ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΓΚΡΑΜΣΙ, ΠΟΥΛΑΝΤΖΑ ΚΑΙ ΛΑΚΛΑΟΥ Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Δεληγιώργη Αλεξάνδρα Εισηγητής: Μουρουζίδης Α. Παύλος (Α.Ε.Μ: 684) Θεσσαλονίκη 2015 1

Περιεχόμενα Εισαγωγή 1 Η έννοια της ηγεμονίας στον Αντόνιο Γκράμσι 7 Από τον πόλεμο ελιγμών, στον πόλεμο θέσεων 9 Κοινωνία των πολιτών 16 Ιστορικό μπλοκ 20 Οι συνέπειες της Γκραμσιανής συλλογιστικής 22 Η έννοια της ηγεμονίας στο Ν. Πουλαντζά 26 H αστική ηγεμονία και το κράτος της 26 Κρίση ηγεμονίας και φασισμός 39 Η μετάβαση προς το "σοσιαλιστικό κράτος" και ο ρόλος του κόμματος ηγεμόνα 42 Η στρατηγική της ριζικής μεταβολής του κράτους και οι συνέπειες της συλλογιστικής του Ν. Πουλαντζά 48 Η έννοια της ηγεμονίας στον Ερνέστο Λακλάου 53 Ανταγωνισμός, ταυτότητες και Ηγεμονία 54 Η διαλεκτική δυνατού / αδύνατου 56 Συνάρθρωση και εξάρθρωση στην κατασκευή του ηγεμονικού λόγου 59 Ηγεμονία και το αίτημα της ριζοσπαστικής Δημοκρατίας 64 Συγκλίσεις και αποκλίσεις στη σκέψη των Γκράμσι Πουλαντζά Λακλάου 77 Βιβλιογραφία 83 2

Ένα μέρος του παρελθόντος πεθαίνει κάθε στιγμή και η θνησιμότητά του μας μολύνει, αν προσκολληθούμε σ αυτό με υπερβολική αγάπη, ένα μέρος του παρελθόντος μένει πάντα ζωντανό και κινδυνεύουμε καταφρονώντας τη ζωντάνια του Γ. Σεφέρης 3

Η πρωτοπορία κρίνεται κι αναγνωρίζεται από τη σκοπιά του μέλλοντος. Εμφανίζεται πάντα σε μεταβατικές εποχές, όταν αυτό που πεθαίνει δε χάθηκε ακόμα, κι ό,τι κυοφορείται δεν είδε ακόμα το φως. Σε εποχές, δηλαδή, παρακμής, κρίσης, κι επανάστασης. Σ. Μιχαήλ Στην πολύτιμη μνήμη του Κ. Τζιαντζή Τις ειλικρινείς μου ευχαριστίες στην Αλεξάνδρα Δεληγιώργη 4

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το ζήτημα της ηγεμονίας, της κατάκτησης και διατήρησης της εξουσίας ως έκφραση συλλογικής θέλησης, απασχόλησε εξ υπαρχής την πολιτική φιλοσοφία και θεωρία. Ο όρος ηγεμονία θα λέγαμε πως είναι πολυκύμαντος. Εννοιολογικά, κινείται μεταξύ διεύθυνσης και κυριαρχίας, συναίνεσης και καταναγκασμού: αποτελεί την ικανότητα διεύθυνσης, το σύνολο των τεχνικών, περιεχομένου και μορφών, διεκδίκησης και άσκησης εξουσίας, διεύθυνσης και κυριαρχίας. Στην πρώτη φάση της διεκδίκησής της, η έμφαση, ο τόνος δίνεται στην πειθώ στην επόμενη φάση της άσκησης της εξουσίας, η έμφαση μετατοπίζεται μοιραία (;) στην κυριαρχία και η πειθώ μετασχηματίζεται σε πειθαναγκασμό. Στην πρώτη φάση της διεκδίκησης, ο ηγεμόνας (ατομικός ή συλλογικός) εμφανίζεται πείθει πως αποτελεί το συλλογικό εκφραστή ευρύτερων κοινωνικών συμφερόντων, ενώ στη δεύτερη φάση της κατίσχυσης, έχουμε τη θεμελίωση του κρατικού καταναγκασμού πάνω στις κυριαρχούμενες τάξεις, με την παράλληλη απόσπαση συναίνεσης. Ως έννοια, η ηγεμονία αποτελεί τον «οδικό χάρτη» για την κατάκτηση των «χειμερινών ανακτόρων» της πολιτικής εξουσίας, εφ όσον η χρήση της προέρχεται από τους κλασσικούς θεωρητικούς της πολιτικής φιλοσοφίας. Με την απεμπόληση της κοινωνικής χειραφέτησης, άρα και του ζητήματος της εξουσίας από τον ορίζοντα του εργατικού κινήματος, με τον όρο ηγεμονία υπονοείται η διεκδίκηση της βασικής ή ειδικής εκείνης πρωτοπορίας (διεύθυνσης) των επί μέρους πολιτικών, κοινωνικών, ιδεολογικών, θεωρητικών ή πολιτιστικών πεδίων. 5

Η ηγεμονία (κυριαρχία και διεύθυνση, άρα και τακτική, στρατηγική, συμμαχίες) στη διαλεκτική της με την εξουσία, αποτελεί το κομβικό εκείνο ζήτημα, την αναμέτρηση με το οποίο δεν μπορεί να αποφύγει καμία αξιόπιστη πολιτική εναλλακτική πρόταση του κυρίαρχου κοινωνικο - οικονομικού σχηματισμού. Εφ όσον δεχόμαστε πως κυοφορείται η δυνατότητα νέας κοινωνικής χειραφετητικής προοπτικής στην ιστορία της ανθρωπότητας, έχει ιδιαίτερη αξία για την εξαγωγή συμπερασμάτων, να παρακολουθήσουμε τη διαδρομή της ιδέας της ηγεμονίας, όπως αυτή μεταλλάχτηκε στο πέρασμα του χρόνου. Β. ΑΠΟ ΤΗ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑ ΣΤΗ ΔΕΣΠΟΤΕΙΑ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ ΚΡΑΤΟΥΣ / Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ 1. Ο Ηγεμόνας Η έννοια της ηγεμονίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το Μακιαβέλι και την πραγματεία του «ο Ηγεμόνας», με την οποία εγκαινιάζεται, κατά πολλούς, η πολιτική επιστήμη. Ο Μακιαβέλι γράφει τον «Ηγεμόνα» σε μία μεταβατική εποχή, την εποχή της Αναγέννησης. Στο πολιτικό επίπεδο, η εποχή αυτή είναι η περίοδος της διαμόρφωσης του εθνικού κράτους και της ενίσχυσης της κεντρικής εξουσίας, της μοναρχίας, με την αποδυνάμωση των φεουδαρχών οι οποίοι στέκονταν εμπόδιο στη διαμόρφωση μιας εθνικής αγοράς.[1] Μπορούμε να πούμε εν ολίγοις πως, μέλημα του Μακιαβέλι είναι αυτό της ανερχόμενης αστικής τάξης, της δημιουργίας δηλαδή του νέου εδαφικού Ιταλικού κράτους. [1] Γ.Πλάγγεση, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδόσεις University Studio Press, σ. 48 6

Η έννοια της ηγεμονίας για το Μακιαβέλι, κινείται μεταξύ κυριαρχίας και συναίνεσης. Ο ηγεμόνας είναι ο κυρίαρχος, η αποφασιστική αρχή της πολιτικής ζωής, διοικεί με πυγμή, παράλληλα όμως επιδιώκει και τη συναίνεση. Το σύγγραμμα «ο Ηγεμόνας», αποτελεί ένα σύνολο πρακτικών συμβουλών και κανόνων του Μακιαβέλι προς το Φλωρεντίνο Καίσαρα Βοργία, σχετικά με το τι πρέπει να κάνει ή να προσέξει, προκειμένου να διατηρήσει την εξουσία. Έτσι, ο Ηγεμόνας χρησιμοποιεί εκφοβισμό και βία, όταν είναι απαραίτητα, αντιδρά αποφασιστικά, άμεσα, αμείλικτα και με δόλο αν χρειαστεί. Συντρίβει τους ισχυρούς του αντιπάλους κι όσους δεν υποτάσσονται, ενώ είναι ανεκτικός στους ασθενέστερους εξ αυτών. Παρ όλα αυτά επιζητεί τη δόξα, τη μακροημέρευση - γι αυτό επιδιώκει τη συναίνεση - οπότε στηρίζεται στο λαό διατηρεί τακτικό εθνικό στρατό και πολιτοφυλακές, ποτέ μισθοφορικό ή συμμαχικό διδάσκεται «και από το λιοντάρι και την αλεπού» σπέρνει διχόνοια στους αντιπάλους χωρίς να προκαλεί όμως μίσος, μιας και οι υπήκοοί του πρέπει να τον φοβούνται και να τον σέβονται [2]. Η χρήση της άλογης βίας δεν υποστηρίζεται από το Μακιαβέλι. Ο Ηγεμόνας, σύμφωνα με τον Wolin, εφαρμόζει με μέτρο τη βία, κάνει λελογισμένη χρήση της μιας και στηρίζεται, εν τέλει, στη λαϊκή συναίνεση [3]. [2] Ν. Μακιαβέλι, o Ηγεμόνας, εκδόσεις Κυριακάτικη Ενημέρωση [3] Γ.Πλάγγεση, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδόσεις University Studio Press, σ. 97 7

