ΗΜΗΤΡΗΣ ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ 15ΟΣ 17ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ

ΗΜΗΤΡΗΣ ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ 15ΟΣ 17ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ

TO ΑΙΓΑΙΟ ΠEΛAΓOΣ

τα νησια του αιγαιου την ΕΠοΧη τησ μεταβασησ απο τη Λατινικη Στην οθωμανικη κυριαρχια 15οΣ 17οΣ αιωνασ Στη μακραιωνη διαδρομη τῶν νησιῶν τοῦ αἰγαίου, ἡ ζωὴ τῶν κατοίκων τους σφραγίστηκε ἀπὸ μιὰ σταθερὴ παράμετρο, τὴ γεωγραφία, καὶ ἀπὸ μιὰ δεύτερη παράμετρο, μεταβαλλόμενη, τὸ πολιτικὸ καὶ διοικητικὸ καθεστὼς τῆς περιοχῆς, τὸ ὁποῖο καθορίστηκε ἀπὸ τοὺς ἑκάστοτε κυρίαρχους. Ὁ διαρκὴς ἀγώνας τοῦ ἀνθρώπου νὰ δαμάσει τὴ γεωγραφία ἀποτυπώνεται μὲ ἐναργὴ τρόπο στὰ νησιὰ τοῦ αἰγαίου. Πέρα ἀπὸ τὰ γενικὰ γνωρίσματα τῆς νησιωτικότητας, τὰ ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ κάθε νησιοῦ ὅπως τὸ γεωφυσικὸ ἀνάγλυφο, τὸ μέγεθος ἢ ἡ ἀπόσταση ἀπὸ τὶς γειτονικὲς ἠπειρωτικὲς ἀκτὲς ἀποτέλεσαν σταθερὲς ζωῆς ποὺ ἐπηρέασαν καθοριστικὰ τὴν οἰκιστικὴ συγκρότηση, τὴν κοινωνικὴ διάρθρωση καὶ τὸ οἰκονομικὸ πλαίσιο λειτουργίας κάθε νησιωτικῆς κοινωνίας. Ἀπὸ τὸν 12ο αἰώνα, τὰ νησιὰ τοῦ αἰγαίου βρίσκονται μὲ διάφορους τρόπους στὸν ἀστερισμὸ τῆς ποικιλώνυμης λατινικῆς κυριαρχίας. 1 τὸν 14ο αἰώνα διαμορφώνονται ὅμως κάποιες διακριτὲς ζῶνες ἐπιρροῆς. οἱ κυκλάδες, οἱ Βόρειες Σποράδες καὶ τὰ νησιὰ τοῦ Ἀργοσαρωνικοῦ βρίσκονται ὑπὸ τοὺς κατὰ τόπους λατίνους ἡγεμόνες, ζοῦν ὅμως σὲ καθεστὼς βενετικῆς προστασίας τὰ δωδεκάνησα, μετὰ τὴν κατάληψη τῆς ρόδου τὸ 19, βρίσκονται ὑπὸ τὸν ἔλεγχο τῶν Ἰωαννιτῶν Ἱπποτῶν στὸ βορειοανατολικὸ αἰγαῖο οἱ Γενοβέζοι, μὲ κέντρο τὴ Χίο, ἔχουν ἑδραιώσει τὴν παρουσία τους. Ὁ 15ος αἰώνας ἀλλάζει τὴ φυσιογνωμία τοῦ αἰγαίου. Εἶναι ὁ αἰώνας τῆς ὁρμητικῆς ὀθωμανικῆς ἐξάπλωσης, ἡ ὁποία θὰ ὁλοκληρωθεῖ στὰ μέσα του ἑπόμενου, καθιστώντας τὰ νησιὰ τμῆμα τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Ἡ Θάσος, ἡ Σαμοθράκη, ἡ Λῆμνος, ἡ Ἴμβρος μεταξὺ 145 καὶ 146, ἡ Λέσβος τὸ 1462, ἡ Εὔβοια τὸ 147, 2 ἡ ρόδος τὸ 1522, οἱ κυκλάδες καὶ οἱ Σποράδες τὸ 157 158, ἡ Χίος τὸ 1566, τὸ σύνολο τῶν νησιῶν τοῦ αἰγαίου τελικὰ καταλαμβάνονται, τὸ ἕνα μετὰ τὸ ἄλλο, ἀπὸ τὰ ἐπελαύνοντα ὀθωμανικὰ στρατεύματα καὶ ἐντάσσονται σταδιακὰ στὸ ὀθωμανικὸ διοικητικὸ σύστημα. Ἡ ὀθωμανικὴ κατάκτηση ἦρθε νὰ προσδώσει τὸ δικό της χρῶμα σὲ μιὰ περιοχὴ ὅπου εἶχαν ἤδη ἀναμειχθεῖ διαφορετικοὶ πολιτισμοὶ καὶ διαφορετικὲς παραδόσεις. Ἡ ἑλληνικὴ καὶ χριστιανικὴ παράδοση τοῦ Βυζαντίου εἶχε ἐμβολιαστεῖ γιὰ περισσότερο ἀπὸ τρεῖς αἰῶνες μὲ τὸν εὐρωπαϊκὸ μεσαιωνικὸ πολιτισμό: τοὺς θεσμούς, τὶς συνήθειες, τὶς πρακτικὲς ποὺ ἔφερε ἡ λατινικὴ κυριαρχία καὶ κατόπιν ἡ ἰσχυρὴ βενετικὴ παρουσία. Ἡ ἰσχὺς τῆς παράδοσης αὐτῆς ἀποτυπώνεται βέβαια στὰ ὑλικά της κατάλοιπα: στὴν οἰκιστικὴ συγκρότηση, στὶς φρουριακὲς ἐγκαταστάσεις, στὰ μεμονωμένα οἰκοδομήματα, στὰ οἰκόσημα ἢ στὰ ἐπώνυμα τῶν μεγάλων οἰκογενειῶν, ποὺ ἐντοπίζονται καὶ σήμερα στὰ νησιὰ τοῦ αἰγαίου. Παράλληλα ὅμως διασώζεται καὶ στὰ γραπτὰ τεκμήρια, τόσο στὰ λιγοστὰ ποὺ χρονολογοῦνται πρὶν ἀπὸ τὸν 17ο αἰώνα ὅσο καὶ στὰ πολλαπλάσια μεταγενέστερα, στὰ ὁποῖα τὸ ἴχνος της εἶναι ἐμφανές. καταρχάς, ἡ ἴδια ἡ ὕπαρξη νοταριακῶν ἐγγράφων στὰ νησιὰ τοῦ αἰγαίου ἀποτελεῖ ζωντανὴ ἀπόδειξη τῆς παράδοσης αὐτῆς, τῶν θεσμῶν, τοῦ ἐθιμικοῦ δικαίου καὶ τῶν συνηθειῶν ποὺ εἶχε διαμορφώσει. οἱ γαιοκτητικὲς σχέσεις καὶ τὰ ἔθιμα ποὺ ἀποκαλύπτονται στὰ νοταριακὰ ἔγγραφα τοῦ 16ου καὶ τοῦ 17ου αἰώνα, σὲ νησιὰ ὅπως ἡ νάξος καὶ ἡ Ἄνδρος, συνιστοῦν μερικὰ ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ 1

