Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σελ. 12 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 18. Α ΜΕΡΟΣ: Εισαγωγή στο ποιητικό έργο του Γιωσέφ Ελιγιά 22 ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ 23

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σελ. 12 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 18 Α ΜΕΡΟΣ: Εισαγωγή στο ποιητικό έργο του Γιωσέφ Ελιγιά 22 ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ 23 Η Ρωμανιώτικη Ισραηλιτική Κοινότητα των Ιωαννίνων 24 Η Alliance Israélite Universelle 33 Α. Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΓΙΩΣΕΦ ΕΛΙΓΙΑ 38 1. Η πνευματική ζωή στα Γιάννενα του μεσοπολέμου, ο αριστερός πυρήνας της πόλης και ο Γιωσέφ Ελιγιά 39 2. Οι μηχανισμοί καταπίεσης και η απεγνωσμένη άμυνα 48 3. Η εγκατάλειψη της γενέθλιας γης 58 4. Η εγκατάσταση στην Αθήνα, οι πρώτες συνεργασίες 60 5. Η μετάθεση στο Κιλκίς και ο πρόωρος θάνατος 63 Β. Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΓΙΩΣΕΦ ΕΛΙΓΙΑ 69 1. Ο Σιωνισμός στην ποίηση του Γιωσέφ Ελιγιά 70 2. Επιδράσεις στο έργο του Γιωσέφ Ελιγιά 79 3. Τα μέγιστα του ήσσονος 90 4. Προσδοκώντας το απροσδόκητο 97 5. Τα φιλολογικά μνημόσυνα του Γιωσέφ Ελιγιά στη Θεσσαλονίκη και στα Γιάννενα 100 6. Η εκδοτική τύχη του ποιητικού έργου του Γιωσέφ Ελιγιά 107 7. Το περιοδικό Πρωτοπόροι και οι προσπάθειες συγκρότησης ελληνοεβραϊκού πνευματικού πυρήνα 112 8. Οι προσπάθειες οικειοποίησης του έργου του Γιωσέφ Ελιγιά από τους φορείς της αριστερής και σιωνιστικής ιδεολογίας 118 9. Ο Ελιγιά μεταφραστής 123 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 129 7

Β ΜΕΡΟΣ: Το έργο του Γιωσέφ Ελιγιά 133 ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ 134 ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ 137 Οι τρεις Ραβίνοι 138 [Γκλαν Γκλαν. Το σήμαντρο χτυπάει] 139 [Μη μένουμε αδιάφοροι] 140 [Για σε Σιών πατρίδα μου] 141 Απλά λογάκια της Αγάπης 142 Ένα παράπονο 143 Μέσ στο ποτήρι του ονείρου 144 Στης ρέμβης τα ντιβάνια 145 Désespoir 146 Όλη τη νύχτα εκυνήγησα 147 Αγάπης γολγοθάς 148 Στο σπιτάκι μας 149 Θάνατος 150 Ανάθεμα 151 Νοσταλγία 152 Αγάπη 153 Το ποίημα της αγάπης 154 Το Τορά μας 155 Στοργή 156 Νιάτα 157 Λυτρωμός 158 Ξενιτεμός 159 Καημό πόχει η αγάπη ήτοι η μπαλάντα της ωραίας Μαριβάν 160 Θάψε τον έρωτα βουβά 162 Έξι τετράστιχα στο ίδιο μοτίβο 163 Στον εαυτό μου 164 Απ τα τραγούδια της Παμβώτιδας 165 Ρεβέκκα 167 Ρουθ 168 Το χαμόγελο της αγάπης 169 Στη λίμνη των Ιωαννίνων 170 Επίλογος 171 Το διάβα σου 172 Εσθήρ 173 Η αγάπη μου 176 Ελπίδα πρώτη 177 Μούσα αδερφή 178 Τα τραγούδια της χαράς 179 Ζαχρέ 180 Το τραγούδι του Αμπούλ Μερβάν 181 8

Γκουλσούμ 182 Ανία 183 Ενώ η βροχή θε ν αντηχεί 184 Τραγούδησε και πάλι 185 Ευδαιμονία 186 Μηριάνη 187 Χαρούμενοι τόνοι στης γειτόνισσας το γλέντι 188 Θλιμμένοι τόνοι 189 Τραγούδι 191 Προλεταριακή Τέχνη 192 Ένα εβραϊκό λαϊκό άσμα της Ηπείρου 193 Dies Irae 196 Abyssus abussum vocat 198 Στα γαλανά σου μάτια 199 Άσμα Ασμάτων 200 Όραμα 201 Ιησούς 202 Όνειρο 203 Το τραγούδι του αναχωρητή 204 Αντιθέσεις 205 Φευγαλέο χαμόγελο 206 Παλιό τραγούδι 207 Κιλκίς 208 Πουρείμ 209 Στη μελλούμενη Ρεβέκκα 210 Μούσα ξελογιάστρα 211 Ιδανικό 212 Μιλιταρισμός 213 Οι Φαρισαίοι 214 Εργάτης 215 Κιλκίς 216 Πόρνη 217 Ωσαννά 218 Στης ζωής μου 219 Θανάτου πνοή 220 Θρήνος αργός 221 Πίσω απ τα κάγκελα (De profundis) 222 Εσύ ψυχή μου 223 Σεπτέμβρη 224 Όλ η ψυχή μου 225 Κουφολίθαρο 226 Στης νιότης 227 Στης στρίγγλας μοίρας 228 Όραμα γολγοθά 229 Στα μάτια σου 230 Όραμα 231 9

Το περιβόλι της ομορφιάς σου 232 Δε θέλω μάτια 233 Ηδονικό, παρθενικό 234 Δειλία 235 Κόρη λιγνή 236 Νιότη πεντάμορφη 237 Στη Δ.Ν.Κ. 238 Δέξου, ω Δέσποινα 239 Ψυχή 240 Λεβεντοκόρη 241 Γέλιο χλωμό 242 ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ 243 Άσμα Ασμάτων 244 Άσμα Α 245 Άσμα Β 246 Άσμα Γ 248 Άσμα Δ 250 Άσμα Ε 251 Άσμα ΣΤ 252 Άσμα Ζ 253 Άσμα Η 254 Άσμα Θ 255 Άσμα Ι 257 Άσμα ΙΑ 258 Άσμα ΙΒ 259 Άσμα ΙΓ 260 Άσμα ΙΔ 261 Άσμα ΙΕ 262 Άσμα ΙΣΤ 263 Ψαλμοί 264 Αλ Νααρώτ Μπαβέλ 265 Ωδή για τις Αναβαθμίδες, (Σιήρ Αμααλώτ), Ψαλμός 133 266 Μιζμώρ Λενταβίντ, Ψαλμός 23 267 Για τον Αρχιμουσικό, Ψαλμός 8 268 Ηλί ηλί λάμα σαβαχθανι 269 Ψαλμός του Ασσάφ, ΟΘ Ελλην. Κειμ. Π Εβρ. πρωτ. 270 Εβρ. Κείμ. 107, μετ. Ο 106 271 Ψαλμός του Δαβίδ όταν έφυγε απ το γιο του Αββεσαλώμ, Εβρ. Κειμ.3, μετ. Ο 3 273 Ψαλμός 114 Εβρ. Κειμ., 113 μετ. Ο 274 Ψαλμός 113 Εβρ. Κείμ., 112 μετ Ο 275 Ωδή των Αναβαθμίδων, Ψαλμός 126 Εβρ. Κειμ., μετ. Ο 125 276 10

Ωδή των Αναβαθμίδων, Εβρ. Κειμ. 130, Μετ. Ο 129 277 ΑΖ Για την Ανάμνηση 278 Ψαλμός ΣΤ 280 Μεταφράσεις (Διάφορες) 281 Οι μαργαρίτες 282 Τραγούδια της Αγάπης 284 Ένας λόγος, Ντιμπούρ Εχάδ 286 Απόσπασμα, (Ησαῒα Κεφ. 28) 288 Οι παραβολές της αμπέλου 289 Ίλαν 290 Μίσλε 291 Αχνισέινι 293 Γιαμ αντεμάμα 294 Ελ ατσιπώρ 295 Το τραγούδι του κρασιού 297 Το φιλί 298 Green 299 Το ιδανικό 300 Ο Ιώβ 301 Ααζίνου ασιαμάγειμ 303 Le bon gite 307 Οι νάνοι της νύχτας 308 Αλ ρος Αρ ελ 311 Κείνα τα μάτια της 312 Νοξ 313 Ψυχρές Καρδιές 314 Σολομώντας 316 Οι τελευταίοι νεκροί της ερήμου 317 Al Idam, Στα μονοπάτια 319 Αν θέλεις να μάθεις 320 Τοχεχά, Έλεγχος της ψυχής 321 Σονέτο, «Από τους δρόμους και τα μονοπάτια» 322 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 323 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 324 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 376 ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 381 11