2. Από τη θεοκρατική ηθική στην ηθική της real politic Παίρνοντας υπ όψιν του το κλίμα διαφθοράς και ανασφάλειας της εποχής, ο Ηγεμόνας προκρίνει αυταρχικές μεθόδους και δολιότητα για τη συγκρότηση ενός ισχυρού κράτους. Δεν πρόκειται όμως για τον τύραννο που έχει σαν στόχο απλά τη, με κάθε μέσο, διατήρηση της εξουσίας του, αλλά για ένα απόλυτο μονάρχη, ο οποίος προσπαθεί να διασφαλίσει τα κοινά συμφέροντα με κάθε μέσο [4]. Επιπλέον, οι σκοποί του κράτους και του ηγεμόνα καθαγιάζουν όλα τα μέσα, προκειμένου να χαλιναγωγηθεί η εγωιστική, κακή ανθρώπινη φύση [5]. Η άσκηση της εξουσίας από τον ηγεμόνα είναι αυστηρή και υποκείμενη στα συμπεράσματα της ψυχρής ανάλυσής του κι όχι υπό το πρίσμα ηθικών ιδεωδών [6]. Έτσι, ο ρεαλισμός του Ηγεμόνα σπάει τα δεσμά της θεοκρατίας. Στην πραγματικότητα ο Ηγεμόνας, αντί της πρότερης σχέσης ηθικής πολιτικής, προκρίνει την πολιτική από την οποία εκπορεύεται μία ηθική του ρεαλισμού και της αποτελεσματικότητας [7]. Υπονομεύεται έτσι οριστικά η πεποίθηση πως είναι ένας και οριστικός (μονιστικός) ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να ζουν οι άνθρωποι [8]. [4] Γ.Ρούση, Το Κράτος από το Μακιαβέλι στο Βέμπερ, Γκοβόστη, σ.38 [5] ό.π. σ. 35 [6] Γ.Πλάγγεση, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδόσεις University Studio Press, σ. 60 [7] ό.π. [8] ό.π. σ. 59 8

Γ. Ο ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΣ ΗΓΕΜΟΝΑΣ Ιστορικά, η ηγεμονία σχετίζεται με τη διαμόρφωση του πολιτεύματος, την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και τις συνεπιφερόμενες αλλαγές στον κοινωνικο-οικονομικό σχηματισμό. Υπαινιχθήκαμε συνοπτικά πως κατά τον 15 ο 16 ο αιώνα, σαν αποτέλεσμα του περάσματος από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, εμφανίστηκε το έθνος κράτος και αναδύθηκε ο ηγεμόνας - μονάρχης στη θέση του φεουδάρχη, ο οποίος εξέφρασε τα συμφέροντα τραπεζιτών, βιοτεχνών και εμπόρων. Κατά τον 19 ο αιώνα η ανάπτυξη του καπιταλισμού και το πέρασμά του από την εμπορευματική φάση του laissez-faire στη φάση της βιομηχανικής επανάστασης, είχε σαν αποτέλεσμα την ταξική αναδιάρθρωση της κοινωνίας και την εμφάνιση μιας νέας κοινωνικής δύναμης, του προλεταριάτου. Η Γαλλική επανάσταση συνεπιφέρει τη φιλελεύθερη κοινοβουλευτική δημοκρατία ως μορφή πολιτεύματος, στη θέση του ατομικού ηγεμόνα - μονάρχη αστικός ή εργατικός ο Ηγεμόνας της νέας εποχής του καπιταλισμού, πλέον είναι συλλογικός (κοινοβούλιο, συνελεύσεις), η εποχή της ατομικής ηγεμονίας έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. Μέσα από τη ρηξικέλευθη τομή του Κ. Μαρξ στη φιλοσοφία και την πολιτική οικονομία, η δικτατορία του προλεταριάτου τίθεται ως εναλλακτική πρόταση ταξικής ηγεμονίας. Με τα λόγια του ίδιου του Κ. Μαρξ: «Ανάμεσα στην κεφαλαιοκρατική και στην κομμουνιστική κοινωνία βρίσκεται η περίοδος της επαναστατικής μετατροπής της μιάς στην άλλη. Και σ αυτή την περίοδο αντιστοιχεί μία πολιτική μεταβατική περίοδος, που το κράτος της δε μπορεί να είναι τίποτα 9

άλλο παρά η επαναστατική διχτατορία του προλεταριάτου.» (Κ. Μαρξ, Κριτική του προγράμματος της Γκότα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, σ. 24) Το ζήτημα της ηγεμονίας τίθεται από τον Κ. Μαρξ ταξικά. Η εργατική τάξη, προκειμένου να κατακτήσει την εξουσία, θα πρέπει να αναδειχθεί σε ηγεμονική τάξη: «Μα μια και το προλεταριάτο πρέπει πρώτα να καταχτήσει την πολιτική εξουσία, να ανυψωθεί σε ηγέτιδα τάξη του έθνους» (Kομμουνιστικό Μανιφέστο) Το προλεταριάτο λοιπόν, εισβάλλει στο προσκήνιο της Ιστορίας ως η μόνη γνήσια κοινωνική χειραφετητική δύναμη, ως πραγματικός Ηγεμόνας που εκφράζει τα συμφέροντα ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων, μιας και αποτελεί τη μόνη μη εκμεταλλευτική δύναμη, η οποία θα απαλλοτριώσει τους απαλλοτριωτές, μέχρι την κατάργηση όχι μόνο της αστικής κυριαρχίας αλλά κάθε ταξικής κυριαρχίας, κάθε εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, μέχρι την αυτοκατάργησή του. Ο κύβος είχε ριφθεί. Πάνω στη μαρξιστική πρόταση, οικοδομείται ένας ολόκληρος γαλαξίας υποπροτάσεων ηγεμονίας, τεμνόμενες, ασύμβατες ή και συχνά αλληλοσπαρασσόμενες, με ιδιαίτερα υποδείγματα και παραδόσεις. Στην παρούσα εργασία, μετά από μία σύντομη αναδρομή στην έννοια της ηγεμονίας που μόλις παρατέθηκε, θα εξετάσουμε συνοπτικά την προσέγγιση της έννοιας της ηγεμονίας, όπως αυτή κατατίθεται στο έργο των Α. Γκράμσι, Ν. Πουλαντζά και Ε. Λακλάου. 10

Δ. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΝΤΟΝΙΟ ΓΚΡΑΜΣΙ Ο Μαρξ αποκαλούσε την έννοια της ιδεολογίας ψευδή συνείδηση. Η έννοια της ιδεολογίας ορίζεται ως ένα μίγμα αξιών, στάσεων και αντιλήψεων, μέσα από το πρίσμα των οποίων αντιλαμβανόμαστε τον υπάρχοντα κόσμο και συνδεόμαστε μαζί του. Με την ανάδειξη όμως, του ρόλου της ιδεολογίας, της συνείδησης και της βούλησης από τον Γκράμσι, διατηρείται η ταξική οπτική ως κέντρο του όλου θεωρητικού του σύμπαντος, αλλά εκτρέπεται μάλλον στο πεδίο των ιδεών από αυτό της οικονομίας. Στα θρυλικά Τετράδια της Φυλακής, ο Γκράμσι προβαίνει σε διαπιστώσεις μέσα από τη συγκριτική μελέτη των πολιτικών δομών σε Ανατολή και Δύση και στις επαναστατικές στρατηγικές που αντιστοιχούν σε κάθε μία απ αυτές. Το εννοιολογικό σύμπαν του Γκράμσι, περιλαμβάνει όρους που είναι διασκορπισμένοι στις σημειώσεις των Τετραδίων, χωρίς να θίγουν άμεσα το πρόβλημα της ηγεμονίας, επικεντρώνονται στη σχέση κράτους και κοινωνίας των πολιτών σε Ρωσία και Δύση. Είναι όμως όροι απαραίτητοι στη σύνθεση της αντίληψης περί ηγεμονίας που ουσιαστικά εισάγει ο Γκράμσι. Ο Γκράμσι, όπως κάθε στοχαστής, αναγκάζεται να εκκινεί από παλιότερες έννοιες στις οποίες προσπαθεί να προσδώσει νέο περιεχόμενο, κάτι που δυσχεραίνει το, έτσι κι αλλιώς, δύσκολο έργο της προσπέλασης του έργου του καθώς είναι αναγκασμένος να γράφει στη γλώσσα του Μακιαβέλι και των απαρχαιωμένων όρων του, για να ξεπεράσει το εμπόδιο της λογοκρισίας των δεσμοφυλάκων του. Για το Γκράμσι, η κυρίαρχη τάξη εφαρμόζει την ηγεμονία της στο βαθμό που μπορεί να πραγματοποιήσει και να διατηρεί έναν ιστορικό 11

συνασπισμό αντιφατικών κοινωνικοπολιτικών δυνάμεων, τόσο στην οικονομική βάση όσο και στο πολιτικό και κρατικό εποικοδόμημα, με συνδετικό κρίκο την ιδεολογία. Για το Γκράμσι, η κυριαρχούμενηεργατική τάξη είναι πρώτα απ όλα υποταγμένη ιδεολογικά και το ιδεολογικό πεδίο αποτελεί πρωταρχικό πεδίο ταξικής πάλης. Παρ όλα αυτά και προκειμένου να γίνει κατανοητή η πορεία της σκέψης του, των εννοιών του και πως αυτές σχετίζονται με την ηγεμονία, συνοπτικά θα λέγαμε πως το σχήμα της επαναστατικής πρότασης του Γκράμσι έχει ως εξής: τον πόλεμο θέσεων, (αντί του προγενέστερου πολέμου ελιγμών), θα τον διεξάγει το ιστορικό μπλοκ, (αντί των επαναστατημένων εργατικών συμβουλίων - σοβιέτ), με την τακτική του ενιαίου μετώπου (αντί της πρώιμης επιδίωξης της δικτατορίας του προλεταριάτου), προκειμένου να κατακτήσει πρώτα την ηγεμονία (πολιτική ιδεολογική - πολιτισμική) του κόμματος επί της συμμαχίας του υπό διαμόρφωση «ιστορικού μπλοκ», έτσι ώστε να καταστεί εφικτό το άλμα της ηγεμονίας κατίσχυσης, το άλμα της κατάκτησης της εξουσίας. Η προϊστορία και οι διακυμάνσεις της έννοιας της ηγεμονίας Εδώ είναι απαραίτητη μία μικρή παρέκβαση ως προς την διαμόρφωση και χρήση της έννοιας της ηγεμονίας ιστορικά, ώστε να γίνουν ευκολότερα αντιληπτές οι διακυμάνσεις του όρου στη χρήση και την εννοιολόγησή του από τον ίδιο τον Γκράμσι. Ο ηγεμόνας ως έννοια, όπως είδαμε και εισαγωγικά, έχει προϊστορία. Στους κόλπους του επαναστατικού κινήματος ειδικότερα, πρωτοαναφέρεται από τον Πλεχάνοφ με την έννοια της κυριαρχίας, όταν 12