TO ΑΙΓΑΙΟ ΠEΛAΓOΣ ἀπὸ τὰ πιὸ ἁπτά, στὸν ἑλληνικὸ χῶρο, ὑπολείμματα ἑνὸς φεουδαλικοῦ παρελθόντος ποὺ διατηροῦσε τότε ἀκόμη μιά, ἀχνὴ ἔστω, λάμψη. Γιὰ παράδειγμα, οἱ «ἀφεντότοποι», οἱ ρυθμίσεις στὶς συμβάσεις καλλιέργειας καὶ ἡ καταβολὴ τέλους στὸν κάτοχο τῆς γῆς ἀπὸ τοὺς καλλιεργητὲς εἶναι μερικὰ ἀπὸ τὰ «ἐνεργὰ» κατάλοιπα ποὺ ἀπαντοῦν στὶς πηγὲς τοῦ 16ου καὶ τοῦ 17ου αἰώνα. 4 Ἀλλὰ καὶ τὸ λεκτικὸ τῶν τεκμηρίων αὐτῶν, ποὺ σὲ ὁλόκληρο τὸν 17ο αἰώνα σὲ μικρότερο ὅμως βαθμὸ καὶ κατόπιν, μέχρι τὴ δημιουργία τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους βρίθει ἀπὸ λέξεις καὶ ὅρους βενετικῆς προέλευσης ποὺ ἀφοροῦν ὅλο τὸ φάσμα τῆς καθημερινότητας, καταδεικνύει μιὰ ἐπίδραση μὲ βάθος καὶ διάρκεια πάνω στοὺς ἀνθρώπους καὶ στὴ γλώσσα τους. τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ τὰ βαπτιστικὰ καὶ οἰκογενειακὰ ὀνόματα ποὺ μᾶς διασώζουν φορολογικὰ κατάστιχα ποὺ χρονολογοῦνται κυρίως ἀπὸ τὸν 17ο αἰώνα, ἀποδίδουν ὅμως προυπάρχουσες πληθυσμικὲς μετακινήσεις καὶ καταδεικνύουν, πέρα ἀπὸ τὴν διανησιωτικὴ κινητικότητα, τὴν ἐγκατάσταση στὰ νησιὰ οἰκογενειῶν λατινικῆς προέλευσης, ποὺ υἱοθέτησαν ὅμως τὴν ἑλληνοφωνία καὶ σταδιακὰ στράφηκαν στὸ ὀρθόδοξο θρησκευτικὸ δόγμα. 5 Ὁ νησιωτικὸς λοιπὸν κόσμος τοῦ αἰγαίου ἀλλὰ καὶ ἀρκετὲς παράκτιες πόλεις τοῦ ἠπειρωτικοῦ κορμοῦ ἦταν ἕνας κόσμος «δυτικότροπος» καὶ «δυτικόστροφος» λειτουργοῦσε μὲ θεσμοὺς ποὺ ἔφεραν τὴ σφραγίδα τῆς δυτικοευρωπαϊκῆς παράδοσης καὶ ἦταν στραμμένος πρὸς τὴ δύση, μὲ τὴν ὁποία προνομιακὰ ἐπικοινωνοῦσε καὶ συναλλασσόταν. μετὰ τὴν ὀθωμανικὴ κατάκτηση, ὁ κόσμος αὐτὸς ἐντάχθηκε ἐκεῖ ποὺ ὅριζε ἡ γεωγραφική του θέση, προσαρμόστηκε ἐν μέρει στὶς νέες συνθῆκες καὶ δέχτηκε ἐπιδράσεις ἀπὸ τὸν καινούριο κυρίαρχο. Προέκυψε λοιπὸν ἕνα ἀμάλγαμα, ὄψεις τοῦ ὁποίου εἶναι ὁρατὲς στὴ δομὴ καὶ τὴ συγκρότηση τῶν οἰκισμῶν, στὴν ἀρχιτεκτονική, στὴν τέχνη, στὴ γλώσσα, ἀλλὰ καὶ στὰ γραπτὰ τεκμήρια ποὺ ἐπιτρέπουν νὰ ἀνιχνευτοῦν οἱ νοοτροπίες καὶ οἱ συμπεριφορὲς τῶν ἀνθρώπων. Ἡ γεωγραφία ἐδῶ διαδραματίζει καὶ πάλι καίριο ρόλο. Ἔτσι, οἱ ὅροι ἐπιβολῆς τῆς ὀθωμανικῆς κυριαρχίας διαφέρουν ἀνάμεσα στὰ μεγάλα καὶ τὰ μικρὰ νησιά. Στὰ πρῶτα ἐγκαθίσταται μουσουλμανικὸς πληθυσμός, ποὺ σὲ σχέση μὲ τὸν συνολικὸ πληθυσμὸ κάθε νησιοῦ ἀποτελεῖ μειονότητα καὶ εἶναι συγκεντρωμένος στὶς ὀχυρωμένες πόλεις. 6 οἱ πόλεις τῆς ρόδου, τῆς Χίου ἢ τῆς μυτιλήνης δὲν ἀποκλίνουν ἀπὸ τὸν κανόνα ποὺ διαμορφώνεται στὸν ὑπόλοιπο ἑλληνικὸ χῶρο καὶ θέλει τὶς πόλεις νὰ εἶναι ὀθωμανικές, καὶ νὰ πολιορκοῦνται ἀπὸ τὸν χριστιανικὸ καὶ ἑλληνικὸ πληθυσμό, ὁ ὁποῖος σιγὰ σιγά, ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 18ου αἰώνα, θὰ ἀρχίσει μὲ ἐπιτυχία νὰ τὶς ἐκπορθεῖ. 7 Σημαντικὲς διαφορὲς ὑπάρχουν ἐπίσης ἀνάμεσα στὰ νησιὰ ποὺ εἶναι στραμμένα, σχεδὸν προσκολλημένα, στὰ παράλια τῆς μικρασιατικῆς ἀκτῆς, καὶ σὲ ἐκεῖνα ποὺ βρίσκονται πιὸ μακριά, πρὸς τὸ κέντρο τοῦ αἰγαίου. Στὰ τελευταῖα, ἡ ἱκανὴ ἀπόσταση ἀπὸ περιοχὲς μὲ συμπαγὴ μουσουλμανικὸ πληθυσμὸ καὶ ἡ ἀδυναμία ἐπαρκοῦς ἐλέγχου ἀπὸ τὴν κεντρικὴ ὀθωμανικὴ διοίκηση ἀπέτρεψαν τὴν ἐγκατάσταση τούρκων. Εἶναι μάλιστα χαρακτηριστικὸ ὅτι ἀκόμη καὶ στὶς περιπτώσεις τῶν πιὸ μεγάλων νησιῶν τῶν κυκλάδων, ὅπως ἡ νάξος ἢ ἡ Ἄνδρος, ὅπου φαίνεται ὅτι ἀρχικά, μετὰ τὴν τουρκικὴ κατάκτηση, ὑπῆρξε κάποια μερικὴ ἐγκατάσταση μουσουλμάνων, αὐτὴ δὲν εὐδοκίμησε. Σύντομα ἀναγκάστηκαν νὰ ἐγκαταλείψουν τὸν τόπο, διότι τὸ ἐχθρικὸ περιβάλλον ποὺ δημιουργοῦσε ἡ παρουσία χριστιανῶν πειρατῶν καὶ οἱ συνεχεῖς κίνδυνοι ποὺ συνεπάγονταν γιὰ τοὺς ἴδιους κατέστησαν τὴ διαμονή τους δυσχερή. 8 Ἡ ὀθωμανικὴ κατάκτηση ἔλαβε ὑπόψη της τὰ ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ τῆς νησιωτικότητας. αὐτὸ ἀποτυπώνεται στὶς κανονιστικὲς ρυθμίσεις (κανουναμέδες) ποὺ ἐκδόθηκαν μετὰ τὴν κατάκτηση καὶ ἀφοροῦσαν τὴ λειτουργία τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν. 9 διαφαίνεται ὅμως καὶ ἀπὸ τὶς ad hoc ρυθμίσεις ποὺ ἐφαρμόστηκαν τὸν πρῶτο καιρὸ τῆς ὀθωμανικῆς κυριαρχίας καὶ λειτούργησαν ὡς μεταβατικὸ στάδιο στὴ νέα κατάσταση. Σὲ κάποιες περιπτώσεις, οἱ νέοι 2