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Το ενδιαφέρον για την έκδοση των ποιημάτων του Γιωσέφ Ελιγιά και για τη συγγραφή αυτής της μελέτης ξεκίνησε κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών μου σπουδών. Η ενασχόληση μου με τα κλασικά γράμματα δε λειτούργησε αποτρεπτικά, κάθε άλλο μάλιστα, μετέθεσε, ωστόσο, χρονικά την υλοποίηση της προσπάθειας αυτής. Στη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών η παρακολούθηση σεμιναρίων εκδοτικής στάθηκε η αφορμή να αναθερμανθεί η αρχική αυτή πρόθεση. Η ανακοίνωση των σχεδίων μου σε κάποιους από τους καθηγητές του τμήματος Φιλολογίας του Α.Π.Θ. συνοδεύτηκε από τη διαβεβαίωσή τους ότι θα ήταν πράγματι ιδιαίτερα χρήσιμος ένας τόμος που θα περιλάμβανε, εκτός από την έκδοση των ποιημάτων του Ελιγιά, μια αναλυτική εισαγωγή με πληροφορίες τόσο για το ποιητικό όσο και για το μεταφραστικό έργο του, που ως βασικό της στόχο θα είχε να τονίσει τη δυναμική παρουσία του στη μεσοπολεμική περίοδο. Σήμερα παρατηρεί κανείς ότι, ολοένα και περισσότερο, τείνει να ακυρωθεί η προσήλωση στην έννοια του μοναδικού λογοτεχνικού κανόνα. Αντίθετα, προωθείται διαρκώς το «αίτημα» της αναγνώρισης και της, καθυστερημένης έστω, αποδοχής και άλλων δημιουργών και αποδεικνύεται ότι ο λογοτεχνικός κανόνας δεν είναι δεδομένος και αμετάβλητος. Η υποδοχή του έργου του Ελιγιά, ιδιαίτερα του ποιητικού, περιορίστηκε και εξαντλήθηκε σε έναν περιορισμένο κύκλο αναγνωστών. Αυτό ίσως οφείλεται, μεταξύ άλλων, στο γεγονός ότι, πέρα από την αναμφισβήτητη αισθητική διάστασή του, δεν τονίστηκε, στο βαθμό που έπρεπε, η πολιτική και κοινωνική πλευρά του. Δεν αναδείχθηκαν δηλαδή από την κριτική τα στοιχεία εκείνα που θα επαλήθευαν την αίσθηση ότι ανήκει στα ιστορικά συμφραζόμενα μιας συγκεκριμένης εποχής. Στην περίπτωσή του Ελιγιά λειτούργησαν οι ιδεολογικά προσδιορισμένες στην περίοδο του Μεσοπολέμου προσεγγίσεις. Αυτές είχαν ως συνέπεια την παραμόρφωση της κριτικής αποτίμησής του, διότι αποσιωπούσαν ότι ήταν ένας επαναστάτης ποιητής με ενεργή συμμετοχή στις πολιτικές διαδικασίες. Ο Ελιγιά, όπως αποδεικνύεται από τα στοιχεία που συγκεντρώσαμε, είχε θέσει τις καλλιτεχνικές του γνώσεις στην υπηρεσία της συλλογικής προσπάθειας για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, χωρίς να πιστεύει στην αυτάρκεια ενός μονολιθικού μαρξισμού, αλλά αντίθετα στην «κοινότητα δράσης» που παράγεται μέσα από τις κοινωνικές αναμετρήσεις, την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών και τους ταξικούς αγώνες. Μπροστά στην ιστορική πραγματικότητα της εποχής πρόταξε μια στάση διαμαρτυρίας, αμφισβήτησης και κριτικής, με όλη τη συναίσθηση της ευθύνης του κοινωνικού του λειτουργήματος. Για τον Ελιγιά η πολιτική ηθική του διανοούμενου είχε όμως και έντονα συγκρουσιακό ενδιαφέρον. Ο έλεγχος των αυτονόητων σχημάτων και 12

αξιών και ο σκεπτικισμός του απέναντι στις αυθεντίες και στον ηγεμονικό τους ρόλο αποτέλεσαν σαφή ένδειξη της ριζοσπαστικής του σκέψης και γραφής με τις οποίες υπερασπίστηκε το δικαίωμά του να παρεμβαίνει δυναμικά στη δημόσια σφαίρα. Θα πρέπει να προσθέσουμε ότι στην περίπτωση του Ελιγιά η έρευνα στην οποία υποβάλλονται, συνήθως, τα λογοτεχνικά κείμενα έμεινε φτωχή. Οι ερευνητές περιορίστηκαν μόνο στη συλλογή πληροφοριών που αφορούσαν κάποια σημαντικά γεγονότα της ζωής του και του άμεσου περιγύρου του, καθώς και στην απλή συγκέντρωση τεκμηρίων, χωρίς να επιχειρηθεί ποτέ μια συνολικότερη προσέγγιση, που θα απέβλεπε στο να αποκαταστήσει δημιουργικά τον ετερόκλητο χαρακτήρα του έργου του. Η αποσπασματική αυτή παρουσίαση δε στάθηκε ικανή να δείξει τη σύνδεση των ποιημάτων του με την εξωλογοτεχνική πραγματικότητα και τα κοινωνικό πολιτικά συμφραζόμενα. Ο Γιωσέφ Ελιγιά όμως, αν και λησμονημένος, μπορεί ανεπιφύλακτα να επανέλθει στη λογοτεχνική επικαιρότητα, γιατί ορισμένα από τα διακριτικά του γνωρίσματα, που παλιότερα τον κατέτασσαν στους ήσσονες, στοιχειοθετούν, σε μια σύγχρονη προσέγγιση, μια πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση. Σήμερα, λοιπόν, με δεδομένο ότι οι εμβαθύνσεις και οι ολικές αποτιμήσεις συνήθως παρουσιάζονται, αφού προηγουμένως εξασφαλιστεί μια απαραίτητη χρονική απόσταση, νομίζω ότι έφτασε η ώρα να επιχειρηθεί μια επανεξέταση του έργου του. Η επανανάγνωση αυτή θα αναδείξει και το έργου του στο σύνολό του, ενώ θα δώσει τη δυνατότητα να σταθμιστεί η σταθερή αντοχή του στον χρόνο. Η αναγκαιότητα της νέας έκδοσης των ποιημάτων του είναι, νομίζω, ανάγκη επιβεβλημένη και για έναν ακόμη λόγο. Στην έλλειψη μιας εργοβιογραφικής μελέτης και μιας φιλολογικής έκδοσης των ποιημάτων του Ελιγιά οφείλεται, σε κάποιο βαθμό, και η απουσία μιας συνθετικής θεώρησης του έργου του. Από αυτήν τη σκοπιά θεωρούμε ότι, με την έκδοση αυτή, δεν εμπλουτίζεται απλώς η σύγχρονη βιβλιογραφία, αλλά κυρίως γίνεται μια προσπάθεια να εκτιμηθεί η αξία ενός πνευματικού δημιουργού που δεν είχε ίσως τη δυνατότητα να υπερασπιστεί το έργο του όσο ο ίδιος ζούσε. Επομένως, η επαναξιοποίηση κάποιων ήδη γνωστών κειμένων, σε συνδυασμό με την παρουσίαση άλλων νεότερων εγγράφεται μέσα σε μια διπλή προοπτική: αφενός να προσεγγιστούν κριτικά οι παγιωμένες αντιλήψεις που κληροδοτήθηκαν και αφετέρου να αξιοποιηθούν οι νέες πληροφορίες που ήρθαν στην επιφάνεια. Η έρευνα ξεκίνησε με δεδομένο ότι η σχετική με τον Ελιγιά βιβλιογραφία ήταν ελάχιστη, γεγονός που επιβράδυνε, αναμφισβήτητα, τη διαδικασία συγγραφής της μελέτης. Κι αυτό γιατί οι προηγούμενες εργασίες άφηναν ανοιχτά πολλά ζητούμενα και τα στοιχεία που συγκέντρωναν ήταν κάθε άλλο παρά επαρκή. Πρώτος στόχος, λοιπόν, ήταν αφενός να παρουσιαστούν νέα πορίσματα έρευνας και αφετέρου να 13

