποικίσεως Σλαβικών τινων φυλών εις την Πελοπόννησον, εισαγ., σχόλια Δ. Κοντός, εν Αθήναις 1843 (αναστ. έκδ. 1986). Π α π α ρ ρ η γ ό π ο υ λ ο ς Κ., Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. Α Στ, Αθήναι 6 1932. Π α π α ζ ά χ ο ς Β. Π α π α ζ ά χ ο υ Κ., Οι σεισμοί της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 2003. Π α π α ζ ώ τ ο ς Θ., «Το ψηφιδωτόν των κτητόρων του αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης», Αφιέρωμα στη μνήμη Στυλ. Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη 1983, 365 376. Π α π ο ύ λ ι α Β., «Το πρόβλημα της ειρηνικής διεισδύσεως των Σλάβων στην Ελλάδα», Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Βυζαντινή Μακεδο 23

νία 324 1430, Θεσσαλονίκη Οκτ. 1992, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 255 265. P a r g o i r e, L Église byzantine de 527 à 847, Paris 1905. Π α σ χ α λ ί δ η ς Σ., (εισαγ., επιμ.), Η Γραμματεία των Δημητρίων Β Μαρτύρια, Συλλογές Θαυμάτων και Εγκώμια στον Άγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή Μεσοβυζαντινή περίοδος, (Κέντρον Αγιολογικών Μελετών Ι. Μ. Θεσσαλονίκης), Θεσσαλονίκη 2005. Π α τ α π ί ο υ μοναχού Αγιορείτου, Αγία Μαρία η Μαγδαληνή, Κατερίνη: Τέρτιος 2005. Π ε λ ε κ α ν ί δ η ς Στ., Από την πολιτείαν και την κοινωνίαν της αρχαίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1934. P e r e t t o E., «Αpocrifi», Νuovo Dizionario di Mariologia, σ. 106 124. P e r n i c e A., «Sulla data del libro II dei Miracula S. Demetrii martyris», Bessarione 6 έτος/τ.2 (1902) 181 187. P e r n i c e A., L imperatore Eraclio, Firenze 1905. P e t i t L., «Les évêque de Thessalonique», ΕΟ 4 (1900 1901) 136 145 και 5 (1901 1902) 26 33, 90 97, 150 156, 212 219. P e t i t L., «Nouveaux évêque de Thessalonique», ΕΟ VI (1903) 292 298, VII (1905) 272 274. P e t i t L., «Le synodicon de Thessalonique», ΕΟ 18 (1916 1919) 236 254. Φ ε ι δ ά ς Βλ., Βυζάντιο, Αθήνα 1985. Φ ε ι δ ά ς Βλ., Εκκλησιαστική Ιστορία, Α, Αθήνα 1997. Φ ε ι δ ά ς Βλ., Προϋποθέσεις διαμορφώσεως του θεσμού της Πενταρχίας των πατριαρχών, 1969. Φ ε ι δ ά ς Βλ., Ιστορικοκανονικά προβλήματα περί την λειτουργίαν του θεσμού της Πενταρχίας των πατριαρχών (451 553), 1970. P h i l i p p i d i s B r a a t Anna, «L Encomion de Saint Démétrius par Jean de Thessalonique», TM 8 (1981) 397 414. Φ λ ο ρ ό φ σ κ ι Γ., Θέματα Εκκλησιαστικής Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1979. Φ λ ο ρ ό φ σ κ ι Γ., Οι βυζαντινοί πατέρες του Στ, Ζ και Η αιώνα, Θεσσαλονίκη 1993. Φ ω κ υ λ ί δ ο υ Ιω., «Η εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού», Πάνταινος 26 (1934) 585 588. Φ ο υ ν τ ο ύ λ η ς Ιω., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τεύχ. Β, 1970. Φ ο υ ν τ ο ύ λ η ς Ιω., «Πέτρος και Παύλος», στο Λογική λατρεία, Θεσσαλονίκη 1971. Φ ο υ ν τ ο ύ λ η ς Ιω., «Μεγάλη Εβδομάς» του αγίου Δημητρίου, [Κείμενα Λειτουργικής, 17], Θεσσαλονίκη 1979. Φ ο υ ν τ ο ύ λ η ς Ιω., Ομιλητική, Θεσσαλονίκη 1980. Φ ο υ ν τ ο ύ λ η ς Ιω., «Ο άγιος Δημήτριος στην υμνογραφία», ΓΠ 68 (1985) 165 181. 24

Π ο λ ά κ η ς Παρθ., «Ιστορικαί προϋποθέσεις του πρωτείου του επισκόπου Κωνσταντινουπόλεως», Θεολογία 23(1952) 95 108, 239 252, 440 445, 581 595, 24(1953) 70 79, 375 389, 25(1954) 124 144. P o p o v i ć Vl., «La descende des Koutrigours, des Slaves et des Avars vers la mer Egée: Le témoignage d archéologie», Comptes Rendue de l Academie des Inscription et Belles Lettres, Paris 1978, σ. 596 648. P o p o v i ć Vl., «Aux origines de la slavisation des Balkans, la constitutions des premières sklavinies macédoniennes à la fin du VIe siècle», Comptes Rendue de l Academie des Inscription et Belles Lettres, Paris 1980, σ. 230 257. Π ρ ο β α τ ά κ η ς Θ., Τα ψηφιδωτά των βυζαντινών μνημείων της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1971. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., «Ο συμπιληματικός χαρακτήρ της ψευδο χρυσοστομείου ομιλίας Εις τον τίμιον σταυρόν», ανάτυπο από το ΓΠ 56 (1973), Θεσσαλονίκη 1973. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., «Η γεωργιανή ομιλία περί του σταυρού», Κληρονομία 5 (1973) 277 307. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., Ανωνύμων ανέκδοτοι ομιλίαι εις τον Σταυρόν και το Πάθος του Κυρίου, (ανάτυπο από την ΕΕΘΣ 20), Θεσσαλονίκη 1976. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., «Η ψευδο χρυσοστόμειος ομιλία στον Τίμιο και Ζωοποιό Σταυρό είναι του Σεβεριανού Γαβάλων;», ΓΠ 62 (1979) 299 318. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., Φιλοθέου Κοκκίνου, Λόγοι και ομιλίες, ΘΒΣ, ΚΒΕ, Θεσσαλονίκη 1981. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., Φιλοθέου Κοκκίνου, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, Εις την Κοίμησιν της Θεοτόκου, [ανάτυπο από την ΕΕΘΣΑΠΘ 27(1982)], Θεσσαλονίκη 1984. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., «Movimento Studita e tendenze esicaste. Aspetti storici e teologici», στον τόμο Διακονία, Αφιέρωμα στη μνήμη Β. Στογιάννου, ΕΕΘΣ ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 739 752. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., Αι περί σταυρού και πάθους του Κυρίου ομιλίαι ανατολικών πατέρων και συγγραφέων από του 2 ου μέχρι και του 4 ου αιώνος, (Ανάλεκτα Βλατάδων, 53), Θεσσαλονίκη: Π.Ι.Π.Μ. 2 1991. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., «Η επιστημονική έρευνα περί τις απόκρυφες μαριολογικές πηγές», Μακεδονικόν Αριστείον Ιακώβου αρχιεπισκόπου Αμερικής, ΕΕΘΣΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 587 600. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., «Η θεολογία των εικονογραφικών παραστάσεων του ναού του αγίου Δημητρίου της Θεσσαλονίκης», Πρακτικά ΙΒ Επιστημονικού Συμποσίου Χριστιανική Θεσσαλονίκη. Ο Ιερός ναός του αγίου Δημητρίου προσκύνημα Ανατολής και Δύσεως, Ι. Μ. Βλατάδων, 1 3 Οκτ. 1998, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 39 68. 25

Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., Λόγος σαρκωμένος, Εκκλησία, Ευχαριστιακός λόγος, (Κείμενα, εισαγωγές, αναλύσεις), Θεσσαλονίκη: Κυρομάνος 1998. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., (εισαγ., κείμενα, σχόλια), Αντωνίου αρχιεπισκόπου Λαρίσσης, Λόγοι Θεομητορικοί, Δεσποτικοί, Αγιολογικοί, Θεσσαλονίκη 2002. Ψ ε υ τ ο γ κ ά ς Β., Θέματα Πατερικής Θεολογίας, Θεσσαλονίκη. Ρ ά λ λ η Γ., Π ο τ λ ή Μ., Σύνταγμα των θείων και ιερών κανόνων, Θεσσαλονίκη 1974. Ρ ά μ φ ο υ Ι. Σ., «Πού ετάφη η Θεοτόκος;», Εκκλησία 27 (1950) 371 373. R e i j n e r s G., The Terminology of the Holly Cross in early Christian Literatur, Nijmegen 1965. R i c h a r d M., «Le traité de Georges hiéromoine sur les Hérésies», REB 28 (1970) 239 260. R i v i e r e J., «Le plus vieux Transitus latin et son derivé grec», RTAM 8 (1936) 323 362. De S a n t o s O t e r o Au., Los Evangelios Apocrifos, Madrid 2 1963. Σ ά κ κ ο υ Στ., Ερμηνεία εις το κατά Ιωάννην ευαγγέλιον, (Παραδόσεις εις τους φοιτητάς της Θεολογικής Σχολής), τεύχ. Β, Θεσσαλονίκη 1973. Σ ι ώ τ ο υ Μ., «Η εμφάνισις της λατρείας της Θεοτόκου και η επί της εορτής της Κοιμήσεως εκκλησιαστική παράδοσις», ΓΠ 33 (1950) 177 192. S k e d r o s J., Saint Demetrios of Thessaloniki, Civic Patron and Divine Protector 4 th 7 th Centuries CE, (Harvard Theological Studies), Harrisburg, Pennsylvania: Trinity Press International, χ.