το προλεταριάτο θα υποστήριζε την μπουρζουαζία (στην τσαρική Ρωσία του 1884) ώσπου η τελευταία θα ανυψωνόταν σε ηγετική τάξη αναπόφευκτα. Πάνω σ αυτή την κληρονομιά ο Λένιν, το 1903, γράφει για την «πραγματική ηγεμονία» του προλεταριάτου επί της αστικής τάξης στη Ρωσία στα πλαίσια ενδεχόμενης αστικής δημοκρατικής επανάστασης. Μάλιστα, θα τονίσει με έμφαση ο ίδιος, όσο εγκαταλείπεται η ιδέα της ηγεμονίας του προλεταριάτου από τη διεύθυνση της συμμαχίας (εργατών αγροτών - φοιτητών κλπ) άλλο τόσο εγκαταλείπεται η επαναστατική προοπτική και υποκαθίσταται η ηγεμονική πολιτική από μία συντεχνιακή μικροπολιτική. [9] Αυτή την κληρονομιά της εργατικής ηγεμονίας στα πλαίσια μιας συμμαχίας, φαίνεται εξαιρετικά απίθανο να τη γνώριζε ο Γκράμσι μέχρι τη δημοσίευση των πρώτων ντοκουμέντων της Γ Διεθνούς [10]. Μια κληρονομιά η οποία μπήκε στο περιθώριο για τον απλούστατο λόγο πως η επανάσταση που ενέκυψε στη Ρωσία ήταν σοσιαλιστική και όχι αστικοδημοκρατική. Έτσι, η πρώτη προσέγγιση της ηγεμονίας από το Γκράμσι, φαίνεται να πηγάζει κατ ευθείαν από τους ορισμούς της Γ Διεθνούς. [9] Π. Άντερσον, Οι αντινομίες του Αντόνιο Γκράμσι, 1985, σ. 19 [10] ό.π. σ. 21 13

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΩΝ ΕΛΙΓΜΩΝ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΘΕΣΕΩΝ Μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, το επαναστατικό κίνημα στη Δύση δείχνει να κοντανασαίνει. Ενώ το 1919 ο Γκράμσι είναι ενθουσιώδης με την άνοδο του λαϊκού κινήματος στην Ευρώπη και την εμφάνιση των εργατικών συμβουλίων, (Οκτωβριανή επανάσταση, Ουγγαρία, Ιταλία), είναι υποχρεωμένος να αλλάξει κατεύθυνση μετά την ήττα της ιταλικής κόκκινης διετίας και την άνοδο του φασισμού. Προκειμένου να εξάγει τα απαραίτητα συμπεράσματα και να αναπροσαρμόσει την πρόταση τακτικής του, ο Γκράμσι οδηγείται σε παρατηρήσεις από υποδείγματα τακτικής της στρατιωτικής πείρας: οι μετωπικές κλασσικές στρατιωτικές συγκρούσεις έχουν παρέλθει και φαίνεται να μετατρέπονται σε αντιπαράθεση επίλεκτων δυνάμεων, οι οποίες προσομοιάζουν περισσότερο σε αντάρτικο παρά σε τακτικό στρατό. Αυτή η παρατήρηση τον οδηγεί σε μία τακτική ανάλογη ενός παρατεταμένου πολέμου φθοράς, προσαρμοσμένης στις απαιτητικές συνθήκες της Δύσης, στην τακτική πλέον ενός πολέμου θέσεων, ο οποίος διαχωρίζεται από τον συνήθη παραδοσιακό τρόπο διεξαγωγής πολέμου της ολικής αντιπαράθεσης και από την πολιτική τακτική που του αντιστοιχεί, την οποία καλεί πόλεμο ελιγμών (απεργίες, καταλήψεις κλπ) [11]. «Συμβαίνει στην πολιτική τέχνη αυτό που συμβαίνει στην στρατιωτική τέχνη: ο πόλεμος των κινήσεων γίνεται όλο και περισσότερο πόλεμος θέσεων και μπορούμε να πούμε ότι ένα κράτος κερδίζει έναν [11] Αντόνιο Γκράμσι, Οι Διανοούμενοι, εκδόσεις Στοχαστής, σ. 116 14

πόλεμο στον βαθμό που τον προετοιμάζει λεπτομερειακά και τεχνικά τον καιρό της ειρήνης.» [12] Με τον επαναστατικό ορίζοντα να απομακρύνεται από το Δυτικό κόσμο, ο Γκράμσι διαβλέπει την υπομονετική τακτική του πολέμου των θέσεων και την τακτική του ενιαίου μετώπου με τις ρεφορμιστικές δυνάμεις: εφ όσον οι παραγωγικές δυνάμεις ακόμα αναπτύσσονται και δεν έχουν ακόμα ωριμάσει οι αναγκαίοι όροι, προκρίνεται η πιο υπομονετική τακτική της ηγεμόνευσης, πρώτα στην κοινωνία των πολιτών αντί της επίθεσης στα χειμερινά ανάκτορα, μέσω ενός πολέμου ελιγμών. Η νέα τακτική που αντιστοιχεί στη σύγχρονη μορφή του πολέμου θέσεων, είναι η τακτική του ενιαίου μετώπου. Τον πόλεμο θέσεων όπως προείπαμε, θα τον διεξάγει ο σύγχρονος συλλογικός ηγεμόνας. 1. Η ηγεμονία κυριαρχία του κόμματος Στα «τετράδια της φυλακής» και ειδικότερα στις σημειώσεις του Γκράμσι για την πολιτική του Μακιαβέλι, ο ηγεμόνας περιγράφεται ως το ανθρωπομορφικό σύμβολο της συλλογικής θέλησης προς ένα καθορισμένο σκοπό. Στον ηγεμόνα, συγχωνεύεται και προσωποποιείται η επιστήμη, ο ορθολογισμός και η πολιτική ιδεολογία. Έτσι, ο ηγεμόνας επενεργεί πάνω στο διασκορπισμένο και θρυμματισμένο λαό για να του ξυπνήσει τη συλλογική θέληση και να την οργανώσει. [13] [12] Αντόνιο Γκράμσι, Οι Διανοούμενοι, εκδόσεις Στοχαστής, σ. 157 [13] Αντόνιο Γκράμσι, Για το Μακιαβέλι, εκδόσεις Ηριδανός, σ. 7 15

Όμως για το Γκράμσι, ο σύγχρονος ηγεμόνας, δεν μπορεί να είναι ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, αλλά «ένας οργανισμός ένα σύνθετο στοιχείο της κοινωνίας, που σ αυτό έχει ήδη αρχίσει να συγκεκριμενοποιείται μία συλλογική θέληση, αναγνωρισμένη και συγκεκριμενοποιημένη μερικά μέσα στη δράση.» Τον οργανισμό αυτό τον έχει ήδη δώσει η ιστορική εξέλιξη και είναι το πολιτικό κόμμα, στο οποίο συνοψίζονται σπέρματα συλλογικής θέλησης που τείνουν να γενικευτούν. [14] Κατ αυτό τον τρόπο και με παρόμοιες διατυπώσεις, περιγράφει την ηγεμονία αρχικά ως δικτατορία του προλεταριάτου, με τη χρήση βίας κατά του κοινού εχθρού και με την υποταγή του τελευταίου στο προλεταριάτο. Η έννοια της ηγεμονίας δεν έχει ακόμα εμπλουτιστεί, όπως θα επιχειρήσει αργότερα ο Γκράμσι. Υφίσταται στα πλαίσια της δικτατορίας του προλεταριάτου, εφ όσον αφορά τη σχέση κατίσχυσης του προλεταριάτου επί της άρχουσας τάξης και τη σχέση διεύθυνσης επί των σύμμαχων δυνάμεων. Παρ ότι η ηγεμονία είναι ηθικο-πολιτικού χαρακτήρα, πρέπει να βασίζεται στην αποφασιστική λειτουργία που ασκεί η ηγετική ομάδα, στην πολιτιστική υπεροχή του προλεταριάτου πάνω στις σύμμαχες τάξεις, πετυχαίνοντας μια ηθική-πνευματική ενότητα, κατακτώντας έτσι την ηγεμονία σε μια σειρά δευτερεύουσες ομάδες. Εδώ ο όρος έχει την έννοια της κυρίαρχης τάξης, είτε αφορά την αστική τάξη, είτε την εργατική στα πλαίσια της κοινωνίας των πολιτών, είτε στη σχέση του με την αστική στα πλαίσια της ταξικής πάλης. Η αρχική χρήση της έννοιας της ηγεμονίας όπως είδαμε, αφορά την προοπτική της εργατικής τάξης σε μια φεουδαρχική κοινωνία στο [14] Αντόνιο Γκράμσι, Για το Μακιαβέλι, εκδόσεις Ηριδανός, σ.11 16