αξιοποιηθούν αυτά που είχαν ήδη δημοσιοποιηθεί, ιδωμένα όμως κάτω από διαφορετικό πρίσμα. Οι επιπρόσθετες δυσκολίες που προέκυπταν σχετίζονταν κυρίως με το ότι οι βιβλιοθήκες της Θεσσαλονίκης δεν ήταν επαρκώς εφοδιασμένες ώστε να καλύπτουν τις ερευνητικές ανάγκες που κάθε φορά προέκυπταν, ενώ οι μετακινήσεις από πόλη σε πόλη, κυρίως στα Γιάννενα και στην Αθήνα, δεν ήταν πάντα εύκολες. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι ο ερευνητής του ελληνικού περιοδικού τύπου του μεσοπολέμου έχει να αντιμετωπίσει το πρόσθετο πρόβλημα ότι καμιά δημόσια βιβλιοθήκη δεν διαθέτει πλήρεις σειρές των περιοδικών αυτών, ενώ ελάχιστοι τόμοι ή μεμονωμένα τεύχη έχουν διασωθεί από ιδιώτες. Η οφειλή μου στην Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, που με τη συνεχή της ενθάρρυνση και αποφασιστική της συμβολή μου επέτρεψε να οριοθετήσω ευκολότερα το πλαίσιο εργασίας, είναι πραγματικά ανυπολόγιστη. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στους Καθηγητές Νεοελληνικής Φιλολογίας του Α.Π.Θ. κ. Χ.Λ. Καράογλου κ. Χ.Δ. Γουνελά για την επιστημονική και ηθική συμπαράσταση τους. Χωρίς τη συνδρομή του Επίκουρου Καθηγητή Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας του Α.Π.Θ. κ. Μίλτου Πεχλιβάνου η εργασία αυτή θα ήταν πραγματικά δύσκολο να ολοκληρωθεί. Πολύτιμος σύμβουλος σε κάθε στάδιο της έρευνας στάθηκε επίσης ο Καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Παναγιώτης Νούτσος, ο οποίος, με το έντυπο υλικό που μου εμπιστεύθηκε, με βοήθησε αποτελεσματικά να προχωρήσω περισσότερο. Ευχαριστίες οφείλω στο Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο και ιδιαίτερα στον Πρόεδρό του κ. Μ. Κωνσταντίνη για την βοήθεια σε όλα τα στάδια εκπόνησης της διατριβής. Ξεχωριστή μνεία πρέπει να γίνει στο Ραβίνο Μορδοχάι Φριζή, που με βοήθησε να συνθέσω το γλωσσάρι με τις εβραϊκές λέξεις που χρησιμοποιεί ο Ελιγιά, και στον ποιητή Ντίνο Χριστιανόπουλο που μου πρόσφερε απλόχερα τις πάντα καίριες επισημάνσεις του. Επίσης στον Σάββα Μιχαήλ και στη φίλη Γιάννα Δεληβοριά για τις τόσο ενδιαφέρουσες υποδείξεις τους. Ευχαριστώ ακόμη τον Αντώνη Γεωργιάδη, τελευταίο (;) επιζώντα μαθητή του Γιωσέφ Ελιγιά, για τη συνέντευξη που είχε την καλοσύνη να μου παραχωρήσει. Καθοριστική τέλος ήταν και η συμβολή αρκετών βιβλιοθηκονόμων, ιδιαίτερα αυτών που εργάζονται στο Σπουδαστήριο Μ.Ν.Ε.Σ. στη Φιλοσοφική Σχολή του Α.Π.Θ., στην Κεντρική Βιβλιοθήκη του ίδιου Πανεπιστημίου, στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, στο Ε.Λ.Ι.Α. και στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, που με διευκόλυναν σημαντικά να αποκτήσω πρόσβαση στο ερευνητικό υλικό. Τους ευχαριστώ όλους θερμά. Τέλος, βαθιά ευγνωμοσύνη οφείλω στην οικογένειά μου, στη σύντροφό μου Έστερ, στη μητέρα μου Ελβίρα και στον αδερφό μου Βίκτωρα, που με την υπομονή και την αδιάλειπτη ηθική υποστήριξή τους με ενθάρρυναν να συνεχίσω τη συγγραφή της διατριβής, ιδιαίτερα στις 14

δύσκολες στιγμές που βίωσα, όταν έχασα τον λατρεμένο μου πατέρα στον οποίο και την αφιερώνω. Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2007 15

Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο Γ Ι Ο 1901 Ο Γιωσέφ Ελιγιά γεννιέται στα Γιάννενα 1904 Ιδρύεται στα Γιάννενα παράρτημα της σχολής Alliance Israélite Universelle. Ο Ελιγιά ήταν μαθητής και αργότερα καθηγητής της σχολής 1918 Δημοσιεύει με το πλήρες όνομά του, Ιωσήφ Ελία Ιωσήφ, στο περιοδικό Ισραήλ, το πρωτόλειο ποίημα «Οι τρεις Ραβίνοι» 1921 Το περιοδικό Ο Νουμάς δημοσιεύει ποίημα του Γιωσέφ Ελιγιά 1922 Συνεργάζεται με το περιοδικό Εστιάδα που εκδίδεται στη Χίο 1923 Δημοσιεύει μεταφράσεις Εβραίων ποιητών στο λογοτεχνικό περιοδικό Βίγλα του Μεσολογγίου 1924 Εκδίδεται στα Γιάννενα από την «Πανηπειρωτική Ένωση Παλαιών Πολεμιστών και Θυμάτων Στρατού» η εβδομαδιαία εφημερίδα Νέος Αγών στην οποία ο Ελιγιά δημοσιεύει ποίηματά του Στις 22 Δεκεμβρίου συλλαμβάνονται τα μέλη του κύκλου της εφημερίδας Νέος Αγών. Στα μέλη συγκαταλέγεται και ο Γιωσέφ Ελιγιά Κοινοποιείται στον Ελιγιά η απόλυσή του από την Alliance Israélite Universelle Συνεργάζεται με το περιοδικό Νέοι Βωμοί Ο Ελιγιά μεταβαίνει προσωρινά στο Αργυρόκαστρο της Αλβανίας 1925 Στις 16 Ιανουαρίου οι Αρχές απελευθερώνουν τα μέλη της ομάδας του Νέου Αγώνα Ο Γιωσέφ Ελιγιά εγκαταλείπει τα Γιάννενα και εγκαθίσταται στην Αθήνα. Παρακολουθεί νυχτερινά μαθήματα στη Γαλλική Ακαδημία. Ξεκινά η συνεργασία του με τα λογοτεχνικά περιοδικά Φιλική Εταιρεία και Κριτική και Τέχνη Η διεύθυνση της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαιδείας αναθέτει στον Ελιγιά τη συγγραφή των λημμάτων με εβραϊκή θεματολογία. Παράλληλα ο Ελιγιά δημοσιεύει στο φιλολογικό παράρτημα της Εγκυκλοπαιδείας ποιήματα, μεταφράσεις πεζών, κειμένων και σύντομες μελέτες βιβλικού περιεχομένου. 1927 Το καλοκαίρι ο Γιωσέφ Ελιγιά επιστρέφει για λίγο στα Γιάννενα Συνεργάζεται με τα λογοτεχνικά περιοδικά Λογοτεχνική Επιθεώρηση και Νεοελληνική Τέχνη 1928 Ο Γιωσέφ Ελιγιά παίρνει το δίπλωμά του από τη Γαλλική Ακαδημία Αθηνών και ξεκινά την προσπάθειά του να εργαστεί κάπου ως καθηγητής γαλλικών Συνεργάζεται με τα λογοτεχνικό περιοδικά Νέα Επιθεώρηση, Ελληνικά Γράμματα και Νέα Εστία 1929 Συνεργάζεται με τα περιοδικά Πρωτοπόροι και Ελλοπία 1930 Διορίζεται καθηγητής γαλλικών στο Κιλκίς 16

1931 Στην αρχή της άνοιξης ο Ελιγιά προσβάλλεται από τύφο. Μεταβαίνει στην Αθήνα Την Παρασκευή 19 Ιουλίου ο Γιωσέφ Ελιγιά πεθαίνει στο νοσοκομείο «Ευαγγελισμός» Ξεκινά η προσπάθεια οικειοποίησης του έργου του από σιωνιστές και αριστερούς 1934 Στις 27 Σεπτεμβρίου πραγματοποιείται στη Θεσσαλονίκη φιλολογικό μνημόσυνο με αφορμή τη συμπλήρωση τριών χρόνων από το θάνατο του Γιωσέφ Ελιγιά Ο Κ. Θ. Δημαράς, στην επιστολή που απέστειλε στους διοργανωτές του φιλολογικού μνημόσυνου του, επισημαίνει την ανάγκη συγκέντρωσης και έκδοσης του έργου του Γιωσέφ Ελιγιά Δημοσιεύεται ο τόμος με τίτλο: Γιωσέφ Ελιγιά, In Memoriam, Ο Πρώτος Ελληνοεβραίος Σύγχρονος Ποιητής, που εξέδωσε ο σύλλογος «Μπενέ Μπερίθ» 1935 Τελείται στα Γιάννενα φιλολογικό μνημόσυνο για τα τέσσερα χρόνια από το θάνατο του Ελιγιά. 1938 Εκδίδεται από το Σύλλογο «Μπενέ Μπερίθ» ο τόμος: Γιωσέφ Ελιγιά, Ποιήματα, Εισαγωγή, Ανάλυση, Βιογραφικό Σημείωμα με επιμέλεια του Γ. Κ. Ζωγραφάκη 1967 Πραγματοποιείται από τις εκδόσεις «Δωδώνη» μια νέα έκδοση του ποιητικού έργου του Γιωσέφ Ελιγιά με επιμέλεια του Γ. Κ. Ζωγραφάκη 17