κυρίαρχοι κατέστησαν τοὺς παλαιοὺς ἡγεμόνες ποὺ εἶχαν ὑποταχθεῖ στὴν ἐπικυριαρχία τους φόρου ὑποτελεῖς. οἱ Γατελοῦζοι στὸ βορειοανατολικὸ αἰγαῖο στὰ μέσα του 15ου αἰώνα ὁ δημήτριος Παλαιολόγος, στὸν ὁποῖον ἀναγνωρίζεται ἔναντι καταβολῆς χρηματικοῦ φόρου ἡ αὐθεντία τῆς Λήμνου, τῆς Ἴμβρου, τῆς Σαμοθράκης καὶ τῆς Θάσου τὸ 146 τὸ καθεστὼς ποὺ ἐφαρμόστηκε στὸ δουκάτο τοῦ αἰγαίου μετὰ τὴν τουρκικὴ κατάκτηση, ἀρχικὰ μὲ τοὺς κρίσπι καὶ ἀπὸ τὸ 1566 μὲ τὸν ἰσπανοεβραῖο Ἰωσὴφ νάζη, συνιστοῦν ἀκριβῶς δείγματα αὐτῆς τῆς φάσης προσαρμογῆς. 1 μὲ τὴν ἵδρυση τοῦ μπεηλερμπεηλικίου τῶν νήσων τῆς Ἄσπρης Θάλασσας τὸ 15 154 ὑπὸ τὸν καπουδὰν πασά, τὰ νησιὰ τοῦ αἰγαίου καὶ κάποιες ἀπὸ τὶς γειτονικὲς ἠπειρωτικὲς ἀκτὲς ὑπήχθησαν ὑπὸ κοινὴ διοικητικὴ κεφαλή, ἡ ὁποία κάλυπτε τὸ σύνολο τῆς περιοχῆς. 11 Ἡ σταδιακὴ ὑπαγωγὴ τῶν νησιῶν στὴν τυπικὴ πυραμιδικὴ διαίρεση τῶν σαντζακίων σαντζάκια μυτιλήνης, Λήμνου, ρόδου, Χίου, μικρῶν νήσων τοῦ αἰγαίου ἐνέταξε τὴν περιοχὴ στὸ καθιερωμένο πλαίσιο τῆς ὀθωμανικῆς διοίκησης, ἐπιτρέποντας ὅμως καὶ κατὰ τόπους ἰδιαιτερότητες, ποὺ ἀπηχοῦσαν τὶς ἱστορικὲς τύχες κάθε τόπου καὶ σχετίζονταν μὲ τὴ φορολογικὴ κυρίως ὑπαγωγὴ ἐπιμέρους νήσων. 12 μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ἀρχίζει νὰ κτίζεται ἕνας ἑνιαῖος νησιωτικὸς χῶρος, κάτι νέο γιὰ μιὰ περιοχὴ ποὺ τὴν ἐποχὴ τῆς Λατινοκρατίας κύριο χαρακτηριστικό της ὑπῆρξε ἡ κατάτμηση καὶ ἡ ἀνὰ νησὶ κυριαρχία, συχνὰ ἀντιμαχόμενων, ἡγεμονικῶν οἴκων. τὸ κοινὸ αὐτὸ πολιτικὸ/ διοικητικὸ πλαίσιο δὲν ἐξάλειψε βέβαια τὶς διαφορὲς ἀπὸ νησὶ σὲ νησί. καὶ ἐδῶ τὸ μέγεθος ἐξακολουθοῦσε νὰ διαδραματίζει καθοριστικὸ ρόλο, ἀφοῦ ἡ κοινωνικὴ διάρθρωση καὶ οἱ συνθῆκες ζωῆς στὶς πόλεις/διοικητικὰ κέντρα τῆς Χίου ἢ τῆς ρόδου πόρρω ἀπεῖχαν ἀπὸ τὶς συνθῆκες διαβίωσης στὰ μικρὰ νησιὰ τῶν κυκλάδων ἢ τῶν δωδεκανήσων. Ἰδιαιτερότητες δημιουργοῦνται καὶ ἀπὸ τοὺς ὅρους τῆς κατάκτησης. Στὶς κυκλάδες, γιὰ παράδειγμα, τὰ πρῶτα χρόνια τῆς ὀθωμανικῆς κυριαρχίας παρέμεναν σὲ ἕνα καθεστὼς ἀμφισημίας, καθὼς πρόσωπα ἀπὸ τὶς παλαιότερες ἐλὶτ ἀνέλαβαν καίριες διοικητικὲς θέσεις, σύμφωνα μὲ μιὰ πρακτικὴ ποὺ δὲν ἦταν ξένη στὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία. 1 Ἡ θέση τους ὅμως ὑπῆρξε ἰδιότυπη, καθώς, μὲ βάση τὰ μπεράτια ποὺ τοὺς δόθηκαν, φαίνεται ὅτι διατήρησαν μιὰ μορφὴ ἀνεξαρτησίας ποὺ ἀφοροῦσε τὴν ἄσκηση πολιτικῆς, δικαστικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἐξουσίας ἐπὶ τῶν κατοίκων τῶν νησιῶν, ἐνῶ ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ περιοριζόταν ἡ ἰσχὺς τῶν ἁρμόδιων ὀθωμανῶν ἀξιωματούχων σὲ σειρὰ ζητήματα, μὲ ἄμεσες καὶ μακροπρόθεσμες ἐπιπτώσεις στὴν καθημερινότητα. οἱ ἐσωτερικὲς μεταβολὲς ποὺ ὑφίστατο ὁ ὀθωμανικὸς κρατικὸς σχηματισμὸς εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα νὰ μὴν ἐφαρμοστοῦν οὐσιαστικὰ ποτὲ στὶς κυκλάδες βασικὰ συστατικὰ στοιχεῖα τῆς δομῆς του, ὅπως τὸ τιμαριωτικὸ σύστημα. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, καινοφανεῖς γιὰ τὴν ἐποχή τους πρακτικές, ὅπως ἡ καταβολὴ τοῦ φόρου σὲ χρῆμα καὶ τὸ σύστημα ἐκμίσθωσης τῶν φόρων κατ ἀποκοπήν, τέθηκαν σὲ ἰσχὺ ἐνωρίς, ἀπὸ τὶς ἀπαρχὲς εἰσδοχῆς τους στὴν ὀθωμανικὴ δημοσιονομικὴ πολιτική. 14 ταυτόχρονα, μὲ τὶς ἀλλαγὲς αὐτὲς στὴ λειτουργία τῆς ὀθωμανικῆς διοίκησης, ἡ ἀναγνώριση τοῦ νησιωτικοῦ χαρακτήρα τῶν κυκλάδων καὶ ἡ ἀνάγκη παροχῆς ἀπὸ τοὺς κατοίκους ὑπηρεσιῶν ποὺ σχετίζονταν μὲ τὴν ἐπίβλεψη τοῦ θαλάσσιου χώρου καὶ τὴ φύλαξη τῶν νησιῶν πιθανότατα συνέβαλαν στὴ χορήγηση ὁρισμένων φορολογικῶν ἀπαλλαγῶν, ποὺ δὲν ἀφοροῦσαν τόσο τὴν ἀγροτικὴ παραγωγὴ ὅσο διάφορες ἔκτακτες ἐπιβαρύνσεις, τέλη καὶ φόρους κληρονομιᾶς. οἱ ρυθμίσεις αὐτές, ποὺ στὴν ἑλληνικὴ ἱστοριογραφία καθιερώθηκε νὰ ὀνομάζονται «προνόμια», δὲν ἀποτελοῦσαν κάτι ἐξαιρετικὸ ἀλλὰ ἐντάσσονταν στὴ συνήθη πρακτικὴ τῆς παραχώρησης εἰδικοῦ καθεστῶτος στοὺς κατοίκους περιοχῶν ποὺ εἶχαν ἐπιφορτιστεῖ μὲ μιὰ εἰδικὴ ὑπηρεσία ἢ ἐργασία. ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ

TO ΑΙΓΑΙΟ ΠEΛAΓOΣ Ἀπὸ τὰ μέσα λοιπὸν τοῦ 16ου αἰώνα τὸ αἰγαῖο μετατράπηκε σχεδὸν σὲ ὀθωμανικὴ λίμνη, μὲ μοναδικὸ βενετικὸ νησιωτικὸ προπύργιο τὴν τῆνο, ποὺ παρέμεινε στὴν κατοχὴ τῆς Γαληνοτάτης μέχρι τὸ 1715. μιὰ λίμνη ὅμως ποὺ δὲν ἦταν πάντοτε γαλήνια. οἱ ἐπαναλαμβανόμενοι βενετοτουρκικοὶ πόλεμοι μέχρι τὰ τέλη τοῦ 17ου αἰώνα, οἱ ἀνταγωνισμοὶ τῶν εὐρωπαϊκῶν ναυτικῶν/ ἐμπορικῶν δυνάμεων ποὺ διέρχονταν μὲ τὰ πλοῖα τους ἀπὸ τὸ αἰγαῖο καὶ διακινοῦσαν τὰ ἐμπορεύματά τους ἀπὸ καὶ πρὸς τὴν Ἀνατολή, ὅπως βέβαια καὶ τὸ πλῆθος τῶν νομιμοποιημένων κουρσάρων καὶ ἐκτὸς νόμιμων πλαισίων πειρατῶν ποὺ δροῦσαν στὰ νερά του, ὅλα αὐτὰ ἐπιβεβαιώνουν τὸ χαρακτηρισμὸ «Archipelagus turbatus» ποὺ προσφυῶς τοῦ ἀποδόθηκε. 15 οἱ χριστιανοὶ πειρατὲς ποὺ ναυλοχοῦσαν στὰ αἰγαιοπελαγίτικα νησιὰ καὶ παραμόνευαν στὰ θαλάσσια περάσματα διατηροῦσαν σχέσεις μὲ τοὺς καθολικοὺς ἀλλὰ καὶ τοὺς ὀρθόδοξους κατοίκους. Λειτούργησαν ἀποτρεπτικὰ γιὰ τὴ μόνιμη ἐγκατάσταση τούρκων στὴν περιοχή, ταυτοχρόνως ὅμως ἀποτέλεσαν παράγοντα ἀνασφάλειας καὶ φόβου γιὰ τοὺς χριστιανοὺς κατοίκους. τὴν ἐποχὴ τῆς λατινικῆς κυριαρχίας δημιουργοῦνται στὸ αἰγαῖο φρουριακοὶ οἰκισμοί, ποὺ εἶναι προσαρμοσμένοι στὴ γενικότερη στρατηγικὴ τῶν φράγκων κυρίαρχων καὶ κατόπιν τῶν Βενετῶν γιὰ τὰ νησιὰ ἐκεῖνα ποὺ πέρασαν ὑπὸ τὸν ἔλεγχό τους. 16 Ἡ στρατηγικὴ αὐτὴ προέβλεπε τὴ δημιουργία ἰσχυρῶν φρουριακῶν ἐγκαταστάσεων σὲ φυσικὲς ὀχυρὲς θέσεις, ἢ σὲ κατάλληλα παράκτια σημεῖα, ποὺ ἐπέτρεπαν κατὰ κύριο λόγο τὴν ἐπιτήρηση τοῦ θαλάσσιου χώρου, ἐνῶ παράλληλα ἐξασφάλιζαν συνήθως ὀπτικὸ ἔλεγχο στὴ νησιωτικὴ ἐνδοχώρα. οἱ οἰκισμοὶ αὐτοῦ τοῦ τύπου φαίνεται ὅτι κατὰ τὴν ἐποχὴ τῆς λατινικῆς κυριαρχίας λειτούργησαν καὶ ὡς παρατηρητήρια/σταθμοὶ στὴ θαλάσσια περιοχὴ τοῦ αἰγαίου, σχηματίζοντας ἕνα δίκτυο ἐπικοινωνίας. 17 οἱ φρουριακοὶ αὐτοὶ οἰκισμοὶ ἀποτελοῦσαν παράλληλα χώρους συγκέντρωσης τῶν ἰσχυρῶν οἰκογενειῶν, ποὺ κατὰ κανόνα στὰ χρόνια τῆς λατινικῆς κυριαρχίας ἦταν κάτοχοι φεουδαλικῶν δικαιωμάτων καὶ σχετικὰ μεγάλων γιὰ τὰ δεδομένα τῶν νησιῶν ἐκτάσεων γῆς. Σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸ κύρος καὶ τὴν προστασία ποὺ παρεῖχαν οἱ οἰκισμοὶ αὐτοί, ἔγιναν γρήγορα κέντρα ζωῆς κάθε νησιοῦ. Στὰ μικρότερα νησιὰ μετατράπηκαν στοὺς μοναδικοὺς οἰκιστικοὺς πυρῆνες, μὲ πυκνὴ ἕως ἀσφυκτικὴ δόμηση. Στὰ νησιὰ αὐτὰ ἡ ὕπαιθρος ἀρκέστηκε νὰ φιλοξενεῖ διάσπαρτα κτίσματα ἀγροτικοῦ κατὰ κανόνα χαρακτήρα, τὰ ὁποῖα δὲν ἀποτελοῦσαν τόπο μόνιμης διαμονῆς, ἀλλὰ ἦταν ἀπαραίτητα γιὰ τὴν ἐξυπηρέτηση τῶν ἐποχικῶν ἀγροτικῶν καὶ κτηνοτροφικῶν ἀπασχολήσεων τῶν κατοίκων. Γενικότερα, ὁ τύπος τοῦ ὀχυροῦ οἰκισμοῦ ποὺ εἶχε ἐπιβληθεῖ στὴ διάρκεια τῆς λατινικῆς κυριαρχίας δὲν εἶχε συνέχεια στοὺς αἰῶνες ποὺ ἀκολούθησαν, γιατὶ, ὅταν ἑδραιώθηκε πλέον ἡ ὀθωμανικὴ κυριαρχία, δὲν εἶχε νόημα ὕπαρξης ἕνα δίκτυο ὀχυρῶν οἰκισμῶν στὸ ἐσωτερικὸ τῆς αὐτοκρατορίας. Ἁπτὸ ἀποτέλεσμα εἶναι ἡ ὑποβάθμιση καὶ παραμέληση τῶν ὀχυρώσεων αὐτοῦ του τύπου, χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνει κατὰ κανόνα καὶ τὴν ἐγκατάλειψη τῆς θέσης τοῦ ἀρχικοῦ οἰκιστικοῦ πυρήνα, ποὺ διατηρήθηκε καὶ ἐπεκτάθηκε ἀνάλογα καὶ μὲ τὴ γεωμορφολογία τῆς συγκεκριμένης περιοχῆς περιμετρικὰ ἢ ἀκτινωτὰ γύρω ἀπὸ αὐτόν. 18 Περιπτώσεις ὅπως αὐτὴ τοῦ μπούργου τῆς τήνου ἢ τοῦ κάστρου τῆς Σκιάθου, ὅπου ἐγκαταλείφθηκαν οἱ οἰκισμοὶ καὶ ἐποικίστηκαν ἄλλες θέσεις, εἶναι μᾶλλον ἐξαιρέσεις. Ἀντίθετα, κάστρα ποὺ ἀξιοποιοῦσαν τὶς ὀχυρώσεις τῆς λατινικῆς περιόδου λειτούργησαν ἐκεῖ ὅπου ἦταν ἀπαραίτητα, σὲ νησιὰ δηλαδὴ ὅπως ἡ Χίος, ἡ Λέσβος, ἡ Λῆμνος, ἡ ρόδος ἢ ἡ κώς, ποὺ εἶχαν μουσουλμανικὸ πληθυσμό, ὁ ὁποῖος καὶ ζοῦσε ἐντὸς των ἀπαγορευμένων γιὰ τοὺς χριστιανοὺς τειχῶν. οἱ λόγοι γιὰ τοὺς ὁποίους συνεχίστηκε ἡ κατοίκηση στὶς θέσεις τῶν παλαιῶν ὀχυρωμένων οἰκισμῶν σχετίζονται, νομίζω, μὲ τὴ στρατηγική, προνομιοῦχο θέση ποὺ εἶχε ἐπιλεγεῖ 4