πλαίσιο μιας αστικοδημοκρατικής. Αφορά, στην ουσία, τη φύση της εξουσίας. Ενέχει την έννοια της κυριαρχίας, είναι επί, είναι σχέση κατίσχυσης, των αντίπαλων κύριων τάξεων της κοινωνίας. Οι δύο προοπτικές κάθε πολιτικής δράσης, αντιστοιχούν «στη διπλή φύση του Κένταυρου του Μακιαβέλι μισός ζώο και μισός άνθρωπος». Για το Γκράμσι, αυτά ήταν τα επίπεδα «του καταναγκασμού και της συναίνεσης, της κυριαρχίας και της ηγεμονίας, της βίας και του πολιτισμού». [15] Και η διεύρυνση αυτής της σχέσης ενυπάρχει ήδη εν σπέρματι θα λέγαμε στο Γκράμσι, κάτι που διαφαίνεται από τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τη σχέση του επαναστατικού κόμματος με τα εργατικά συμβούλια. Kόμμα και Εργατικά Συμβούλια Ο στόχος της επαναστατικής ρήξης είναι αδιαπραγμάτευτος για το Γκράμσι. Για την επίτευξή του όμως, είναι αναγκαία η ενιαία, ομοιογενής, συνεκτική και πειθαρχημένη συγκρότηση του κόμματος. Το κόμμα αποτελεί για το Γκράμσι ένα μοντέλο εργατικής δημοκρατίας, η οποία χαρακτηρίζεται από τη δημοκρατική λειτουργία στο εσωτερικό του κόμματος και τη δικτατορία (προλεταριακή αντί της αστικής) απέναντι στην αστική τάξη. Συμβαίνει όμως, πολλοί να φαντάζονται την εγκαθίδρυση της προλεταριακής εξουσίας σα δικτατορία του συστήματος των οργανώσεων του Σοσιαλιστικού Κόμματος, κάτι που αποτελεί για το Γκράμσι επαναστατικό μύθο, ουτοπιστική σκέψη τόσο ξεκομμένη από [15] Π. Άντερσον, Οι αντινομίες του Αντόνιο Γκράμσι, 1985, σ. 24 17

την πραγματική ζωή, όσο και το ότι τα συνδικάτα και τα εργατικά κέντρα αποτελούν διαδικασία επαναστατικής ανάπτυξης. [16] Παρ όλα αυτά, δεν υποτιμά την κατάκτηση τους. Στην εποχή της καπιταλιστικής κρίσης και παρακμής, η εργατική τάξη διαμορφώνει στους κόλπους της τα έμβρυα των θεσμών που θα αντικαταστήσουν την καπιταλιστική εξουσία. Ο νέος τύπος κράτους θα δημιουργηθεί πάνω στην συνεργατική πείρα της εργατικής τάξης. Η ανάπτυξη των εργατικών αντιθεσμών εκκινεί μεν από τους ήδη υπάρχοντες θεσμούς, θα ολοκληρωθεί όμως «σε ένα νέο τύπο κράτους το κράτος των Συμβουλίων των εργατών και αγροτών που θα ενσαρκώνει τη δικτατορία του προλεταριάτου ύστερα από τη διάλυση του οικονομικο πολιτικού αστικού συστήματος.» [17] Συμβαίνει μάλιστα στην πλήρη ανάπτυξη της επαναστατικής διαδικασίας, όταν οι μάζες μπαίνουν δυναμικά στη φωτιά του αγώνα, «οι μάζες να σπρώχνουν και να «διαπαιδαγωγούν» το Κόμμα της εργατικής τάξης και όχι το κόμμα να καθοδηγεί και να διαπαιδαγωγεί τις μάζες.» [18] Επιπλέον, οι ως παραπάνω συγκροτημένες ενότητες εργασίας, θα συγκροτηθούν τοπικά ή κατά ενότητα παραγωγής με παράλληλη διαμόρφωση συνείδησης χωρίς τις ουτοπιστικές, θρησκευτικές, μυθικές και μικροαστικές δοξασίες και ιδεολογίες. Έτσι, σιγά σιγά, η εργατική τάξη με την αυτόνομη επαναστατική της δράση, θα αποκτήσει κουλτούρα κυρίαρχης τάξης, θα μάθει να διευθύνει και να αυτοδιευθύνεται. [16] Α. Γκράμσι, Τα εργοστασιακά συμβούλια και το κράτος της εργατικής τάξης, εκδ. Στοχαστής, σ. 125 [17] Αντόνιο Γκράμσι, Οι Διανοούμενοι, εκδόσεις Στοχαστής, σ. 41 [18] Α. Γκράμσι, Τα εργοστασιακά συμβούλια και το κράτος της εργατικής τάξης, εκδ. Στοχαστής, ό.π. σ. 268 18

Η αντίληψη του Γκράμσι για το «εν σχέσει» επαναστατικό υποκείμενο (κόμμα τάξη μέτωπο - κίνημα), δεν είναι στατική και δεν είναι επί της τάξης (δηλαδή κυριαρχία), παρακολουθεί όλη την κίνηση και την πολυπλοκότητα των σχέσεων και των εκφάνσεων του επαναστατικού υποκειμένου, καθώς η πολυσήμαντη επαναστατική δραστηριότητα απλώνεται σε όλο το φάσμα: κόμμα, κομμουνιστικές εργοστασιακές ομάδες, εργοστασιακά συμβούλια, κόμμα, Σοβιέτ και Συνέδρια, αλληλεπιδρούν και συγκροτούνται, κατακτούν οργανικά τα Συνδικάτα και τα Εργατικά Κέντρα, ώστε να αποτελέσουν το πολύμορφο δίκτυ του επαναστατικού υποκειμένου το οποίο θα «γεννήσει» και θα συντονίσει την επαναστατική ενιαία δράση. [19] Προϋπόθεση για τον κοινωνικό χαρακτήρα της επαναστατικής δράσης, είναι η ανάπτυξη των εργατικών συμβουλίων, τα οποία τον εγγυώνται, και θα εισάγουν στο εργοστάσιο τον (κοινωνικό) βιομηχανικό πυρήνα του νέου κράτους. Έτσι, το σύγχρονο επαναστατικό εργατικό κόμμα, δε θα είναι γιακωβίνικο κόμμα μικρών μακιαβέλλιδων, αλλά ένα κόμμα με συνείδηση της ιστορικής του αποστολής, οργάνωσης της κοινωνικής οικονομίας, δηλαδή ένα κόμμα μαζών που θέλουν να απελευθερωθούν με τα δικά τους μέσα. [20] [19] Α. Γκράμσι, Τα εργοστασιακά συμβούλια και το κράτος της εργατικής τάξης, εκδ. Στοχαστής, ό.π. σ. 208 [20] ό.π. σ. 235 19

2. Η διεύρυνση της έννοιας της ηγεμονίας Η ηγεμονία ως συνδυασμός κυριαρχίας και συναίνεσης Ξεδιπλώνοντας το συλλογισμό του ο Γκράμσι, επίσης στα Τετράδια της Φυλακής, αρχίζει να διευρύνει την έννοια της ηγεμονίας εννοώντας περισσότερο την «ικανότητα καθοδήγησης ενός συστήματος συμμαχιών, συγκρότησης μιας νέας πολιτικής εξουσίας, μιας νέας κοινωνίας κι ενός νέου τρόπου σκέψης και δράσης», παρά άσκηση βίας. [21] Έτσι, η ηγεμονία αναφέρεται σε μια διεργασία ηθικής και πνευματικής καθοδήγησης και διοίκησης μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η απόσπαση της συναίνεσης των κυριαρχούμενων ή υποτελών τάξεων στη διακυβέρνησή τους από τις εκάστοτε κυρίαρχες τάξεις και είναι τόσο περισσότερο εξασφαλισμένη όσο λιγότερη είναι η χρήση ή η απειλή χρήσης της βίας και του εξαναγκασμού. [22] Ποιό είναι όμως το πεδίο άσκησης της κυριαρχίας και ποιό της συναίνεσης; Μια κοινωνική ομάδα κυριαρχεί πάνω σε εχθρικές ομάδες που τείνει να τις διαλύσει ή να τις καθυποτάξει με ένοπλη βία, και είναι διευθύνουσα πάνω σε συγγενικές και συμμαχικές ομάδες, μας λέει ο Γκράμσι, οπότε η ηγεμονία (ως διεύθυνση) αφορά την κοινωνία των πολιτών ενώ ο καταναγκασμός (κυριαρχία) το κράτος. [23] [21] Α. Γκράμσι, Τα εργοστασιακά συμβούλια και το κράτος της εργατικής τάξης, εκδ. Στοχαστής, σ. 125 [22] Αντόνιο Γκράμσι, Οι Διανοούμενοι, εκδόσεις Στοχαστής, σ. 41 [23] Π. Άντερσον, Οι αντινομίες του Αντόνιο Γκράμσι, 1985, σ. 25 20

Πλέον ο όρος της ηγεμονίας, αποκτά μεγαλύτερη ευρύτητα εφ όσον «η κυρίαρχη τάξη εφαρμόζει την ηγεμονία στο βαθμό που μπορεί να πραγματοποιήσει και να διατηρήσει έναν ιστορικό συνασπισμό αντιφατικών κοινωνικοπολιτικών δυνάμεων, τόσο στην οικονομική βάση όσο και στο πολιτικό και κρατικό εποικοδόμημα που έχουν για συνδετικό κρίκο την ιδεολογία.» [24] Πρόκειται εν ολίγοις για την αντίληψη των πραγμάτων την οποία υλοποιεί στο πεδίο της πολιτικής η πνευματική ιδεολογική ηγεσία. Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ Η ηγεμονία συνδέεται με έννοιες όπως κοινωνία των πολιτών (πχ κοινοβούλιο και θεσμοί όπου αποτυπώνεται η λαϊκή θέληση,) ενώ η πολιτική κοινωνία συνδέεται με τη δικαστική εξουσία και την κυβέρνηση. [25] Για το Γκράμσι, το Κράτος είναι το σύνολο της κοινωνίας των πολιτών και της πολιτικής κοινωνίας, δηλαδή ηγεμονία θωρακισμένη με καταναγκασμό. Ο Γκράμσι από την πλευρά του, υποστήριξε ότι το κράτος δεν χαρακτηρίζεται μόνο από τη βία και την καταστολή ή τη δικτατορική επιβολή ως μέσα επιβίωσής του άρχοντος κοινωνικού μπλοκ, αλλά η σχέση του με την κοινωνία βασίζεται στο σχηματισμό και τη διάδοση/διάχυση πολιτιστικών, ιδεολογικών και ηθικών/διανοητικών συστημάτων αξιών και πεποιθήσεων. [26] [24] Αντόνιο Γκράμσι, Οι Διανοούμενοι, εκδόσεις Στοχαστής, σ. 41 [25] ό.π. σ. 163 [26] ό.π.σ. 99 21