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Η μελέτη είναι αρθρωμένη σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζεται μια εισαγωγή στο ποιητικό έργο του Γιωσέφ Ελιγιά, μια εκτεταμένη μελέτη με βιογραφικά, γραμματολογικά, ιδεολογικά, πολιτικά και εκδοτικά στοιχεία που αφορούν τον Ελιγιά. Στην αρχή της μελέτης παρατίθενται τα ιστορικά προλεγόμενα που αφορούν την Ρωμανιώτικη Ισραηλιτική Κοινότητα των Ιωαννίνων. Ρωμανιώτες ονομάστηκαν την εποχή του Βυζαντίου οι Εβραίοι που εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο από τα ελληνιστικά χρόνια και αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία του εβραϊκού στοιχείου στην Ελλάδα μέχρι το 15 ο αιώνα. Στη σύντομη αυτή ιστορική επισκόπηση παρουσιάζονται οι ιδιαιτερότητες της Ισραηλιτικής Κοινότητας των Ιωαννίνων, η γλώσσα, η οργάνωση και τα στοιχεία που συγκροτούν την ταυτότητα και την ιδιότυπη κουλτούρα της. Δίνεται ακόμη ένα σύντομο ιστορικό πλαίσιο λειτουργίας της Alliance Israélite Universelle, σχολής που σημάδεψε τον ιδεολογικό προσανατολισμό του Γιωσέφ Ελιγιά, που υπήρξε τόσο μαθητής όσο και καθηγητής της. Η Alliance Israélite Universelle, παρά τις αντιδράσεις των συντηρητικότερων μελών της Κοινότητας που θεωρούσαν ότι απειλεί την παραδοσιακή δομή της, έφερε τους μαθητές της σχολής πιο κοντά στην ευρωπαϊκή παιδεία και συνέβαλε αποφασιστικά στην ιδεολογική χειραφέτησή τους. Στο πρώτο μέρος της μελέτης, που περιέχει στοιχεία που αφορούν τον βίο του Γιωσέφ Ελιγιά, εξετάζονται η πνευματική και κοινωνικοπολιτική κατάσταση στα Γιάννενα του Μεσοπολέμου, η ένταξη του Ελιγιά στον αριστερό πυρήνα των Ιωαννίνων και η σύγκρουσή του με τους ομοθρήσκους του. Η μελέτη των συνθηκών αυτών δίνει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να γνωρίσει τόσο το «περιβάλλον» όπου ο Ελιγιά εμπνεύστηκε και δημοσιοποίησε το έργο του όσο και τη σχέση που αυτό έχει με την ιστορικο κοινωνική πραγματικότητα του Μεσοπολέμου. Ο Ελιγιά γίνεται κήρυκας της αφομοιωτικής ιδεολογίας και αξιώνει την κατάργηση των κοινωνικών, φυλετικών και θρησκευτικών διακρίσεων. Τόσο η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων όσο η επίσημη Πολιτεία προσπαθούν να περιορίσουν τη δράση του Ελιγιά ο οποίος συνεχίζει να δημοσιεύει αιχμηρούς στίχους. Η δημοσίευση προκλητικών στίχων μέσα στα πλαίσια της ιδιαίτερα συντηρητικής εβραϊκής κοινότητας Ιωαννίνων οδήγησε στην απομάκρυνση του Ελιγιά από τα Γιάννενα. Ο Γιωσέφ Ελιγιά εγκαταστάθηκε το 1925 στην Αθήνα και σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα εντάχθηκε στους πνευματικούς κύκλους της πρωτεύουσας. Η εκτίμηση που συνάντησε στους κύκλους αυτούς ενίσχυσε την κλονισμένη αυτοπεποίθησή του και ενέτεινε τη διάθεσή του να διακριθεί και στο χώρο της έρευνας. Το καλοκαίρι του 1927 ο Ελιγιά επέστρεψε για λίγο στα Γιάννενα. Η υποδοχή που του επιφυλάχθηκε ήταν εντυπωσιακή, καθώς ο Ελιγιά αντιμετωπίστηκε από τους ομόθρησκούς του ως αναγνωρισμένος ποιητής. Το 1928 ο Γιωσέφ Ελιγιά 18

πήρε το δίπλωμά του από τη Γαλλική Ακαδημία Αθηνών και ξεκίνησε την προσπάθειά του να εργαστεί ως καθηγητής γαλλικών. Η επιθυμία του ικανοποιήθηκε δύο χρόνια αργότερα, όταν διορίστηκε στο Κιλκίς. Ο διορισμός στο Κιλκίς όμως είχε ως αποτέλεσμα να κρατήσει τον Ελιγιά μακριά από οποιαδήποτε πνευματική εκδήλωση. Στις αρχές του 1931 ο Γιωσέφ Ελιγιά προσβάλλεται στο Κιλκίς από τύφο και το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου πεθαίνει στην Αθήνα. Στη συνέχεια της μελέτης παρουσιάζονται τα στοιχεία που αφορούν την ποίηση του Γιωσέφ Ελιγιά. Εξετάζεται η σιωνιστική διάσταση στο έργο του και η επιρροή που του ασκήθηκε από την σιωνιστική κίνηση, η οποία κυριαρχούσε στην κοινωνικο πολιτική ζωή της Ισραηλιτικής Κοινότητας των Ιωαννίνων. Σταδιακά ο Γιωσέφ Ελιγιά άρχισε να εκδηλώνει στο έργο του μια ιδεολογική μεταστροφή, που οφείλεται στο γεγονός ότι από το 1920 και μετά πληθαίνουν οι διαφωνίες του με τις σιωνιστικές οργανώσεις των Ιωαννίνων. Η άποψη του Ελιγιά ότι ο σιωνισμός αποτελούσε μια μορφή καθυπόταξης των εβραϊκών εργατικών στρωμάτων στους αστούς ομοθρήσκους του και στο σκοταδισμό των ραβίνων οδήγησε, όπως είδαμε, στην οριστική ρήξη του Ελιγιά με την Ισραηλιτική Κοινότητα των Ιωαννίνων. Οι επιδράσεις στο έργο του Ελιγιά, τόσο από τα ποιήματα του Καρυωτάκη όσο και του Παλαμά, είναι το επόμενο αντικείμενο εξέτασης της εργασίας. Ο Ελιγιά βρήκε στον Καρυωτάκη τον ιδανικότερο λογοτεχνικό εκφραστή του προσωπικού του αδιεξόδου και των ιδεολογικών του ανησυχιών. Η μικροκειμενική συνανάγνωση έργων του Ελιγιά και του Καρυωτάκη κατέδειξε αρκετές εκλεκτικές συγγένειες γραφής, που εντοπίζονται κυρίως στα πρώτα ποιήματα που έγραψε ο Ελιγιά. Ο Ελιγιά δέχτηκε αρκετές επιδράσεις και από το έργο του Παλαμά: οι στίχοι του Ελιγιά, στα μέσα της δεκαετίας του 20, είναι λιτοί, προσεκτικά επεξεργασμένοι και εύρυθμοι. Ο Ελιγιά, ακολουθώντας τον Παλαμά, εκδήλωσε στο έργο του τη συναίσθηση της ηγετικής αποστολής που επιβάλλεται να χαρακτηρίζει το έργο ενός ποιητή, πιστεύοντας στην αυτοδυναμία και στον κοινωνικό ρόλο του πνευματικού δημιουργού. Το έργο του Ελιγιά, πέρα από τις επιδράσεις που δέχτηκε από τον Καρυωτάκη και τον Παλαμά, παρουσιάζει μια υβριδικότητα που δεν μας επιτρέπει να το κατατάξουμε σε κάποια συγκεκριμένη σχολή. Η ποίησή του Ελιγιά ήταν «συνδυαστικά πρωτότυπη»: Άλλες φορές δηλαδή ήταν αρκετά εγκεφαλική, με βιβλικό ιστορισμό, άλλες φορές λυρική, και άλλοτε πάλι ερωτική. Οργανικό τμήμα του ποιητικού έργου του Γιωσέφ Ελιγιά αποτελεί η ουτοπία, όχι ως μυθοποιημένο κατασκεύασμα αλλά ως όραμα που ίσως μπορούσε να πραγματοποιηθεί μελλοντικά, όταν θα άλλαζαν οι ιστορικές συνθήκες. Το περιεχόμενο που έπαιρνε η ουτοπία στο έργο του Ελιγιά ταυτιζόταν με την διαρκή προσδοκία του απροσδόκητου. Στη συνέχεια της μελέτης δίνεται έμφαση στις ιδεολογικές προεκτάσεις των φιλολογικών μνημόσυνων του Γιωσέφ Ελιγιά που τελέστηκαν στη Θεσσαλονίκη στις 27 Σεπτεμβρίου 1934 και στα Γιάννενα 19