γιὰ τὸν ἀρχικὸ ὀχυρὸ πυρήνα, ἀλλὰ καὶ μὲ ἕναν ἄλλο παράγοντα. Στὰ νησιὰ καὶ στὰ μικρότερα ἀκόμη οἱ κεντρικοὶ οἰκιστικοὶ πυρῆνες εἶχαν χαρακτήρα πόλης. Ἡ Χώρα ἦταν ἡ πρωτεύουσα τοῦ νησιοῦ γύρω ἀπὸ τὴν ὁποία ἦταν διαρθρωμένη ἡ ζωὴ τῶν κατοίκων. Σὲ συνδυασμὸ λοιπὸν μὲ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ νησιωτικὲς κοινωνίες ἦταν ὑποχρεωμένες, ἀκριβῶς ἀπὸ τὴ φύση τῆς «νησιωτικότητάς» τους, νὰ συγκεντρώνουν στὴν ἔκταση τοῦ νησιοῦ σὲ μικρογραφία ὅλες τὶς λειτουργίες ποὺ θὰ εἶχε μιὰ εὐρύτερη γεωγραφικὴ περιφέρεια τοῦ ἠπειρωτικοῦ χώρου, ἡ Χώρα ἀποτελοῦσε κομβικὸ σημεῖο γιὰ τὴ ζωὴ τοῦ νησιοῦ. καίριος ἐπίσης ἦταν ὁ ρόλος ποὺ διαδραμάτισαν στὸ αἰγαῖο τὰ θρησκευτικὰ τάγματα καὶ τὰ μοναστήρια. Ἀπὸ τὴ μιὰ πλευρά, οἱ Ἰωαννίτες Ἱππότες κυριάρχησαν μέχρι τὸ 1522 στὴ ρόδο, ἔχοντας ἰσχυρὰ ἐρείσματα καὶ στὴν εὐρύτερη περιοχὴ τῶν δωδεκανήσων. Παράλληλα, ὅμως, νησιὰ ὅπως ἡ Πάτμος, ἡ τῆλος, ἡ Σύμη, ἡ Ἀμοργός, ἡ Σέριφος, ἡ Σκύρος, ἡ Χίος καὶ ἡ Σάμος φιλοξένησαν ἰσχυρὰ ὀρθόδοξα μοναστήρια, ποὺ σφράγισαν μὲ τὴν παρουσία τους καὶ τὸ κύρος τους τὶς τοπικὲς κοινωνίες καὶ ἀναδείχτηκαν σὲ σημεῖα ἀναφορᾶς καὶ κέντρα ἐλέγχου μὲ μεγάλη οἰκονομικὴ καὶ συμβολικὴ ἰσχύ, ἐνῶ μέσο τῶν μετοχίων τους ἀνέπτυξαν ἕνα ἰσχυρὸ δίκτυο σχέσεων, συναλλαγῶν καὶ πολυσχιδῶν δραστηριοτήτων μὲ εὐρύτατη γεωγραφικὴ διασπορά. 19 δυστυχῶς οἱ διαθέσιμες μαρτυρίες δὲν ἐπιτρέπουν νὰ σχηματιστεῖ μιὰ ἀξιόπιστη εἰκόνα γιὰ τὸν πληθυσμὸ τῶν νησιῶν μέχρι τὰ τέλη τοῦ 17ου αἰώνα. 2 Παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ κάτοικοι ζοῦσαν σὲ συνθῆκες ἀνασφάλειας καὶ τὰ νησιὰ εἶχαν ἐνδεχομένως περιορισμένο πληθυσμό, ὡστόσο δὲν ἐρημώθηκαν ἀπὸ τὶς ἀρχὲς μάλιστα τοῦ 17ου αἰώνα τὰ περισσότερα ἐμφανίζουν πληθυσμικὴ ἀνάπτυξη. Ἡ ἐκδοχὴ τῆς ἐρήμωσης τῶν νησιῶν, ποὺ βασίστηκε στὴν ἀπουσία μαρτυριῶν, σὲ πρόσκαιρες ἐντυπώσεις ταξιδιωτῶν ἀλλὰ καὶ σὲ ἐπισφαλεῖς διηγήσεις περὶ μαζικῆς φυγῆς, σφαγῆς ἢ ἐξανδραποδισμοῦ τοῦ πληθυσμοῦ μετὰ τὴν τουρκικὴ κατάκτηση, τόσο τῶν μεγαλύτερων νησιῶν τοῦ βορειανατολικοῦ αἰγαίου καὶ τῆς ρόδου ὅσο καὶ τῶν κυκλάδων, ἐλέγχεται ὡς ἀνακριβής. 21 οἱ ὀθωμανικὲς μάλιστα πηγὲς καὶ κυρίως τὰ φορολογικὰ κατάστιχα ποὺ ἔχουν ἐντοπιστεῖ καὶ μελετηθεῖ τὰ τελευταῖα ἰδίως χρόνια ἀπὸ νησιὰ τοῦ βορειοανατολικοῦ αἰγαίου, ὅπως ἡ Λῆμνος, ἡ Θάσος, ἡ Χίος, ἡ Λέσβος ἢ ἡ Σάμος, καταδεικνύουν τὴν παρουσία ἱκανοῦ πληθυσμοῦ κατὰ τὸν ὕστερο 15ο καὶ τὸν 16ο αἰώνα. 22 Ἡ ἴδια ἐκτίμηση προκύπτει καὶ ἀπὸ τὴ μεταγενέστερη ὀθωμανικὴ «ἀπογραφὴ» τοῦ 167, ἡ ὁποία ἐπισφραγίζει οὐσιαστικὰ τὴν ὀθωμανικὴ κυριαρχία στὴν εὐρύτερη περιοχὴ ποὺ σηματοδότησε ἡ πτώση τοῦ Χάνδακα τὸ 1669. 2 Στὰ νησιά, ἀκόμη καὶ στὰ μικρότερα, ἔχουμε ἴχνη λειτουργίας ὀργανωμένων κοινωνιῶν μὲ θεσμούς, ὄργανα διαχείρισης καὶ μηχανισμοὺς ἐλέγχου. 24 οἱ κοινότητες τῶν χριστιανικῶν ἀρχῶν λειτούργησαν ὡς δίαυλοι ἐπαφῆς μὲ τὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία, διαχειρίστηκαν τὴν κατανομὴ τῆς τοπικῆς φορολογικῆς ὀφειλῆς πρὸς τὴν κεντρικὴ διοίκηση, παράλληλα ὅμως ἀνέπτυξαν καὶ ἕνα σύστημα κανόνων δικαίου, παρέμβασης καὶ τακτοποίησης τῶν τοπικῶν πραγμάτων ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ἐκπαίδευση, τὴ δημόσια ὑγεία, τὴν ἀσφάλεια τῶν κατοίκων. Σωζόμενα τεκμήρια ἀπὸ κάποια νησιὰ (ὅπως τὴ μύκονο, τὴ νάξο καὶ τὴ Σύρο), ποὺ χρονολογοῦνται ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 17ου αἰώνα, ἀποδεικνύουν τὴν ὕπαρξη διαδικασιῶν ἐκλογῆς τῶν ἐπιτρόπων τῶν νησιωτικῶν κοινῶν, μὲ ἀναφορὲς στὰ καθήκοντα, τὶς ὑποχρεώσεις, τὶς ἁρμοδιότητες καὶ τὶς ἀπολαβές τους στὸ πλαίσιο τῆς ὀθωμανικῆς πραγματικότητας. οἱ πηγὲς τῆς ἐποχῆς δὲν παρέχουν ἱκανοποιητικὰ δεδομένα γιὰ τὴν οἰκονομικὴ κατάσταση τῶν νησιῶν. Ἡ γεωργία καὶ ἡ κτηνοτροφία ἀποτελοῦσαν τὶς βασικὲς δραστηριότητες τῶν κατοίκων, ποὺ κάλυπταν καὶ τὸ κύριο βάρος τῆς φορολογικῆς ὑποχρέωσης. οἱ μαρτυρίες περιηγητῶν ποὺ διέρχονται τὸν 16ο αἰώνα ἀπὸ νησιὰ ὅπως ἡ Χίος, ἡ Λέσβος, ἡ ρόδος ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ 5