Πάνω στη σύνθετη πραγματικότητα που βρίσκεται σε αδιάκοπη κίνηση, το ζητούμενο δεν είναι κάποιο νέο κράτος ή ένα νέο σύνταγμα, μας λέει ο Γκράμσι, αλλά η διάλυση ή μαρασμός του κράτους, δηλαδή η «απορρόφηση της πολιτικής κοινωνίας μέσα στην κοινωνία των πολιτών.» [27] Ηγεμονία και διανοούμενοι Η σχετική αυτοτέλεια της ιδεολογικής λειτουργίας, καθιστά το ζήτημα της ιδεολογικής διαπάλης σημαντικό. Καθώς η υπεροχή του ιδεολογικού μηχανισμού του κράτους είναι δεδομένη, η ιδεολογική διαπάλη καθίσταται δυσχερέστερη. Η σχετική αυτοτέλεια της ιδεολογικής σφαίρας στο πλαίσιο της κοινωνίας των πολιτών, την καθιστά σημαντικό πεδίο διαπάλης στην έκβαση της διεκδίκησης της ηγεμονίας της εργατικής τάξης. Γι αυτό το λόγο η διαμόρφωση και ανάπτυξη της οργανικής εργατικής διανόησης είναι σημαντική. Οι διανοούμενοι δεν αποτελούν ιδιαίτερο κοινωνικό στρώμα, αλλά οργανικό του μέρος με ιδιαίτερη δραστηριότητα. Κάθε κοινωνική ομάδα δημιουργεί εκείνο το οργανικό στρώμα διανοουμένων της ομάδας «που της προσδίδει ομοιογένεια και συνείδηση της αποστολής της, όχι μόνο στο οικονομικό πεδίο αλλά στο κοινωνικό και στο πολιτικό.» [28] Στα πλαίσια της ταξικής πάλης, παράλληλα με την ανάπτυξη των αγώνων και της οργανωτικής ανάπτυξης του κόμματος, ο σύγχρονος ηγεμόνας [27] Αντόνιο Γκράμσι, Οι Διανοούμενοι, εκδόσεις Στοχαστής, σ. 175 [28] Αντόνιο Γκράμσι, Για το Μακιαβέλι, εκδόσεις Ηριδανός, σ. 16 22

πρέπει να διεξάγει και ένα αγώνα θεωρητικό ιδεολογικό αυτόν της ηθικής και πνευματικής μεταρρύθμισης, δηλαδή μιας νέας αντίληψης για τον κόσμο, δηλαδή «της δημιουργίας του εδάφους για μία παραπέρα ανάπτυξη της εθνικής λαϊκής συλλογικής θέλησης προς την πραγματοποίηση μιας ανώτερης και καθολικής μορφής σύγχρονου πολιτισμού». Αυτά τα δύο είναι τα βασικά ζητήματα για το Γκράμσι: πρώτον, o σχηματισμός μιας σύγχρονης εθνικής λαϊκής συλλογικής θέλησης, της οποίας το κόμμα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι, είναι «ο οργανωτής και η δραστήρια ενεργητική της έκφραση», και δεύτερον, η ηθική και πνευματική μεταρρύθμιση. [29] Φυσικά, όλα τα προαναφερθέντα ζητήματα, αλληλοπροϋποτίθενται. Εξ άλλου, σπεύδει να συμπληρώσει, η προαναφερθείσα πολιτιστική μεταρρύθμιση (φιλοσοφία) προϋποθέτει μια οικονομική και κοινωνική μεταρρύθμιση (πράξη). Πλέον και κατά μία έννοια, κάθε μέλος κόμματος αποτελεί και διανοούμενο του κόμματος, μιας και συμμετέχει στον καθοδηγητικό, οργανωτικό και διαπαιδαγωγικό ρόλο του κόμματός του [30]. Ιδιαίτερη λειτουργία της οργανικής διανόησης αποτελεί η μεσολάβηση, η παραγωγή ιδεολογίας και κοσμοαντίληψης, η διαμόρφωση ενιαίας συνείδησης θέλησης, η υπεράσπιση συμφερόντων και καθοδήγηση του ιδιαίτερου στρώματος ή της τάξης που εκφράζουν. Παράλληλα με τη διαμόρφωσή τους, καθήκον των οργανικών διανοουμένων της εργατικής τάξης είναι η απόσπαση συμμάχων και η διάσπαση των αντιπάλων. Ο καθοδηγητικός ρόλος της κυρίαρχης τάξης συνίσταται στην απόσπαση συναίνεσης από το μεγάλο μέρος του πληθυσμού, στην καθοδήγηση διοίκηση του κράτους και του κατασταλτικού του ρόλου. [29] Οι Διανοούμενοι, εκδόσεις Στοχαστής, σ. 68 [30] Αντόνιο Γκράμσι, Οι Διανοούμενοι, εκδόσεις Στοχαστής, σ. 53 23

Συνίσταται στην κοινωνική ηγεμονία και στην κρατική κυριαρχία [31]. Ο Γκράμσι, πολύ έγκαιρα, ίσως από τους πρώτους, ανέδειξε τον αυτοτελή ρόλο της κουλτούρας στο εποικοδόμημα, χωρίς να την υποτάσσει μηχανιστικά σ αυτό. Κάνοντας κριτική στον οικονομικό ντετερμινισμό, διαβάζοντας τη ρώσικη επανάσταση ως επανάσταση ενάντια στους «σιδερένιους νόμους» της ιστορίας του Μαρξ και του Κεφαλαίου του, ο Γκράμσι δίνει έμφαση στη συνείδηση και στη βούληση των δρώντων υποκειμένων, τα οποία συνειδητοποιούν και δρουν έχοντας αφομοιώσει την οικονομική, υλική πραγματικότητα. Αντιδρά έτσι στο χυδαίο υλισμό και στον ντετερμινισμό του Μπορντίγκα, ενσωματώνοντας την επαναστατική συνείδηση και θέληση στους αντικειμενικούς νόμους της ενδεχομενικής ιστορικής εξέλιξης. [32] ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΠΛΟΚ Η ιδέα του ιστορικού μπλοκ είναι από τις πιο σημαντικές πτυχές της συνεισφοράς του Γκράμσι στην επαναστατική θεωρία, καθώς αποτελεί την συμπύκνωση πολλών εννοιών του, το επιστέγασμα της θεωρητικής του επεξεργασίας. Αναφερόμενος στην έννοια του ιστορικού μπλοκ, καταφέρεται αρχικά στον οικονομισμό, τον βολονταρισμό (Σορέλ) και μία αντίληψη του κομμουνισμού προπαγανδιστική (Μπορντίγκα). Ο Γκράμσι οδηγείται στην ανάπτυξη της ιδέας του «ιστορικού μπλοκ» μέσα από την αναγνώριση της καθοριστικής σημασίας της πνευματικής και ηθικής ηγεσίας της εργατικής τάξης, προσπαθώντας να απαντήσει στις κατηγορίες περί μηχανιστικού - μη διαλεκτικού επικαθορισμού του εποικοδομήματος από την βάση. [31] Αντόνιο Γκράμσι, Οι Διανοούμενοι, εκδόσεις Στοχαστής, σ. 63 [32] ό.π. σ.32, Εισαγωγή του Λ. Γκρούπι 24

Ο Γκράμσι ορίζει ως ιστορικό μπλοκ τον ομοιογενή, χωρίς αντιθέσεις, σχηματισμό της επαναστατικής συμμαχίας (κόμμα συνδικάτα οργανικοί διανοούμενοι εργατικά συμβούλια κλπ) όταν εντός συγκεκριμένων ιστορικών συνθηκών, αυτός χαρακτηρίζεται από «συμβατότητα», από μια ομοιογενή σχέση μεταξύ βάσης και εποικοδομήματος, η οποία επιτυγχάνεται από την επιτυχή παρέμβαση της ηγεμονεύουσας κοινωνικής τάξης, με την οργάνωση της εξουσίας της ηγεμονεύουσας τάξης στη βάση και στο εποικοδόμημα. Εφ όσον η πολιτική, ιδεολογική, ηθική, πολιτιστική δραστηριότητα ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της δομής χωρίς αντιθέσεις ή και προστριβές, τότε δημιουργείται «οργανικότητα» της σχέσης βάσης εποικοδομήματος, εξάλειψη αντιθέσεων δηλαδή και επομένως ιστορικό μπλοκ. Οι δραστηριότητες στην ιστορία ενός κοινωνικού-οικονομικού σχηματισμού, όταν εκδηλώνονται με συνάφεια της κοινωνίας που προκύπτει μεταξύ ηγεμόνων και διευθυνομένων, μεταξύ τάξεων και κοινωνικών ομάδων, τότε έχουμε τη δημιουργία ιστορικού μπλοκ. Η ομοιογενής και οργανική σχέση για να πραγματοποιηθεί, είναι απαραίτητο ένα σύστημα ηγεμονίας αναπτυγμένο από μία βασική κοινωνική τάξη η οποία έχει συνείδηση του ιδιαίτερου ρόλου της. Εδώ αναδεικνύεται η σπουδαιότητα του ρόλου των διανοουμένων εντός ενός συγκεκριμένου ιστορικού μπλοκ, οι οποίοι προσδίδουν ομοιογένεια, συνείδηση, θεωρητική, πολιτική και πρακτική ενότητα στο σχηματισμό. Στα πλαίσια του ιστορικού μπλοκ, το ρόλο του οργανικού διανοούμενου έρχεται να διαδραματίσει το κομμουνιστικό κόμμα, το οποίο μέσω των στελεχών του αναπτύσσουν και διαδίδουν την προλεταριακή ιδεολογία, είναι επιφορτισμένοι με το ρόλο της ιδεολογικής, ηθικής και πολιτιστικής καθοδήγησης και ανάπτυξης, πλέκοντας τον οργανικό δεσμό των 25