χ. Σ κ ο υ τ έ ρ η ς Κων., Ιστορία δογμάτων, τ. Α. Η ορθόδοξη δογματική παράδοση και οι παραχαράξεις της κατά τους τρεις πρώτους αιώνες, Αθήνα 1998. Σ κ ο υ τ έ ρ η ς Κων., Ιστορία δογμάτων, τ. Β. Η ορθόδοξη δογματική διδασκαλία και οι νοθεύσεις της από τις αρχές του τετάρτου αιώνα μέχρι και την Τρίτη Οικουμενική Σύνοδο, Αθήνα 2004. Σ ω τ η ρ ί ο υ Γ., «Μεγίστη εθνική απώλεια η καταστροφή του ναού του αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης», ΓΠ 1 (1917) 493 496. Σ ω τ η ρ ί ο υ Γ., «Από τα ερείπια του ναού του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης», ΓΠ 1 (1917) 577 581 και 2 (1918) 18 25, 241 251. Σ ω τ η ρ ί ο υ Γ., «Έκθεσις περί των εργασιών των εκτελεσθεισών εν τῃ ερειπωμένῃ εκ της πυρκαϊάς βασιλικῄ του αγίου Δημητρίου του Θεσσαλονίκης κατά τα έτη 1917 1918», Αρχαιολογικόν Δελτίον 4 (1918), Παράρτημα 1 47. Σ ω τ η ρ ί ο υ Γ. και Μ., Η βασιλική του αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, Κείμενα και Λεύκωμα, (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, 34), εν Αθήναις 1952. 26

Σ ω τ η ρ ί ο υ Μ., «Ο οικίσκος της παραδόσεως και ο τάφος του αγίου Δημητρίου», Ελληνικά 24 (1971) 372 4. S p e c k P., «De miracula Sancti Demetrii, qui Thessalonicam profugus venit», Ποικίλα Βυζαντινά 12, Varia IV, Βόννη 1993. S p i d l i k T., H πνευματικότητα του ανατολικού χριστιανισμού, μετάφρ., επιμ., Β. Ψευτογκάς, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς 2000. S p i e s e r J. M., «Inventaires en vue d une recueil des inscriptions historiques de Byzance, I: Les inscriptions de Thessalonique», TM 5 (1973) 145 180. S p i e s e r J. M., Thessalonique et ses monuments du IV au VI siècle, Contribution a l études d une ville paleochretienne, Aθήνα/Παρίσι 1984. Σ π υ ρ ό π ο υ λ ο ς Παν., Χρονικό των σεισμών της Ελλάδος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα βάσει αρχαίων και βυζαντινών κειμένων, κωδίκων, Γιάννινα 1997. Σ τ α μ ο ύ λ η ς Χρ., Θεοτόκος και Ορθόδοξο δόγμα, Θεσσαλονίκη 1996. Σ τ α υ ρ ί δ η ς Β., «Η επαρχιακή ή Μητροπολιτική Σύνοδος εις το Οικουμενικόν Πατριαρχείον», στον τόμο Η επαρχιακή και Μητροπολιτική Σύνοδος Θεσσαλονίκης, Πρακτικά ΙΓ Διεθνούς Συμποσίου, σ. 41 62. S t a v r i d o u Z a f r a k a Alkm., «Slav Invasions and Theme Organization in the Balkan Peninsula», Bυζαντιακά 12 (1992) 170. Σ τ α υ ρ ί δ ο υ Ζ α φ ρ ά κ α Αλκμ., «Η Βυζαντινή Θεσσαλονίκη: πολιτική, κοινωνική και οικονομική εξέλιξη», Θεσσαλονίκη, επιμ. Ι. Κ. Χασιώτης, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής 1997. Σ τ α υ ρ ί δ ο υ Ζ α φ ρ ά κ α Αλκμ., «Η νεότερη έρευνα για τη λατρεία και τα θαύματα του Αγίου Δημητρίου», Πρακτικά ΙΒ Επιστημονικού Συμποσίου Χριστιανική Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη: 2001, σ. 151 164. Σ τ ε φ α ν ί δ η ς Β., Εκκλησιαστική ιστορία, Αθήναι 3 1970. S t i e r n o n D., «Jean de Thessalonique», DSp 8 (1974) 778 780. Σ τ ρ ά τ ο ς Ανδρ., Το Βυζάντιο στον Ζ αιώνα, τ. 1 6, Ι. (602 626), 1965, ΙΙ. (626 634), 1966, ΙΙΙ. (634 641) 1969, ΙV. (642 668), 1972, V. (668 685), 1974, VI, (685 711), 1977, Αθήναι 1965 1977. Σ τ ρ ά τ ο ς Ανδρ., «Η πτώση της ελληνιστικής Ανατολής», Ι.Ε.Ε., τ. Ζ, Αθήνα, 2000, σ. 222. T a f e l Th. L. Fr., De Thessalonica eiusque agro dissertatio geographica, (Bibl. No 2), Prolégomenes, Berlin 1939. T a f r a l i O., «Sur la date de l Église et des mosaïques de S. Démétrius de Salonique», Revue Archeologique 1904, 4serie I. T a f r a l i O., Topographie de Thessalonique, Paris 1913. Τ α φ ρ α λ ή Ο., Η Θεσσαλονίκη από τις απαρχές έως τον 14 ο αιώνα, [Τhessalonique des origines au XIV siècle, 1913], μετάφρ., νεότερη 27