ἢ ἡ Λῆμνος κάνουν λόγο γιὰ καλὰ καλλιεργημένους τόπους μὲ ἀμπέλια, ἐλιές, δημητριακά, καρποφόρα δένδρα καὶ πλούσιους κήπους μὲ λαχανικὰ καὶ ὄσπρια. 25 Ἐξίσου σημαντικὴ ἦταν καὶ ἡ κτηνοτροφία, ἰδίως τῶν προβάτων, ποὺ ἀντιπροσώπευε ἕνα διόλου εὐκαταφρόνητο τμῆμα τῆς ἀγροτικῆς παραγωγῆς. 26 Στὰ μικρὰ νησιὰ τῶν κυκλάδων καὶ τῶν δωδεκανήσων, παρότι τὸ τεκμηριωτικὸ ὑλικὸ γιὰ τὶς ἐποχὲς αὐτὲς εἶναι λιγοστό, φαίνεται ὅτι σταθερὸ χαρακτηριστικὸ ὕπηρξε ἡ πενία. Ἡ ἀγροτικὴ καὶ ἡ κτηνοτροφικὴ παραγωγή, ὅπως καὶ ἡ ἀναιμικὴ ἁλιευτικὴ δραστηριότητα, δὲν φαίνεται νὰ ἐπαρκοῦσαν γιὰ τὴ δημιουργία χρηματικῶν πλεονασμάτων. οἱ μαρτυρίες τῶν περιηγητῶν γιὰ τὴν κατάσταση τῶν κατοίκων, τὶς συνθῆκες διαβίωσης στοὺς νησιωτικοὺς οἰκισμούς, τὸ μέγεθος καὶ τὸν ἐξοπλισμὸ τῶν σπιτιῶν, ἀλλὰ καὶ οἱ ἐνδείξεις ἀπὸ τὰ νοταριακὰ ἔγγραφα συγκλίνουν στὴν ἐκτίμηση ὅτι ἡ πλειονότητα τοῦ πληθυσμοῦ ζοῦσε σὲ συνθῆκες φτώχειας. Παρ ὅλα αὐτά, ὁ νησιωτικὸς κόσμος τοῦ αἰγαίου διατήρησε τὴν ἐπικοινωνία τόσο μεταξὺ τῶν νησιῶν ὅσο καὶ μὲ τὸν εὐρύτερο ἑλληνικὸ καὶ μεσογειακὸ κόσμο. 27 τὰ ἐμπορικὰ καὶ τὰ πολεμικὰ πλοῖα ποὺ διέρχονταν ἢ παρέμεναν στὰ νερά του ἀποτέλεσαν καλοὺς ἀγωγοὺς ἐπικοινωνίας. Ἡ πειρατικὴ μάλιστα δράση ποὺ ἄνθησε τὰ χρόνια αὐτὰ στὴν περιοχή, καθὼς ζυμώθηκε γιὰ χρόνια μὲ τὴ ζωὴ τῶν νησιωτῶν, δημιούργησε γύρω της ἕνα πλέγμα οἰκονομικῶν δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονταν μὲ τὶς πειρατικὲς λεῖες, ἐνῶ παράλληλα βοήθησε στὴν ἐξοικείωση μὲ τὸν κόσμο τῆς θάλασσας καὶ τῶν ὅπλων. Ἡ ναυτιλία καὶ τὸ διαμετακομιστικὸ ἐμπόριο, ποὺ ἔκαναν δυναμικὰ τὴν ἐμφάνισή τους στὸ δεύτερο μισὸ τοῦ 18ου αἰώνα, μετέβαλαν τὸ τοπίο, χάρισαν πλοῦτο σὲ ἀρκετὰ νησιὰ καὶ σηματοδότησαν μιὰ νέα ἐποχὴ αἴγλης στὸν νησιωτικὸ κόσμο τοῦ αἰγαίου. δημητρησ δημητροπουλοσ TO ΑΙΓΑΙΟ ΠEΛAΓOΣ 6

Σ η μ Ε ι ω Σ Ε ι Σ 1. Ἀπὸ τὶς πρόσφατες μελέτες, σημειώνουμε ἐνδεικτικά: Elisabeth Malamut, Les îles de l Empire byzantin: VIIIe XIIe siècles, 2 τόμοι, Université de Paris I Panthéon- Sorbonne, Παρίσι 1988 (γιὰ τὴ βυζαντινὴ περίοδο) P. Lock, Οἱ Φράγκοι στὸ Αἰγαῖο 1204 1500, μτφρ. Γ. κουσουνέλος, Ἀθήνα [1998] Ζαχ. τσιρπανλής, Ἡ Ρόδος καὶ οἱ Νότιες Σποράδες στὰ χρόνια τῶν Ἰωαννιτῶν Ἱπποτῶν (14ος 16ος αἰ.), ρόδος 1991 B. J. Slot/D. Haag, «The Frankish Archipelago», Byzantinische Forschungen 16 (1991) 195 27, ὅπου καὶ συγκεντρώνεται ἡ παλαιότερη βιβλιογραφία. 2. Ἡ Εὔβοια ἀνήκει βέβαια τυπικὰ στὸν νησιωτικὸ χῶρο τοῦ αἰγαίου, οὐσιαστικὰ ὅμως μὲ ἐξαίρεση τὴν ἀποκομμένη ἀπὸ τὸ ὑπόλοιπο νησὶ περιοχὴ τῆς καρυστίας συνάπτεται μὲ τὶς ἀπέναντι ἠπειρωτικὲς ἀκτές. Γιὰ τὴ δημογραφικὴ καὶ οἰκονομικὴ εἰκόνα τοῦ νησιοῦ κατὰ τὴν ἔναρξη τῆς ὀθωμανικῆς περιόδου, βλ. Evangelia Balta, L Eubée à la fin du XVe siècle. Économie et population. Les régistres de l année 1474, Ἀθήνα 198, καὶ τῆς ἴδιας «Rural and urban population in the sancak of Euripos in the early 16th century», Ἀρχεῖον Εὐβοϊκῶν Μελετῶν 29 (199 1991) 55 185.. Γιὰ τὴ διοικητικὴ διαίρεση τοῦ αἰγαίου ὑπὸ τοὺς διαδοχικοὺς κυριάρχους τῆς περιοχῆς κάνει λόγο διεξοδικὰ ὁ Λεωνίδας καλλιβρετάκης στὴν ἀνέκδοτη μελέτη του «Ζητήματα διοικητικῆς ἱστορίας τῶν νήσων τοῦ αἰγαίου (1ος 19ος αἰ.)». 4. Γιὰ τὶς φεουδαλικὲς ἐπιβιώσεις σὲ νησιὰ τῶν κυκλάδων, βλ. ἐνδεικτικὰ δ. Πολέμης, Οἰ ἀφεντότοποι τῆς Ἄνδρου. Συμβολὴ εἰς τὴν ἔρευναν τῶν καταλοίπων τῶν φεουδαλικῶν θεσμῶν εἰς τὰς νήσους κατὰ τὸν 16ο αἰώνα, Ἄνδρος 1995 Aglaia Kasdagli, Land and Marriage Settlements in the Aegean: A Case Study of Seventeenth-century Naxos, Βενετία 1999, σ. 161 194. 5. Βλ. σχετικὰ Σπ. ι. Ἀσδαχὰς/ αἰκατερίνη ασδραχᾶ, «Βαπτιστικὰ καὶ οἰκογενειακὰ ὀνόματα σὲ μία νησιωτικὴ κοινωνία: Πάτμος, ια ιθ αἰ.», Οἰκονομία καὶ νοοτροπίες, Ἀθήνα 1988, σ. 211 2 Σπ. I. Ἀσδραχάς, «νησιωτικὲς κοινότητες: οἱ φορολογικὲς λειτουργίες (ιι)», Τὰ Ἱστορικὰ 9 (1988) 248 249 κ. κόμης, Νησιωτικά, Ἰωάννινα 24, σ. 1 67. 