συστατικών μερών του ιστορικού μπλοκ, επιβεβαιώνοντας και προάγοντας την ηγεμονία της εργατικής τάξης, προάγοντας ιδεολογικά, ηθικά και πολιτιστικά τον πραγματικό, εν τέλει, πρωταγωνιστή αυτή της διαδικασίας, την εργατική τάξη και τον κοινωνικό σχηματισμό. Προεκτείνοντας το συλλογισμό, μας λέει πως «η δομή και τα εποικοδομήματα σχηματίζουν ένα «ιστορικό μπλοκ». Το σύνολο δηλαδή της αρμονίας και της δυσαρμονίας των εποικοδομημάτων είναι η αντανάκλαση των κοινωνικών παραγωγικών σχέσεων»[33], που σημαίνει πως όταν έχει επιτευχθεί ιδεολογική ομοιογένεια τότε υπάρχουν οι προϋποθέσεις ανατροπής και επιπλέον πως είναι πάλι η ιδεολογία και η ανάπτυξή της αυτή που μπορεί να εγγυηθεί την ενότητα του κοινωνικού σχηματισμού μέσω του ιστορικού μπλοκ. Πρόκειται για διαπιστώσεις με σημαντικότατες απολήξεις. Εν τέλει, η πάλη για την ηγεμονία δεν είναι απλά και μόνο πάλη ιδεών ενάντια σε ιδέες, αλλά η συγκρότηση ενός ιστορικού μπλοκ ανατροπής μέσα από τις πολλαπλές εμπειρίες της ταξικής πάλης σε όλα τα επίπεδα, από την στοιχειακή οικονομική πάλη, μέχρι τον πολιτικό, ιδεολογικό, πολιτιστικό και πανεθνικό αγώνα. [33] περιοδικό Θεωρία και Πράξη, Ιστορικό μπλοκ, κοινωνικό μπλοκ και ιστορικός συμβιβασμός τ. 10, σ. 182 26

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΓΚΡΑΜΣΙΑΝΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ Για τον Γκράμσι, το πρότυπο είναι η ρωσική, κατά βάση προλεταριακή επανάσταση, στο βαθμό που επιβάλλει τη δική της αντίληψη για την εξουσία: ενότητα οικονομίας και πολιτικής με θεμέλιο τα σοβιέτ για την καταστροφή του κράτους και της αστικής τάξης πραγμάτων. Στην καπιταλιστική Δύση όμως πλέον, η επανάσταση περνάει πια μέσα από την πάλη για την κατάκτηση της ηγεμονίας. [34] Για τον Γκράμσι, η διατήρηση της αστικής εξουσίας δεν οφείλεται μόνον στην κυριάρχηση του αστικού κράτους με την άσκηση καταστολής και μόνο, αλλά στο γεγονός ότι η αστική τάξη έχει κατορθώσει να κατακτήσει την ιδεολογική ηγεμονία - διεύθυνση στο επίπεδο της κοινωνίας των πολιτών. Με αυτόν τον τρόπο η αστική τάξη, παρ ότι μειοψηφούσα κοινωνικά, κατορθώνει και διευρύνει την κοινωνική της βάση, οδηγεί στην ευρύτερη αποδοχή της ιδεολογίας της καθιστώντας την κυρίαρχη, με αποτέλεσμα η εξουσία της να είναι συναινετικά αποδεχτή. «Για να κατακτήσει λοιπόν η εργατική τάξη την εξουσία πρέπει, κατά τον Γκράμσι, μέσα από έναν μακρόπνοο πόλεμο θέσεων στο επίπεδο της κοινωνίας των πολιτών, μέσα από μια συνεχή διαπάλη, να υποσκάπτει αν όχι να ανατρέπει την ιδεολογική ηγεμόνευση της αστικής τάξης και να την αντικαθιστά από μια δική της ιδεολογική ηγεμόνευση.» [35] Αυτή η συλλογιστική του Γκράμσι, παρ ότι έχει εμπλουτίσει σε μέγιστο βαθμό την προβληματική της ηγεμονίας έχει, δύο σημαντικές αδυναμίες: [34] Θανάση Τσακίρη, Ο Αντόνιο Γκράμσι και η έννοια της ηγεμονίας, εφ. Εποχή 11/10/2009 [35] Γ. Ρούση, Περί ηγεμονίας, Ελευθεροτυπία, 31/7/2011 27

Πρώτον, η κυρίαρχη ιδεολογία δεν παράγεται, ούτε αναπαράγεται στο επίπεδο των ιδεολογικών μηχανισμών (Αλτουσέρ) ή στο επίπεδο της κοινωνίας των πολιτών, αλλά στο ίδιο το επίπεδο της καπιταλιστικής παραγωγής εφ όσον η κυρίαρχη ιδεολογία «γεννιέται στο εργοστάσιο» θα αναπαράγεται όσο κυριαρχούν οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, οπότε και θα ηγεμονεύει η αστική ιδεολογία. Δεύτερον, ο Γκράμσι θεωρεί πως η εργατική τάξη μπορεί να κατακτήσει την ηγεμονία στο σύνολο της κοινωνίας των πολιτών πριν από την ανατροπή του καπιταλισμού. Αν όμως, όπως επεσήμαναν οι κλασικοί του μαρξισμού, κυρίαρχη ιδεολογία είναι η ιδεολογία της κυρίαρχης αστικής τάξης, αυτή δεν είναι δυνατόν να ανατραπεί πριν από την ανατροπή της ίδιας της αστικής τάξης. Παρά, όμως, αυτές τις συγκεκριμένες αδυναμίες, δεν μπορούμε παρά να εκτιμήσουμε θετικά την ανάδειξη του ζητήματος της ηγεμονίας από μέρους του Γκράμσι, ο οποίος εγκαινίασε ουσιαστικά την όλη μετέπειτα συζήτηση. Το αίτημα της ηγεμονίας δημιουργούσε νέες απαιτήσεις ανάλυσης, που επεκτείνονταν στην πολιτισμική κυριαρχία, στις ιδέες και την πειθώ, στη συναίνεση, στην ιδεολογία, στους μηχανισμούς της διάνοιας και της ανθρώπινης συνείδησης. Εγκαινιαζόταν με τον τρόπο αυτό, μια συζήτηση με σημαντικές θεωρητικές και πολιτικές συνέπειες, που αφορούσε το πολιτισμικό εποικοδόμημα ως αυτόνομο πεδίο, (τη γνωστή συζήτηση περί πρωταρχικότητας ή μη της οικονομικής βάσης και του καθορισμού απ αυτήν του εποικοδομήματος), τους σύνθετους μηχανισμούς κυριαρχίας και ιδεολογικού ελέγχου της κυρίαρχης τάξης στον καπιταλισμό, την βαρύτητα του υποκειμενικού παράγοντα, της ανθρώπινης διάνοιας και του ρόλου των οργανικών διανοουμένων, τη δυνατότητα μιας 28

δημοκρατικής μεταρρύθμισης της κοινωνίας έναντι της επαναστατικής βίας. Διαρρηγνύοντας την «παραδοσιακή» αν και διαλεκτική στο μαρξισμό, σχέση βάσης εποικοδομήματος, η συζήτηση που άνοιξε, έδωσε οντότητα και αυτονομία στο εποικοδόμημα, εθεωρείτο πλέον όχι το αποτέλεσμα των διεργασιών που συντελούνταν στη βάση, κατέστησε γενεσιουργό αιτία κοινωνικών μετασχηματισμών το ίδιο το εποικοδόμημα. Με μια λέξη, ένα «εποικοδόμημα» που δεν ήταν πια εποικοδόμημα, αφού οι συντεταγμένες του μεταβλήθηκαν σε τέτοιο βαθμό μέσα από τη νέα προσέγγιση, ώστε έχασε με την πάροδο του χρόνου το όνομά του και μετονομάστηκε σε πολιτισμικό πεδίο, για να καταλάβει μερικά χρόνια αργότερα έναν ακόμη πιο αποφασιστικό ρόλο στις Κοινωνικές και Ανθρωπιστικές επιστήμες με την λεγόμενη πολιτισμική στροφή. Πάνω σε αυτό το πλέγμα οικοδομήθηκαν πολιτικές που αφορούσαν την ανατροπή του καπιταλισμού με ειρηνικά μέσα, το σοσιαλισμό με δημοκρατία, εν τέλει την σοσιαλδημοκρατική και ευρωκομμουνιστική μεταπολεμική πολιτική στη δυτική Ευρώπη κατά την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Εν κατακλείδι, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο Γκράμσι άλλαξε τις μαρξιστικές αντιλήψεις για το κράτος και την κοινωνία και τη μεταξύ τους σχέση. Παρ ότι οι ερμηνείες του έργου του πολλές φορές ήταν αυθαίρετες ή και ιδεολογικά επικαθορισμένες (Αλτουσέρ), οι συνθήκες της έρευνάς του, η υποχρεωτική ασάφεια των όρων του παράλληλα με την ερευνητική του τόλμη να διανοίξει νέα πεδία έρευνας, κατέστησαν ευεπίφορο το έργο του σε διαστρεβλώσεις και παρερμηνείες. Ο Γκράμσι ήταν μια μεγάλη επαναστατική φυσιογνωμία, με μεγάλη θεωρητική προσφορά. Ο ίδιος παρέμεινε με ηρωισμό κι ανιδιοτέλεια 29