τον Ιούλιο του 1935. Η διοργάνωση και μόνο των δύο αυτών φιλολογικών μνημόσυνων από εβραϊκούς φορείς καθώς και η δημοσίευση του τόμου με τίτλο Γιωσέφ Ελιγιά, In Memoriam, Ο Πρώτος Ελληνοεβραίος Σύγχρονος Ποιητής, που εξέδωσε το 1934 ο σύλλογος «Μπενέ Μπερίθ», υπογραμμίζουν τη μεταμέλεια των ομοθρήσκων του που είχαν καταδιώξει τον Ελιγιά για τις πολύ προοδευτικές απόψεις του. Η έως σήμερα εκδοτική τύχη του έργου του Ελιγιά και η ανάγκη συνολικής μελέτης και έκδοσής του είναι το θέμα που εξετάζεται στη συνέχεια. Η πρώτη έκδοση των ποιημάτων του Γιωσέφ Ελιγιά πραγματοποιήθηκε από το σύλλογο της «Μπενέ Μπερίθ» με επιμέλεια του Γ. Κ. Ζωγραφάκη το 1938, ενώ το 1967 πραγματοποιήθηκε από τον ίδιο επιμελητή μια νέα έκδοση του ποιητικού έργου του Γιωσέφ Ελιγιά. Αν εξαιρέσει, λοιπόν, κανείς, τις εκδόσεις του Ζωγραφάκη, δεν είχε επιχειρηθεί μέχρι σήμερα καμιά άλλη προσπάθεια να εκδοθούν τα ποιήματα του Γιωσέφ Ελιγιά. Οι δύο εκδόσεις του Ζωγραφάκη, αν και δεν είχαν φιλολογικό χαρακτήρα, παρέμειναν, παρ όλες τις παραλείψεις τους, οι μοναδικές πηγές όπου ο αναγνώστης μπορούσε να βρει συγκεντρωμένα τα ποιήματα του Ελιγιά. Ήταν λοιπόν, επιβεβλημένη, από κάθε άποψη, μια νέα έκδοση των ποιημάτων του Ελιγιά που να περιλαμβάνει όλα τα πρωτότυπα ποιήματα που συνέθεσε στη σύντομη διάρκεια της ζωής του, καθώς και τις εξαιρετικές μεταφράσεις που φιλοτέχνησε. Ο Γιωσέφ Ελιγιά, ο οποίος εξέφραζε μια αντίσταση σε ένα κλίμα κοινωνικής διάψευσης και αποξένωσης, εύλογο ήταν να αποτελέσει τον ιδανικότερο, για τους υπόλοιπους Εβραίους διανοούμενους, λογοτεχνικό εκφραστή των ιδεολογικών τους ανησυχιών. Το επόμενο αντικείμενο που εξετάζεται στην εργασία αφορά την πρόσκληση που απηύθυνε το περιοδικό Πρωτοπόροι στους Εβραίους πνευματικούς δημιουργούς να συγκροτήσουν την δική τους ομάδα. Η ανταπόκριση αρκετών, νεαρών κυρίως, ελληνοεβραίων πνευματικών δημιουργών, που η τροχιά τους διέγραψε πορεία παράλληλη μ αυτήν του Ελιγιά, ήταν άμεση. Το έργο του Γιωσέφ Ελιγιά αποτέλεσε αντικείμενο διεκδίκησης τόσο από τους φορείς της σιωνιστικής όσο και της αριστερής ιδεολογίας. Οι σιωνιστές, αν και είχαν ταχθεί πολλές φορές στο παρελθόν εναντίον του Ελιγιά, εξέδωσαν τα ποιήματά του παρουσιάζοντας όμως μια αποσπασματική εικόνα του έργου του, αφού δεν συμπεριέλαβαν στην έκδοση τα επαναστατικά ποιήματα του Ελιγιά. Οι προοδευτικοί, αφού τόνισαν κυρίως την αριστερή διάσταση του έργου του Ελιγιά, προσπάθησαν, ύστερα από το θάνατο του Ελιγιά, να προσεγγίσουν την οικογένειά του, με σκοπό να συγκεντρώσουν και να εκδώσουν το σύνολο του έργου του. Η ποίηση του Ελιγιά, εκτός από τα τρία πρωτόλειά του, δεν υπήρξε στρατευμένη στο σιωνιστικό ιδεώδες. Επίσης τα ποιήματά του δεν μπορούν να θεωρηθούν αμιγώς πολιτικά, παρόλο που κάποιοι στίχοι του είναι μαχητικοί, με διάθεση να καταγγείλουν την κοινωνική αδικία. 20

Στο τέλος της εισαγωγής στο ποιητικό έργο του Γιωσέφ Ελιγιά παρουσιάζεται η πιο αποσιωπημένη, ίσως, πτυχή της πολυδιάστατης προσφοράς του Ελιγιά στα ελληνικά γράμματα: η μεταφραστική συνεισφορά του. Ο Ελιγιά επιδόθηκε κυρίως στη μετάφραση βιβλικών κειμένων, μεταφράζοντας από το πρωτότυπο το Άσμα Ασμάτων και τους Ψαλμούς του Δαυίδ. Εκτός από τη μεταγραφή των βιβλικών κειμένων ο Eλιγιά μετέφρασε και έργα αρκετών σύγχρονων Εβραίων ποιητών, που ήταν ολότελα άγνωστοι στην Ελλάδα. Διαβάζοντας τις μεταφράσεις του Ελιγιά με το σημερινό γλωσσικό αισθητήριο, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο Γιωσέφ Ελιγιά κατάφερε να κρατήσει ζωντανή την ποιητικότητα των κειμένων που μετέφρασε μένοντας ταυτόχρονα πιστός στο πρωτότυπο. Τα συμπεράσματα, στο τέλος του πρώτου μέρους, επαναδιατυπώνουν συνολικά τη συμβολή του Ελιγιά στην ανανέωση που επιχειρήθηκε στο χώρο της ελληνικής ποίησης στα μέσα της δεκαετίας του 20. Στο δεύτερο μέρος, μετά από το σύντομο εισαγωγικό σημείωμα που περιγράφει τις αρχές σύμφωνα με τις οποίες πραγματοποιήθηκε η έκδοση των ποιημάτων του Ελιγιά, περιέχονται τα πρωτότυπα ποιήματα που συνέθεσε στη σύντομη διάρκεια της ζωής του, καθώς και οι εξαιρετικές μεταφράσεις που φιλοτέχνησε. Η μελέτη ολοκληρώνεται με το παράρτημα που περιλαμβάνει: Κατατοπιστικές σημειώσεις που διευκολύνουν την καλύτερη δυνατή πρόσληψη των ποιημάτων, και γλωσσάρι που επεξηγεί τις εβραϊκές λέξεις που χρησιμοποιεί ο Ελιγιά. 21