6. Γιὰ τὰ σχετικὰ δεδομένα ποὺ ἀφοροῦν τὴ Λέσβο, τὴ Λῆμνο, τὴ Χίο, τὴν κὼ καὶ τὴ ρόδο, βλ. δ. δημητρόπουλος, Μαρτυρίες γιὰ τὸν πληθυσμὸ τῶν νησιῶν τοῦ Αἰγαίου, 15ος ἀρχὲς 19ου αἰώνα, τετράδια Ἐργασίας 27, κνε/ ΕιΕ, Ἀθήνα 24, σ. 27 276, 279 281, 288 291, 9 11, 18 2. 7. Γιὰ τὸ θέμα, βλ. Β. Παναγιωτόπουλος, «Ὁ οἰκονομικὸς χῶρος τῶν Ἑλλήνων στὰ χρόνια τῆς ὀθωμανικῆς κυριαρχίας», στὸν τόμο Πληθυσμοὶ καὶ οἰκισμοὶ τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου, τετράδια Ἐργασίας 18, κνε/ ΕιΕ, Ἀθήνα 2, σ. 29 1, 41 42. 8. Βλ. Ἀντ. Φλ. κατσουρός, «οἱ τοῦρκοι τῆς νάξου», Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 9 (1971 197) 15 18 Eleftheria Zei, «Paros dans l Archipel grec, XVIIe XVIIe siècles. Les multiples visages de l insularité», διδακτορικὴ διατριβὴ, Παρίσι 22, σ. 48 44 Ἠλίας κολοβός, «οἱ μουσουλμάνοι τῆς Ἄνδρου κατὰ τὴν ὀθωμανικὴ περίοδο», Εὔανδρος. Τόμος εἰς μνήμην Δημητρίου Ι. Πολέμη, Ἄνδρος 29, σ. 285 7. 9. Γιὰ τοὺς κανουναμέδες, βλ. J. Alexander, Toward a History of Post-Byzantine Greece: The Ottoman Kanunnnames for the Greek Lands circa 1500 circa 1600, Ἀθήνα 1985 G. Veinstein, «Le législateur ottoman face à l insularité. L enseignement des Kânûnnâme», N. Vatin/ G. Veinstein (ἐπιμ.), Insularités ottomanes, Παρίσι 24. 1. Γιὰ τὸ πέρασμα ἀπὸ τὴ μία κυριαρχία στὴν ἄλλη, βλ. Ph. Argenti, Chius Vincta or the Occupation of Chios by the Turks (1566) and their Administration of the Island (1566 1912), κέμπριτζ 1941 Ζ. τσιρπανλής, Στὴ Ρόδο τοῦ 16ου 17ου αἰώνα. Ἀπὸ τοὺς Ἰωαννίτες Ἱππότες στοὺς Ὀθωμανοὺς Τούρκους, ρόδος 22 Elizabeth Zachariadou, «Changing masters in the Aegean», J. Chrysostomides/ C. Dendrinos/ J. Harris (ἐπιμ.), The Greek Islands and the Sea. Proceedings of the First International Colloquium Held at The Hellenic Institute, Royal Holloway, University of London, 21 22 September 2001, Λονδίνο 24, σ. 199 212. 11. Βλ. Idris Bostan «The establishment of the province of Cezayir-i Bahr-i Sefid», Elizabeth Zachariadou (ἐπιμ.), The Kapudan Pasha, his Office and his Domain, ρέθυμνο 22, σ. 241 251. 12. Γιὰ τὴν ὀθωμανικὴ διοικητικὴ διαίρεση τῶν νησιῶν, βλ. Elizabeth Zachariadou, «The sandjak of Naxos in 1641», Christa Fragner/ Klaus Schwarz (ἐπιμ.), Festgabe an Josef Matuz. Osmanistik Turkologie Diplomatik, Βερολίνο 1992, σ. 29 42 El. Kolovos, «Insularity and island society in the Ottoman context: The case of the Aegean island of Andros (sixteenth to eighteenth centuries)», Turcica 9 (27) 49 65. 1. Βλ. N. Vatin, «Îles grecques. L insertion des îles de l Égée dans l Empire ottoman à la fin du XVIe siècle», N. Vatin/ G. Veinstein (ἐπιμ.), Insularités ottomanes, σ. 71 89 Ἠλ. κολοβός, «ραγιάδες καὶ Φράγκοι στὴν Πύλη τοῦ Σουλτάνου: Ἡ κοινωνία τῆς Ἄνδρου τὸ 1564 καὶ ἡ ὀθωμανικὴ κεντρικὴ διοίκηση», Ἄγκυρα 2 (24) 55 88. 14. Γιὰ τὸ θέμα, βλ. ἀναλυτικὰ Ἠλίας κολοβός, «Ἡ νησιωτικὴ κοινωνία τῆς Ἄνδρου στὸ ὀθωμανικὸ πλαίσιο. Πρώτη προσέγγιση μὲ βάση τὰ ὀθωμανικὰ ἔγγραφα τῆς ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ 7

TO ΑΙΓΑΙΟ ΠEΛAΓOΣ καϊρείου Βιβλιοθήκης (1579 1821)», Ἀνδριακὰ Χρονικὰ 9 (Ἄνδρος 1996) 4 78. 15. Ὁ B. J. Slot, στὴ μελέτη του Archipelagus turbatus. Les Cyclades entre colonisation latine et occupation ottomane c. 1500 1718, τ. 1, κωνσταντινούπολη 1982, δίνει μιὰ συνθετικὴ περιγραφὴ ὅσων διαδραματίστηκαν στὸ αἰγαῖο τὰ χρόνια αὐτά. 16. Γιὰ τὰ κάστρα αὐτά, καὶ ἰδιαίτερα τῶν κυκλάδων, βλ. ἐνδεικτικά: Jean-Christian Poutiers, «Première esquisse d une étude du κάστρο des Cyclades au XVème siècle», Byzantinische Forschungen 11 (1987) 81 98 Ἀθηνᾶ-Χριστίνα Λούπου-ρόκου, Αἰγαῖο. Κάστρα καὶ καστέλλια, Ἀθήνα 1999 μάρω Φίλιππα-Ἀποστόλου, Μικροὶ ὀχυρωμένοι οἰκισμοὶ τοῦ Αἰγαίου. Στὰ ἴχνη τῆς ἱστορικῆς τους ταυτότητας, Ἀθήνα 2. 17. Σχετικὰ μὲ τὰ δίκτυα ἐπικοινωνιῶν ποὺ συγκροτοῦσαν οἱ νησιωτικοὶ οἰκισμοί, βλ. ν. μπελαβίλας, Λιμάνια καὶ οἰκισμοὶ στὸ Ἀρχιπέλαγος τῆς πειρατείας 15ος 19ος αἰ., Ἀθήνα 1997, κυρίως σ. 22 25. 