μέχρι τέλους, παρά τα περί του αντιθέτου λεγόμενα, στην ίδια επαναστατική όχθη εξέτασης των πραγμάτων. Η φιλοσοφία, την οποία διεύρυνε ο ίδιος, και η πράξη του ενιαίου μετώπου παραμένει στις μέρες μας τραγικά επίκαιρη. Με την εισαγωγή της έννοιας της ηγεμονίας, η εξουσία δεν ήταν πια αποκλειστικά καταναγκασμός και βία αλλά ένας συνδυασμός καταναγκασμού και συναίνεσης, κυριαρχίας και ηγεμονίας. Οριστικά πλέον, πριν την έφοδό της στην εξουσία των χειμερινών ανακτόρων, «στον ουρανό της κοινωνικής χειραφέτησης», η επανάσταση περνάει πια μέσα από την πάλη για την κατάκτηση της ηγεμονίας. 30

Ε. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ ΣΤΟ Ν. ΠΟΥΛΑΝΤΖΑ H αστική ηγεμονία και το κράτος της Ο Ν. Πουλαντζάς, παρ ότι δεν κάνει συχνή χρήση του όρου ηγεμονία, αναφέρεται συνήθως σ αυτήν, με την έννοια της διεύθυνσης του αστικού συνασπισμού εξουσίας και με την έννοια της εθνικής ηγεμονίας κάποιου έθνους στα πλαίσια ιμπεριαλιστικών ολοκληρώσεων. Όμως η έννοια της ηγεμονίας στο Ν. Πουλαντζά, εξ αιτίας της ανάλυσής του, όπως θα επιχειρήσουμε να την εκδιπλώσουμε εδώ συνοπτικά, δεν αφορά μια «στατική» έννοια της ηγεμονίας, όπως θα ταίριαζε σε μια περιοριστική αντίληψη περί ηγεμονίας ως κυριαρχίας και καταστολής μόνο. Η ηγεμονία στον Πουλαντζά, αφορά περισσότερο μια έννοια προληπτικής άσκησης δυναμικής ενεργητικής πολιτικής του αστικού κράτους, η οποία περιλαμβάνει όλη τη γκάμα της αστικής πολιτικής φαρέτρας (παρέμβασης οικονομικής πολιτικής κοινωνικής, καθώς και της δράσης των κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών) και ορίζεται ουσιαστικά ως υπεροχή, κυριαρχία και κυρίως, ικανότητα αναπαραγωγής της υφιστάμενης καπιταλιστικής κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής συνθήκης, εφ όσον εκεί αποβλέπει: στην αναπαραγωγή του κεφαλαίου, της ηγεμονίας του - μέσω του αστικού κράτους - και των σχέσεων παραγωγής. Ως εκ τούτου θα προσπαθήσουμε να ξετυλίξουμε το κουβάρι των πυκνών κι αλληλένδετων εννοιών του εν λόγω στοχαστή και να καταδείξουμε πώς αυτές σχετίζονται με την έννοια της ηγεμονίας. Αυτή η οξυδερκής και δυναμική αντίληψη περί ηγεμονίας του Ν. Πουλαντζά, περιγράφει τον επιτακτικό και μόνιμο χαρακτήρα κατ 31

επείγοντος που αντιμετωπίζει η ίδια η αστική τάξη στην εγχάραξη της πολιτικής και των αναδιαρθρώσεών της, εξ αιτίας του θανάσιμου βρόγχου της οικονομικής κρίσης (της μόνιμης και πιεστικής πτώσης του επιχειρηματικού ποσοστού κέρδους) από τη μια, και της ανειρήνευτης πίεσης της ταξικής πάλης από την άλλη, η οποία διαπερνάει σαν κόκκινη κλωστή όλα τα προς ανάλυση ζητήματα και διακυβεύματα. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε, πως υπάρχει μια φανερή αναλογία του ρόλου που επιτελεί ο ηγεμόνας είτε αστικός είτε εργατικός στα πλαίσια της συμμαχίας της οποίας ηγείται: «Ο Γκράμσι», μας λέει ο Ν. Πουλαντζάς, «με την οξύτατη διαίσθησή του, είδε ότι το καπιταλιστικό κράτος στο σύνολο των μηχανισμών του (και όχι μόνον τα αστικά πολιτικά κόμματα), αναλαμβάνει ρόλο «κόμματος» απέναντι στον συνασπισμό εξουσίας», ρόλο ανάλογο με το ρόλο που ασκεί το κόμμα της εργατικής τάξης απέναντι στη λαϊκή συμμαχία, στον «λαό». [1] Και για το Ν.Π., ο ρόλος του κυρίαρχου κρατικού μαζικού κόμματος είναι ανάλογος για την επίτευξη της ηγεμονίας, την ενοποίηση κι ομοιογένεια της κρατικής διοίκησης, τη συνοχή της κυβερνητικής πολιτικής. Η ηγεμονική τάξη ή μερίδα, πέρα από τα άμεσα ή βραχυπρόθεσμα οικονομικά της συμφέροντα, οφείλει να επωμιστεί το συνολικό πολιτικό συμφέρον των τάξεων ή μερίδων που συνιστούν τον συνασπισμό εξουσίας, επομένως το δικό της μακροπρόθεσμο πολιτικό συμφέρον οφείλει να ενοποιηθεί και να ενοποιήσει το συνασπισμό εξουσίας κάτω από τη δική της διεύθυνση. [1] Ν. Πουλαντζά, Οι κοινωνικές τάξεις στον καπιταλισμό, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 2008, σ. 120 32

Στα πλαίσια της βασικής κοινωνικής αντίθεσης αστικής εργατικής τάξης στον καπιταλισμό, η πολιτική κυριαρχία κάποιων κυρίαρχων τάξεων ή μερίδων τους, συγκροτούν μια «ειδική συμμαχία»: το συνασπισμό εξουσίας που λειτουργεί κατά γενικό κανόνα κάτω από τη διεύθυνση της ηγεμονικής τάξης ή μερίδας. Αυτή η τάξη ή μερίδα (βιομηχανική, εμπορική ή τραπεζική), μπορεί να μην ταυτίζεται μ εκείνη που έχει την υπεροχή στην οικονομική κυριαρχία, μεταβάλλεται ανάλογα με τα στάδια ανάπτυξης του κοινωνικο - οικονομικού σχηματισμού και ανάλογα με τις καμπές της ταξικής πάλης. [2] 1. Κράτος κεφάλαιο: Ούτε ταύτιση, ούτε ανεξαρτησία Ο Πουλαντζάς, εφ εξής Ν.Π., δεν αποδέχεται τις δύο εκδοχές της κρατούσας, σοσιαλδημοκρατικής κατά βάση, θεωρίας, πως το κράτος συνιστά είτε εργαλείο - άρα ουδέτερο - όργανο ταξικής κυριαρχίας και επιβολής, είτε ανεξάρτητο υποκείμενο στη διαπλοκή και σύμφυσή του με την αστική τάξη. Κατά τη γνώμη μας, η κριτική που άσκησε ο Ν.Π. στην άποψη αυτή διατηρεί στο ακέραιο την επικαιρότητά της. Σύμφωνα με την πρώτη «εργαλειοκρατική» ανάλυση, το κράτος ως ουδέτερο - παθητικό εργαλείο, το χειρίζεται αποκλειστικά μία μόνο τάξη ή μερίδα, οπότε δεν αναγνωρίζεται στο κράτος καμία αυτονομία. Η κυρίαρχη τάξη απορροφά το κράτος «αδειάζοντάς» το από την εξουσία του. Εξίσου λάθος είναι η ανάλυση περί «ανεξαρτησίας» του κράτους από την ηγεμονική μερίδα, «σα σχέσεις μεταξύ αντιπαρατιθέμενων οντοτήτων - όπου το κράτος μπορεί να κατέχει τάχα «δική του εξουσία» - που η μια μπορεί να [2] ό.π. σ. 113 33

απορροφήσει την άλλη - να της αφαιρέσει την εξουσία. [3] Σύμφωνα με την ανάλυση του κράτους ως ανεξάρτητο Υποκείμενο, η αυτονομία του κράτους θεωρείται απόλυτη. Έτσι, το κράτος αντιστέκεται στην κυρίαρχη τάξη και της αφαιρεί την εξουσία προς δικό του όφελος. Για το Ν.Π., το σημερινό κράτος δεν είναι απλό εργαλείο ή όργανο που το χειρίζεται κατά βούληση κάποια «βούληση» ενιαία και συμπαγής, όπως θεωρούσε ο Χέγκελ και ανέπτυξε ο Μ. Βέμπερ. [4] Εδώ πρέπει να επισημάνουμε τη βαρύτητα και τις συνέπειες που έχει η ανάλυση περί ανεξάρτητου κράτους ως προς τη στρατηγική μετάβασης στο σοσιαλισμό, εφ όσον αυτή συνεπάγεται την κατάκτηση και «αξιοποίηση» ενός ουδέτερου μηχανισμού κι όχι απαραίτητα την καταστροφή του (κάτι που επισημαίνει και ο ίδιος ο Ν.Π.[5], εφ όσον ακόμα απορρίπτει αυτή τη στρατηγική, πριν την ύστερη θεωρητική τομή του, όπως θα αναλύσουμε παρακάτω.) Το δίλημμα επομένως «συγχώνευση ή ανεξαρτησία» κράτους - κεφαλαίου είναι λάθος και αποτέλεσμα αντιδιαλεκτικής τυπικής λογικής. Στενά συνδεδεμένη με τα παραπάνω είναι η σύλληψη των σχέσεων κράτους - κοινωνικών τάξεων ως σχέσεων εξωτερικότητας. Οι προαναφερθείσες απόψεις περί «ταύτισης ανεξαρτησίας» του «κράτους εργαλείου», αδυνατούν να ερμηνεύσουν και να αποκρυπτογραφήσουν την ιδιάζουσα υλικότητα (το κράτος πραγματώνεται μέσω της δράσης των μηχανισμών του) του κεφαλαιοκρατικού κράτους, τη διαλεκτική που το διατρέχει. [3] ό.π. σ. 197 [4] ό.π. σ. 196 [5] ό.π. σ. 203 34