Ε I Σ Α Γ Ω Γ Η ΣΤΟ Π Ο Ι Η Τ Ι Κ Ο Ε Ρ Γ Ο Τ Ο Υ Γ Ι Ω Σ Ε Φ Ε Λ Ι Γ Ι Α Α ΜΕΡΟΣ 22

Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Α Π Ρ Ο Λ Ε Γ Ο Μ Ε Ν Α 23

Η Ρωμανιώτικη Ισραηλιτική Κοινότητα των Ιωαννίνων Σύντομη ιστορική επισκόπηση ιδιαιτερότητες γλώσσα οργάνωση στοιχεία ταυτότητας Ο Γιωσέφ Ελιγιά γεννήθηκε το 1901 στα Γιάννενα, τη μητρόπολη των Ρωμανιωτών Εβραίων. Μετά το διωγμό των Σεφαραδίμ από την Ισπανία και την εγκατάστασή τους στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι κοινότητες των Ρωμανιωτών είχαν περιοριστεί σημαντικά, και έτσι, για πολλά χρόνια, έμειναν στο περιθώριο της ιστορικής έρευνας εξαιτίας της αριθμητικής υπεροχής των ισπανόφωνων ομοθρήσκων τους. Η περιθωριοποίηση αυτή ήταν φυσιολογική αν αναλογιστεί κανείς ότι το μεγαλύτερο μέρος της θρησκευτικής λογοτεχνίας, που αποτέλεσε την κύρια πηγή ιστοριογραφίας, γράφτηκε από Ισπανόφωνους και όχι από Ρωμανιώτες Εβραίους. Εκτός από τα Γιάννενα και την υπόλοιπη Ήπειρο, αρκετά μεγάλες κοινότητες Ρωμανιωτών υπήρχαν στη Λάρισα, την Κέρκυρα, τη Χαλκίδα, τη Ζάκυνθο, και μικρότερες στην Κρήτη, την Πάτρα, τη Ναύπακτο, και τη Νάξο. Αναμφίβολα όμως η πιο προσηλωμένη στις παραδόσεις τους ήταν αυτή των Ιωαννίνων. Πουθενά αλλού στην Ευρώπη δε συναντά κανείς τόσα πολλά τοπικά έθιμα, όπως, για παράδειγμα, την τέλεση της παιδικής γιορτής «Τα ήρταμαν». 1 Η Ισραηλιτική Κοινότητα της πόλης, η ύπαρξη της οποίας χρονολογείται από τον 9 ο μ.χ. αιώνα, κατά τη Βυζαντινή εποχή συνάντησε αρκετές δυσκολίες εξαιτίας των συχνών διοικητικών ανακατατάξεων που επέφεραν αλλαγές στη συμπεριφορά απέναντι στον εβραϊκό πληθυσμό. 2 Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, ωστόσο, επιτρεπόταν η ελεύθερη άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων και παραχωρήθηκαν στους Εβραίους επαγγελματικά προνόμια, ενώ διατηρήθηκε και η αυτόνομη κοινοτική τους οργάνωση. Η Κοινότητα των Ιωαννίνων, όπως και οι υπόλοιπες του ελληνικού χώρου, με εξαίρεση αυτήν της Θεσσαλονίκης, ήταν κλειστή, ιδιαίτερα συντηρητική, συσπειρωμένη σε ξεχωριστή συνοικία. Οι πρώτοι Εβραίοι που κατέφτασαν στην πόλη κατοίκησαν στην περιοχή που βρίσκεται αριστερά της κεντρικής πύλης του Κάστρου. Εκεί, άλλωστε, βρισκόταν και η Συναγωγή, η οποία κατεδαφίστηκε στα χρόνια 1 περ. Χρονικά, τχ. 99, (Φεβρουάριος Μάρτιος 1988), 23 28. Αναδημοσίευση από το: Βασίλης Κραψίτης, Λόγιοι της Ηπείρου, Αθήνα 1979. Από το ελληνοεβραϊκό τραγούδι «Ήρταμαν και καλώς σας πήραμαν»). Τα ήρταμαν ήταν αποκλειστικό γιαννιώτικο λαϊκό δρώμενο. Γιορταζόταν στην αρχή του μηνός Αδάρ, αντίστοιχα με τα Μαρτιάτικα, για ένα δεκαπενθήμερο πριν από το Πουρίμ (το εβραϊκό καρναβάλι) αλλά και σε εφαρμογή της ταλμουδικής επιταγής: «Μόλις αρχίσει ο Αδάρ, ας αρχίσει κι η εκδήλωση της χαράς». Συμμετείχαν όλα τα αγόρια της κοινότητας από πέντε έως δεκαπέντε ετών. Έβγαιναν νωρίς στους δρόμους με μια λινατσένια σακούλα κρεμασμένη στο λαιμό και τραγουδούσαν. 2 Dalven Rae, The Jews of Ioannina, Cadmus Press, Philadelphia, 1990, 3 45. 24

της απόλυτης κυριαρχίας του Αλή Πασά. Μετά από την κατεδάφισή της κατασκευάστηκε το 1826 η νέα Συναγωγή, Kahal Kadosh Yashan που διατηρείται ακόμη και σήμερα σε πολύ καλή κατάσταση. Η απομόνωση των Εβραίων στη συνοικία τους επισημαίνεται και από τον Τούρκο περιηγητή Εβλιά Τσελεμπή που επισκέφθηκε τα Ιωάννινα το 1670 και κατέγραψε ότι την κοινότητα αποτελούσαν οχτακόσια μέλη. 3 Η προσήλωση στις παλιές παραδόσεις, ωστόσο, υπηρετούσε μια στρατηγική επιβίωσης. Ιδιαίτερη μάλιστα σημασία για να αντιληφθεί κανείς τον αυτοπεριορισμό της έχει το γεγονός ότι ήταν από τις λίγες εβραϊκές κοινότητες στην Ελλάδα που δεν απευθύνονταν, όπως έκαναν οι υπόλοιπες, στη μητρόπολη του Σεφαραδισμού, τη Θεσσαλονίκη, για τα νομοδιδασκαλικά της ζητήματα. Χαρακτηριστικότατο δείγμα αυτής της εσωστρέφειας, αλλά και της εκλεκτικής αποχής από τα νέα ενδοεβραϊκά ρεύματα, αποτελεί και το γεγονός ότι ήταν η μόνη κοινότητα που δε συμμετείχε στο Α Πανελλήνιο Σιωνιστικό Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 10 και 11 Μαρτίου 1919 υπό την αιγίδα της Σιωνιστικής Ομοσπονδίας της Ελλάδας, και στο οποίο συμμετείχαν αντιπροσωπείες από τις 13 οργανωμένες ισραηλιτικές κοινότητες της Ελλάδας. Το συνέδριο αυτό είχε μεγάλη σημασία για όλες τις ισραηλιτικές κοινότητες, οι οποίες, αν και επικοινωνούσαν, δεν είχαν ποτέ άλλοτε τη δυνατότητα να συνεργαστούν τόσο στενά. Από τα τέλη του 15 ου και κατά τη διάρκεια του 16 ου αιώνα η φυσιολογική αύξηση του εβραϊκού πληθυσμού τής εντός των τειχών πόλης είχε ως φυσικό αποτέλεσμα να επεκταθούν οι συνοικίες και έξω από το Κάστρο. Η νέα αυτή εγκατάσταση βρισκόταν σε άμεση σχέση με τη θέση του εμπορικού κέντρου της πόλης, καθώς οι Εβραίοι ανέπτυσσαν εκεί σημαντική εμπορική δραστηριότητα. Τα περισσότερα λαϊκά εβραϊκά σπίτια χτίστηκαν μετά από το 1820, χρονιά που η πόλη πυρπολήθηκε από τα σουλτανικά στρατεύματα κατά την πολιορκία του Αλή Πασά. Αρκετά από αυτά σώζονται ακόμη και σήμερα μέσα στη συνοικία του Κάστρου. Είναι συνήθως διώροφα με ημιυπόγειες ή ισόγειες αποθήκες, ενώ συχνά υπάρχει και σαχνισί. Τα εξωτερικά παράθυρα, κυρίως του ισογείου, είναι καλυμμένα από σιδεριές, που πολλές φορές προεξέχουν. Έξω από το Κάστρο βρίσκονταν οι μεσοαστικές εβραϊκές κατοικίες, οι περισσότερες από τις οποίες χτίστηκαν μετά από το 1870, καθώς τις προηγούμενες κατέκαψε η πυρκαγιά του 1869. Τα εβραϊκά σπίτια στα οποία κατοικούσαν οι πιο εύποροι εμφάνιζαν τα ίδια τυπολογικά χαρακτηριστικά με τα μεσοαστικά, ήταν δηλαδή λιθόχτιστα με υπερυψωμένο ισόγειο και διαφοροποιούνταν μόνο ως προς το μέγεθος. Στις αρχές του 19 ου αιώνα η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων αριθμούσε χίλια διακόσια περίπου μέλη, ενώ στο τέλος του ίδιου αιώνα τέσσερις χιλιάδες, το ένα δέκατο περίπου του συνολικού πληθυσμού της 3 Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 333 μ.χ. 1821 (τόμοι 4), τ. Α, Αθήνα 1981, 599. 25

πόλης. Πληθυσμιακή μείωση σημειώθηκε μετά τον Α Βαλκανικό Πόλεμο (2.000 μέλη). Ο Άγγλος λοχαγός William Martin Leake, που επισκέφτηκε τα Γιάννενα την πρώτη δεκαετία του δέκατου ενάτου αιώνα (1804 1810), υπολόγισε τα ελληνικά σπίτια σε δύο χιλιάδες, τα μουσουλμανικά σε χίλια και τα εβραϊκά σε διακόσια. Υπήρχαν έξι ή εφτά εκκλησίες, δεκαέξι τζαμιά και δύο συναγωγές. Ο περιηγητής εκτιμά ότι ο συνολικός πληθυσμός των Ιωαννίνων, μόνιμος και μετακινούμενος, ήταν περίπου τριάντα χιλιάδες. Τους ίδιους περίπου αριθμούς παραθέτουν και άλλοι περιηγητές που επισκέφτηκαν την πόλη εκείνη την περίοδο. 4 Το μεγαλύτερο μέρος του εβραϊκού πληθυσμού ανήκε σε κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Οι περισσότεροι ήταν πλανόδιοι πραγματευτές με χαμηλό μορφωτικό και βιοτικό επίπεδο. Ωστόσο, υπήρχαν κι αυτοί που είχαν στα χέρια τους σημαντικό μέρος της εμπορικής δραστηριότητας της πόλης, ενώ δεν έλειπαν και τα μορφωμένα στελέχη, που κατάφεραν μάλιστα να καταλάβουν καίριες θέσεις την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Ρωμανιώτες, σε αντίθεση με τους Σεφαραδίτες, χρησιμοποιούσαν όχι μόνο στην καθημερινή ζωή αλλά και στις τελετουργίες τους την ελληνική γλώσσα, με πολλές βέβαια προσμείξεις από την εβραϊκή. Πιο συγκεκριμένα, μιλούσαν μια ελληνική διάλεκτο με αρχαϊκούς τύπους, γραμμένη όμως με εβραϊκούς χαρακτήρες, με λέξεις από προσευχές, ευχαριστίες, κατάρες και με έναν ιδιαίτερο τονισμό. Ξεχωριστή εντύπωση μάλιστα προκαλεί το γεγονός ότι και η λαϊκή, συνήθως λατρευτική, ποίησή τους ήταν γραμμένη στην ίδια γλώσσα. 5 Τα μοτίβα και η μουσική αυτής της ποίησης ήταν έντονα επηρεασμένα από τον τοπικό ελληνικό πολιτισμό. Στην γιορτή τoυ Πουρίμ στην εβραιογειτονιά ακουγόταν το ωραιότατο εβραϊκό τραγούδι: Κίνα γλώσσα να μιλήσεις, Θαύματα να μολογήσεις, κοιμισμένους να ξυπνήσεις, με κρασί να τους μεθύσεις. Φάτε, πιέτε και μεθάτε Και πολύ χαροκοπάτε. Τον θεό μη λησμονάτε, Τη λευτεριά του μολογάτε. 4 Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες, ό.π., σημ. 3. 5 Minna Rozen, «Οι Ρωμανιώτες στην Οθωμανική περίοδο», Χρονικά, τχ. 177, (Ιανουάριος Φεβρουάριος 2003), 3 7. 26