18. Γιὰ μιὰ συνοπτικὴ περιδιάβαση στοὺς τύπους κατοίκησης ποὺ ἀπαντοῦν στὸ αἰγαῖο, βλ. Ε. Kolodny, «Les types d habitat contemporains et leur évolution dans les îles mineures de l Égée», Les Cyclades (Matériaux pour une étude de géographie historique), Παρίσι 198, σ. 149 161. 19. Γιὰ τὴ δραστηριότητα ὁρισμένων ἀπὸ τὶς μονὲς αὐτές, βλ. ἐνδεικτικά: Εὐτυχία Λιάτα, Ἡ Σέριφος κατὰ τὴν Τουρκοκρατία (17ος 19ος αἰ.), Ἀθήνα 1987 Χ. κουτελάκης, Ἅγιος Παντελεήμονας Τήλου, τῆλος 1995 Στ. μουζάκης, Ὁ μοναχισμὸς στὸ ΝΑ Αἰγαῖο κατὰ τὸ 16ο 18ο αἰώνα. Οἱ σχέσεις τῶν μοναστηριῶν Ἀμοργοῦ Πάτμου, Ἀθήνα 1997 Εὐδοκία Ὀλυμπίτου, «Ἡ ὀργάνωση τοῦ χώρου στὸ νησὶ τῆς Πάτμου (16ος 19ος αἰώνας)», διδακτορικὴ διατριβή, Ἀθήνα 22. 2. οἱ μαρτυρίες αὐτὲς εἶναι συγκεντρωμένες στὸ δ. δημητρόπουλος, Μαρτυρίες γιὰ τὸν πληθυσμὸ τῶν νησιῶν τοῦ Αἰγαίου, σ. 171 κ.ἑ. 21. Ἡ ἄποψη αὐτή, τὴν ὁποία ἐξέφρασε πρῶτος ὁ F. W. Hasluk («Depopulation in the Aegean islands and the Turkish conquest», The Annual of the British School at Athens 17 [191 1911] 1511 1181), ἔγινε ἔνθερμα ἀποδεκτὴ ἀπὸ τὴ μεταγενέστερη βιβλιογραφία. τὰ τελευταῖα χρόνια, νεότερες ἔρευνες καὶ παράλληλα ἡ μελέτη ὀθωμανικῶν καταστίχων ἔδειξαν ὅτι τὸ ἔδαφος στὸ ὁποῖο στηριζόταν ἦταν σαθρό. Γιὰ τὴν ἀνασκευὴ τῶν ἀπόψεων τοῦ ηasluk, βλ. B. J. Slot, Archipelagus turbatus, σ. 286 289. Βλ. ἐπίσης δ. δημητρόπουλος, Μαρτυρίες, σ. 1 11. 22. Ἀπὸ τὶς πρόσφατες μελέτες, βλ. ἐνδεικτικά: Evangelia Balta, «Recensements ottomans de Patmos (XVe XVIIe s.», Mélanges Halil Sahillioglu, τ. 2, Ζαγκουὰν (τυνησία) 1997, σ. 6 74 Nicoara Beldiceanu, «Structures socio-économiques à Lemnos à la fin du XVe siècle», Turcica 15 (198) 247 266 δ. ν. καρύδης/μ. Kiel, Μυτιλήνης ἀστυγραφία καὶ Λέσβου χωρογραφία (15ος 19ος αἰ.), Ἀθήνα [2] Σοφία Λαΐου, Ἡ Σάμος κατὰ τὴν ὀθωμανικὴ περίοδο. Πτυχὲς τοῦ κοινωνικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ βίου, 16ος-18ος αἰ., Θεσσαλονίκη 22 H. Lowry, Fifteenth-century Ottoman Realities: Christian Peasant Life on the Aegean Island of Limnos, κωνσταντινούπολη 22. 2. Ἐκτὸς ἀπὸ τὸν B. J. Slot, ποὺ ἔχει ἀναφερθεῖ ἀναλυτικὰ στὴν ἀπογραφὴ τοῦ 167 στὸ ἔργο του Archipelagus turbatus καθὼς καὶ στὸ ἄρθρο του «Ἡ Ἄνδρος στὰ 167», Ἀνδριακὰ Χρονικὰ 21 (199) 177 185, ἡ ἴδια ἀπογραφὴ ἔχει ἀξιοποιηθεῖ καὶ σὲ ἄλλες μελέτες ὅπως: Εὐαγγελία μπαλτᾶ/ μαρία Σπηλιωτοπούλου, «Ἔγγεια ἰδιοκτησία καὶ φορολογικὴ ἀπαίτηση στὴ Σαντορίνη τὸν 17ο αἰώνα», Μνήμων 18 (1996) 19 142 Εὐαγγελία μπαλτᾶ, «Ἡ ὀθωμανικὴ ἀπογραφὴ τῆς Σίφνου τὸ 167», Πρακτικὰ τοῦ Β Διεθνοῦς Σιφναϊκοῦ Συμποσίου, τ. Β, Ἀθήνα 25, 19 142 El. Kolovos, «Beyond classical Ottoman defterology: A preliminary assessment of the Tahrir registers of 167/ 71 concerning Crete and the Aegean islands», στὸ The Ottoman Empire, the Balkans, the Greek Lands: Toward a Social and Economic History. Studies in honor of John C. Alexander, κωνσταντινούπολη 28, σ. 199 25. 24. Γιὰ τὴ λειτουργία τῶν νησιωτικῶν κοινοτήτων, βλ. Σπ. ι. Ἀσδραχάς, «νησιωτικὲς κοινότητες: οἱ φορολογικὲς λειτουργίες», Τὰ Ἱστορικὰ 8 (1988) 6, καὶ 9 (1988) 229 258. 25. Σχετικὲς μαρτυρίες συγκεντρώνονται στὸ Ioli Vingopoulou, Le monde grec vu par les voyageurs du XVIe siècle, Ἀθήνα 24, σ. 1 17, 142 14. 26. Στὴν περίπτωση τῆς Λήμνου, γιὰ τὴν ὁποία διαθέτουμε σχετικὰ ποσοτικὰ στοιχεῖα χάρη σὲ ἕνα ὀθωμανικὸ κατάστιχο τοῦ 149, φαίνεται ὅτι ἀντιπροσώπευε περίπου τὸ 4% τῶν συνολικῶν φορολογικῶν προσόδων βλ. H. Lowry, Fifteen-century Ottoman Realities, σ. 74 14, ἰδίως 15 16. 27. τὰ δίκτυα ἐπικοινωνίας τοῦ νησιωτικοῦ κόσμου ἀναδεικνύονται σὲ μελέτες τοῦ Σπ. ι. Ἀσδραχᾶ: «τὸ ἑλληνικὸ Ἀρχιπέλαγος. μία διάσπαρτη πόλη», Χάρτες καὶ χαρτογράφοι τοῦ Αἰγαίου Πελάγους, Ἀθήνα 1985, σ. 25 248 «τὰ νησιά», Οἰκονομία καὶ νοοτροπίες, Ἀθήνα 1988, σ. 25 244 «Ὁ ἑλληνικὸς νησιωτισμός», ἐπιλεγόμενα στὸ Γ. τόλιας, Τὰ νησολόγια. Ἡ μοναξιὰ καὶ ἡ συντροφιὰ τῶν νησιῶν, Ἀθήνα 22, σ. 167 176. 8