Διαλεκτική που ορίζεται από το σύνθετο πλέγμα των σχέσεων του κράτους με τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας, τη διάκριση-διαίρεση χειρωνακτικής-διανοητικής εργασίας που διαποτίζει όλους τους πόρους του αστικού κράτους. Και οι δύο αντιλήψεις οδηγούνται ρητώς ή αρρήτως στην άρνηση της ταξικής φύσης του κράτους, στην άρνηση της διαλεκτικής του σύλληψης ως πολιτικής συμπύκνωσης της κεφαλαιακής εξουσιαστικής σχέσης. 2. Η σχετική αυτονομία του αστικού κράτους - ηγεμόνα Απέναντι σε ένα πεδίο πολιτικής κυριαρχίας διερρηγμένο από εσωτερικές αντιφάσεις και κατειλημμένο από πολλές τάξεις και μερίδες τάξεων, το καπιταλιστικό κράτος, ενώ εκπροσωπεί κατεξοχήν τα συμφέροντα της (μεταβλητής) ηγεμονικής τάξης ή μερίδας, αποκτά μια σχετική αυτονομία απέναντι σ αυτή την τάξη ή μερίδα/ες του συνασπισμού εξουσίας. Προς επίρρωση της επιχειρηματολογίας του για την σχετική αυτονομία του αστικού κράτους, ο Πουλαντζάς επικαλείται την ανάλυση του Γκράμσι περί ηγεμονίας και μας λέει πως αυτή επισυμβαίνει γιατί, αφενός, έτσι εξασφαλίζεται το γενικό πολιτικό συμφέρον του συνολικού συνασπισμού εξουσίας - οργανώνοντας δηλαδή την «ασταθή ισορροπία του συμβιβασμού» (Γκράμσι) μεταξύ των συστατικών του μερών κάτω από τη διεύθυνση της ηγεμονικής τάξης ή μερίδας - και αφετέρου, διότι έτσι αυτή η ηγεμονία οργανώνεται αποτελεσματικά απέναντι στο σύνολο του κοινωνικού σχηματισμού, άρα και απέναντι στις κυριαρχούμενες τάξεις, ανάλογα με τις ειδικές μορφές που παίρνει ο αγώνας τους στον καπιταλισμό. Για το Ν.Π. «το κράτος επωμίζεται κυρίως τα συμφέροντα της ηγεμονικής μερίδας του μονοπωλιακού κεφαλαίου, εφόσον αυτή η μερίδα κρατάει τη διεύθυνση του συνασπισμού εξουσίας και τα 35

συμφέροντά της υψώνονται σε πολιτικό συμφέρον του συνόλου του κεφαλαίου απέναντι στις κυριαρχούμενες τάξεις.» [6] Ας παρακολουθήσουμε όμως καλύτερα την ανάπτυξη της διαυγούς επιχειρηματολογίας του Ν.Π. με τα λόγια του ίδιου: «Το καπιταλιστικό κράτος αναλαμβάνει τα πολιτικά συμφέροντα της αστικής τάξης και πραγματοποιεί για λογαριασμό του την ηγεμονική πολιτική λειτουργία που η αστική τάξη δεν μπορεί να επιτελέσει. Για να το πετύχει όμως αυτό, το καπιταλιστικό κράτος αποκτά μια σχετική αυτονομία έναντι της αστικής τάξης: εδώ βρίσκεται η βαθειά σημασία των αναλύσεων του Μαρξ για τον βοναπαρτισμό σαν τύπο καπιταλιστικού κράτους», βοναπαρτισμό («θρησκεία της αστικής τάξης») που προσφέρει τα κλειδιά για την κατανόηση της σημασίας της σχετικής αυτονομίας του κράτους, όπως επισημαίνει ο Πουλαντζάς [7]. Η σχετική αυτή αυτονομία ως προϋπόθεση για την εξυπηρέτηση των πολιτικών συμφερόντων της αστικής τάξης οικοδομείται υπό δυο όρους στη διαλεκτική τους ενότητα: α) ενότητα των κυρίαρχων τάξεων στο κράτος και β) το κράτος να μπορέσει να εμφανιστεί, μέσω μιας σύνθετης ιδεολογικής διαδικασίας, σαν ο αντιπρόσωπος των κυριαρχούμενων τάξεων, στηριζόμενο σε αυτές. Από την άποψη αυτή, μπορούμε να μιλάμε πάντα για μια σχετική αυτονομία του σημερινού κράτους απέναντι στο μονοπωλιακό κεφάλαιο, η οποία σχετίζεται με την κύρια αντίθεση αστικής εργατικής τάξης και τους αγώνες και στις εσωτερικές αντιφάσεις του κάθε «στρατοπέδου». [6] ό.π. σ. 196 [7] Πουλαντζάς Ν., Φασισμός και δικτατορία: η Τρίτη Διεθνής αντιμέτωπη στον φασισμό, Αθήνα: Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς-Θεμέλιο, 2006, σ. 149-150 36

Έτσι, η σχετική αυτονομία του κράτους έχει να κάνει με το ρόλο του κράτους για «πολιτική συνοχή και οργάνωση της ηγεμονίας του μονοπωλιακού κεφαλαίου» [8] και αφετέρου με την προβολή του ως εκφραστή των κυριαρχούμενων τάξεων. Η σχετική αυτή αυτονομία είναι λοιπόν η απαραίτητη προϋπόθεση για το ρόλο του καπιταλιστικού κράτους στην ταξική εκπροσώπηση και στην πολιτική οργάνωση της ηγεμονίας. Αυτή η αυτονομία ενυπάρχει στην ίδια τη δομή του καπιταλιστικού κράτους χάρη στον σχετικό «διαχωρισμό» του πολιτικού και του οικονομικού στοιχείου και δεν οφείλεται επομένως καθόλου στην εσώτερη φύση της «κρατικής ή πολιτικής εξουσίας» σαν τέτοιας, αλλά στην ειδοποιό για τον καπιταλισμό αποκοπή και αποστέρηση των άμεσων παραγωγών από τα μέσα παραγωγής. [9] Μάλιστα η καταγωγή αυτής της πολιτικής αυτονόμησης του κράτους, είναι ο διαχωρισμός του κράτους και της κοινωνίας των πολιτών, το οποίο απαντάται ήδη από τα πρώιμα έργα του Μαρξ. Φαίνεται δηλαδή πως σε φιλοσοφικό επίπεδο, η σχετική αυτή αυτονόμηση του αστικού κράτους, έχει για το Ν.Π. την αφετηρία της σε μια διπλή θα λέγαμε αλλοτριωτική απόσπαση, μια πρώτη, βασική, την απόσπαση των μέσων παραγωγής από τους παραγωγούς και σε δεύτερο επίπεδο, την σχετική αυτονόμηση, διαμεσολάβηση και απόσπαση από το κράτος της πολιτικής διαχείρισης, από την άμεσα ενδιαφερόμενη αστική τάξη. [8] Ν. Πουλαντζά, Οι κοινωνικές τάξεις στον καπιταλισμό, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 2008, σ. 196 [9] ό.π. σ. 119 37

3. Το αστικό κράτος ως ηγεμονική - αντιφατική ταξική σχέση Για να αποφύγει τους προαναφερθέντες θεωρητικούς και πολιτικούς σκοπέλους, ο Ν.Π. προτείνει μια σχεσιακή θεωρία του κράτους και της εξουσίας: το κράτος είναι μια σχετικά αυτόνομη πολιτική πρακτική, ένα «σημείο συμπύκνωσης» και εξισορρόπησης των διαφόρων ταξικών συμφερόντων. Το κράτος δεν έχει τη δική του «εξουσία», αλλά αποτελεί τον αντιφατικό χώρο της συμπύκνωσης συσχετισμών δύναμης που διαπερνούν επίσης την κυρίαρχη τάξη, και κυρίως την ίδια την ηγεμονική μερίδα - το μονοπωλιακό κεφάλαιο - το ίδιο.» [10] Κατ ουσίαν, η πολιτική αυτονομία του κράτους είναι μια θέση που ερχόταν σε αντίθεση με τις «επίσημες» μαρξιστικές θέσεις, με το ιδεολόγημα των κανονιστικών και κατασταλτικών μηχανισμών που εργαλειοποιούν το κράτος στον ορίζοντα της εξυπηρέτησης των συμφερόντων της κυρίαρχης τάξης. Το κράτος έτσι, όπως άλλωστε συμβαίνει με το Κεφάλαιο ως σχέση, δεν είναι για τον Πουλαντζά μια δομική ουδετερότητα προς κατάκτηση, αλλά ένας σχεσιακός κόμβος όπου αποτυπώνονται ή εξισορροπούνται οι ταξικοί ανταγωνισμοί. Με τα λόγια του ίδιου: «Το κράτος, αν και καθιερώνει και νομιμοποιεί την ταξική κυριαρχία, αποτελεί το συνεκτικό παράγοντα όλου του κοινωνικού σχηματισμού και, αναπαράγοντας τις κοινωνικές σχέσεις αυτού του σχηματισμού, συμπυκνώνει μέσα του όλες τις αντιθέσεις του τελευταίου.» [11] Η αντίληψη επομένως το κράτους - συνισταμένης του συσχετισμού δυνάμεων [12], όπως θα συζητήσουμε και παρακάτω, [10] ό.π. σ. 197 [11] ό.π.. σ. 194 [12] ό.π. σ. 199 38