Ορφανούς μη λησμονάτε Και μεράδια προβοδάτε. Πλούσιους και φτωχούς καλνάτε Όλοι τον θεό παινάτε. Ομπρός οχ τη βαρεματιά του Έφτιασε τη γιατρειγιά του, Και βασίλεψε η σμυρτιά του, να βρεθή για λευτεριά του. Μ αυτόν τον τρόπο συνεχιζόταν, σε πενήντα τετράστιχες στροφές, η αφήγηση της ιστορίας της Εσθήρ, συζύγου του βασιλιά της Περσίας Αχασβερώς και του θείου της Μορδοχάι, που έσωσαν το εβραϊκό έθνος από την καταστροφή. 6 Η ιδιαιτερότητα των τραγουδιών αυτών δεν περιοριζόταν μόνο στην εξωτερική τους μορφή, καθώς ήταν γραμμένα με εβραϊκό αλφάβητο μια πρακτική αρκετά συνηθισμένη άλλωστε στους Εβραίους της διασποράς: για παράδειγμα στη Θεσσαλονίκη έγραφαν με εβραϊκή γραφή τα σεφαραδίτικα, και στις κοινότητες της Ανατολικής Ευρώπης με τον ίδιο τρόπο έγραφαν στη γλώσσα των γίντις. Αυτό φυσικά γινόταν όχι επειδή δεν γνώριζαν το αλφάβητο της ομιλούμενης γλώσσας, αλλά διότι θεωρούσαν τη γραφή ιερή, αναπόσπαστα δεμένη με την εβραϊκή παράδοση. Η ιδιαιτερότητα των τραγουδιών ισχύει και για το περιεχόμενό τους, το οποίο, παρ όλη την επίδραση της γλώσσας των δημοτικών τραγουδιών γενικότερα και της μορφής των γιαννιώτικων δίστιχων ειδικότερα, πραγματεύεται θέματα συνήθως θρησκευτικά. Τα τραγούδια αυτά έχουν διδακτικό χαρακτήρα, φανερώνουν τη βαθιά προσήλωση στην ορθόδοξη εβραϊκή πίστη, υμνούν την παντοδυναμία του Θεού, θυμίζουν κατά περίπτωση τους Ψαλμούς του Δαυίδ, προτρέπουν για εγκράτεια και μετάνοια και αποζητούν τη θεϊκή δικαιοσύνη. Το πιο σημαντικό στοιχείο τους όμως είναι ότι αποτελούν πρωτότυπες δημιουργίες ντόπιων, άγνωστων ποιητών. Οι συνθέσεις αυτές συγκεντρώθηκαν από παλιούς ψάλτες και καταχωρίστηκαν σε χειρόγραφες συλλογές μαζί με άλλα εβραϊκά τραγούδια, πρωτότυπα κι αυτά, που μόνο στην Ήπειρο τραγουδιόνταν, συνήθως στις διάφορες θρησκευτικές τελετές. 7 Είχαν, ωστόσο, όχι μόνο θρησκευτικό αλλά και κοσμικό χαρακτήρα, καθώς τα τραγουδούσαν και σε στιγμές ανάπαυσης και γλεντιού. Μια τέτοια χειρόγραφη συλλογή, που αποτελείται από 45 περίπου ανέκδοτα εβραϊκά τραγούδια, έφερε στο φως ο Ιωσήφ Μάτσας. Ο 6 «Από την ιστορία της Ισραηλιτικής Κοινότητος Ιωαννίνων», Το κείμενο περιλαμβάνει δημοσιεύματα της εφημερίδας Ακρόπολις του 1913», Χρονικά, τχ. 162, (Ιούλιος Αύγουστος 1999), 10. 7 Ιωσήφ Μάτσας, Γιαννιώτικα Εβραϊκά Τραγούδια, έκδοση Ηπειρωτικής Εστίας, Ιωάννινα 1953, 7. 27

αναγνώστης του χειρογράφου διαβάζει ελληνικές λέξεις γραμμένες με εβραϊκά γράμματα. Συναντά ακόμη φράσεις του γιαννιώτικου ιδιώματος, σχεδόν σε κάθε στίχο, ενώ δεν λείπουν και κάποιες τούρκικες λέξεις που ήταν τότε ακόμη σε χρήση. 8 Τη διάσωση των τραγουδιών από το μένος των Γερμανών την οφείλουμε ίσως στο γεγονός ότι η παλιά συναγωγή των Ιωαννίνων δεν καταστράφηκε από τους Γερμανούς κατακτητές, διότι παραχωρήθηκε στη Ζωσιμαία βιβλιοθήκη. Λίγο πριν αρχίσουν οι ομαδικές συλλήψεις, τις παραμονές της τελικής συγκέντρωσης και αναχώρησης για τα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης, οι ιθύνοντες της κοινότητας κατάφεραν και έκρυψαν τα πολύτιμα κειμήλια των συναγωγών της πόλης σ ένα μικρό υπόγειο, του οποίου η είσοδος ήταν αθέατη 9. Χαρακτηριστικός είναι ακόμη και ένας έμμετρος θρήνος που διασώθηκε, τον οποίο παρουσίασε ο Ιωσήφ Μάτσας. Ο θρήνος ανάγεται πιθανότατα στον 18 ο αιώνα και πραγματεύεται τα δεινά της άλωσης της Ιερουσαλήμ ακολουθώντας το ύφος του Περί του ιουδαϊκού πολέμου του Φλάβιου Ιώσηπου. Φαίνεται, ωστόσο, ότι αποτελεί περισσότερο παραλλαγή κωνσταντινοπολίτικου θρήνου για την άλωση της Πόλης, παρά τοπική παραγωγή. 10 Επιρροές αυτών των γιαννιώτικων τραγουδιών εντοπίζουμε σε αρκετά από τα ποιήματα του Γιωσέφ Ελιγιά, ο οποίος δημοσίευσε μάλιστα στο περιοδικό της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαιδείας δώδεκα εξάστιχες στροφές από το τραγούδι «Δοξασμένο τ όνομά σου» με τίτλο «Ένα εβραϊκό λαϊκό άσμα της Ηπείρου» 11, στο οποίο έχει χωρίσει τους δεκαπεντασύλλαβους στίχους του σε δύο μέρη. Επιλέγουμε ενδεικτικά την όγδοη και ένατη από τις δώδεκα συνολικά στροφές που παρουσίασε: Δένω χέρια, γονατίζω, γέρνω και σε προσκυνώ κι ομπροστά από τη δουλειά μου τις παινέσεις σου αρχινώ. Άσπρησε το φταίξημό μου τι είνε κατακόκκινο. 8 Ιωσήφ Μάτσας, Γιαννιώτικα ό.π., σημ. 7. 9 Γιοσέφ Ελιγιά: Επιστρεφοντας στα Γιάννενα.. Η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων, Διαδρομή στο Χρόνο, [Τεύχος που κυκλοφόρησε με αφορμή μια σειρά εκδηλώσεων οι οποίες ήταν αφιερωμένες στη μνήμη των εβδομήντα χρόνων από το θάνατο του Γιωσέφ Ελιγιά. Οι εκδηλώσεις διοργανώθηκαν από την Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων και το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος τον Δεκέμβριο του 2001]. 10 Ιωσήφ Μάτσας, Εβραιοελληνικοί θρήνοι, Δ Συμπόσιο Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού χώρου, Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1983. 11 περ. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία, τχ. 129 (6 Μαΐου 1928), 5, εδώ 193. 28

Το βασίλειο σου για πάντα ορισμός σου για πολύ και ζωνάρι το ζωνάρι Την ολπίδα σου αγκαλεί Κι ο άνθρωπος οχ το θυμό σου Να κρυφτή δεν του βολεί! Η μεγάλη προσήλωση στις ρωμανιώτικες παραδόσεις εξηγεί το γεγονός ότι οι Εβραίοι που ήταν ήδη εγκατεστημένοι στα Γιάννενα αφομοίωσαν τους ισπανόφωνους ομοθρήσκους τους που έφτασαν διωγμένοι από την Ιβηρική το 1492, παρόλο που στις περισσότερες περιοχές συνέβαινε το αντίθετο. Γι αυτό το λόγο, εξάλλου, και οι δύο συναγωγές της πόλης ήταν ρωμανιώτικες. Διακριτικό σημάδι των Ρωμανιωτών αποτελούσε κυρίως το οικογενειακό επίθετό τους. 12 Κι αυτό γιατί οι Γιαννιώτες Εβραίοι, ιδίως παλαιότερα, δεν είχαν ξεχωριστά οικογενειακά ονόματα αλλά ο καθένας έπαιρνε δίπλα στο βαπτιστικό του και το όνομα του πατέρα του (π.χ. τα παιδιά του Αβραάμ Μωσέ, ο Ισαάκ ή ο Ιακώβ αναφέρονταν ως Ισαάκ Αβραάμ, Ιακώβ Αβραάμ, το παιδί του Ισαάκ Αβραάμ θα λεγόταν Αβραάμ Ισαάκ κ.ο.κ.), με εξαίρεση τους Κοέν και Λεβή, από τους οποίους οι πρώτοι θεωρούνται απόγονοι των μελών του ανώτατου ιερατείου που λειτουργούσαν τον Ναό της Ιερουσαλήμ και οι δεύτεροι κατάγονται από την ιερατική φυλή των Λεβή, μία από τις δώδεκα φυλές του Ισραήλ. 13 Έτσι γινόταν μια σύγχυση, που τους ανάγκαζε να εφευρίσκουν για τον κάθε συντοπίτη τους ένα παρατσούκλι, συνήθεια που παρατηρείται και στην υπόλοιπη Ήπειρο. Η παράδοση αναφέρει μάλιστα πως όσα παρωνύμια ήταν εύηχα και αρεστά στους κατόχους τους κρατήθηκαν αργότερα και ως οικογενειακά ονόματα (το οικογενειακό όνομα του Γιωσέφ Ελιγιά ήταν Καπούλιας). Η έρευνα επαληθεύει εν μέρει τα παραπάνω, γιατί από τον 16 ο ακόμα αιώνα συναντούμε οικογενειακά ονόματα που δεν προέρχονται από βαφτιστικά. Όσο για τις γυναίκες, η παράδοση αναφέρει πως είχαν ελληνικά ονόματα, όπως Αναστασία, Σταματία, Ευτυχία, Αρχοντούλα, κ.λπ. Αξιοσημείωτο είναι ακόμη το γεγονός ότι στα Γιάννενα δεν συναντά κανείς φαινόμενα καχύποπτης αντιμετώπισης του εβραϊκού πληθυσμού για θρησκευτικούς, οικονομικούς, πολιτικούς και ιδεολογικούς λόγους, κάτι που θα έκανε επισφαλή την παραμονή του. Η συνύπαρξη εβραϊκού και χριστιανικού στοιχείου στην Ελλάδα είχε ξεκινήσει από τα ελληνιστικά χρόνια, τον 3 ο αιώνα π.χ., όπως βεβαιώνουν 12 Ιωσήφ Μάτσας, «Τα ονόματα των Εβραίων στα Γιάννενα», Χρονικά, τχ. 107, (Σεπτέμβριος Οκτώβριος 1989), 36 38. 13 Ασέρ Μωυσής, Η ονοματολογία των Εβραίων της Ελλάδος, ήτοι η ιστορία, η προέλευσις και η σημασία των κυρίων και οικογενειακών ονομάτων των Εβραίων της Ελλάδος, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Αθήνα 1973. 29

αρχαιολογικές μαρτυρίες. 14 Η εξέταση των διακοινοτικών σχέσεων στα Γιάννενα, αλλά και σε ολόκληρη την Ήπειρο, μας βοηθά να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι ο χριστιανικός πληθυσμός της πόλης αναγνώριζε την υπόσταση της ισραηλιτικής κοινότητας και δεν βρέθηκε ποτέ σε αντιπαράθεση μαζί της. Η εβραϊκή κοινότητα αναδείκνυε το δισυπόστατο χαρακτήρα της ως σημαντικού συστατικού στοιχείου στα Γιάννενα του μεσοπολέμου και ως ομάδας με αυτόνομες παραδόσεις και επιδιώξεις στο εσωτερικό της ευρύτερης κοινωνίας. Υπήρχαν, ωστόσο, κάποια μεμονωμένα περιστατικά διενέξεων τα οποία θα μπορούσαν να αποδοθούν και στο γεγονός ότι οι Εβραίοι ζούσαν σε έναν δικό τους κόσμο, απομονωμένοι φυλετικά, θρησκευτικά και πολιτισμικά από τον περίγυρό τους. 15 Αυτό είχε ως συνέπεια κάποιοι να τους εχθρεύονται, με αποτέλεσμα να απομονώνονται περισσότερο και να εγκλωβίζονται στην ψευδαίσθηση της ενδο κοινοτικής αυτάρκειας την οποία τους εξασφάλιζε, κατά την άποψή τους, το αυστηρό σύστημα της εσωτερικής τους οργάνωσης. Τα όρια διαφορετικότητας της κοινότητας ήταν αυστηρά καθορισμένα, ενώ και τα ακριβή σύνορα ανάμεσα στο «μέσα» και στο «έξω» ήταν σαφή και ευδιάκριτα. Η υπόλοιπη γιαννιώτικη κοινωνία αποδεχόταν τη θρησκευτική διαφορά της εβραϊκής κοινότητας και σε καμιά περίπτωση δεν την ισοπέδωνε με το να της επιβάλλει τα δικά της πρότυπα. Δεν επιθυμούσε όμως και την πλήρη ενσωμάτωσή της, γιατί η απομόνωση του Εβραίου λειτουργούσε ως ασφαλιστική δικλίδα για τη συνοχή της εθνικής ομάδας, άρα αποτελούσε ένα μέτρο εξασφάλισης της εθνικής ομοιογένειας. Ο Εβραίος ως «άλλος», ως αντίθεση και απειλή για κάθε μη Εβραίο, ανεξάρτητα αν αυτός ήταν αστός, κομμουνιστής, ακροδεξιός, αποτελούσε μια τυπική προσωποποίηση του ξένου. Ο Εβραίος αυτός «ξένος» αυτοπροσδιοριζόταν επηρεασμένος από την ξενότητα που το περιβάλλον του είχε επιβάλει: γι αυτόν ξένοι ήταν πλέον οι «άλλοι», οι αυτόχθονες. Ο ίδιος ο Ελιγιά στο λήμμα «Ιουδαίος» της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας γράφει ότι μέχρι το τέλος του ΙΗ αιώνα η θέση του ιουδαϊκού λαού μεταξύ των άλλων εθνών ήταν απόλυτα καθορισμένη. Ο Εβραίος, είτε απολάμβανε την ευμένεια είτε αντιμετώπιζε την δυσμένειά τους, θεωρούταν πάντοτε ξένος. 16 Η καχυποψία κατά των Εβραίων έγινε πιο έντονη, όταν πρωτάρχισαν και οι Ισραηλίτες, μιμούμενοι τους Ζωσιμάδες, να 14 Γιοσέφ Ελιγιά: Επιστρεφοντας στα Γιάννενα.. Η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων, Διαδρομή στο Χρόνο, ό.π., σημ. 9. 15 Κων. Φωτόπουλου, «Παληές Γιαννιώτικες Μικροιστορίες, Μια δραματική σύγκρουση Χριστιανών κι Εβραίων», Ηπειρωτική Εστία, τχ. 201 202, (Ιανουάριος Φεβρουάριος 1969),157 161. 16 Γιωσέφ Ελιγιά, Εβραϊκά μελετήματα, επιμέλεια Γ. Ζωγραφάκης, Θεσσαλονίκη 1978, 124. 30

διακρίνονται για τη φιλανθρωπική τους δράση 17. Οι χριστιανοί Γιαννιώτες τότε, είτε από ζήλεια είτε από φανατισμό, ειρωνεύτηκαν αυτήν την τάση με τους παρακάτω σατιρικούς στίχους: Θέλσαν να κάνουν κι οι Ουβραίοι των Ζωσιμάδων τα ελέη. Νταβγκιών εφέντης η αρχή, Κι αυτός τους καν τη διδαχή. Κι όταν τ άκσι κι η Μαρμπέ Απ τ χαρά τς μέσα μπαίν Κι φερν τ αφέντ ς τον τζιουμπέ Πούχε μεσ στη τζιέπη το τζιουλμπέν. Για κι ο Μωυζής τ Αλκαλάη Με χαρά μεγάλ τ ακούει. Λόγος μεγάλος γίνηκε Στο Κουρμανιό στη μεσ. Χαϊ! Χάι! Είμαστε κι εμείς Δεν είστε μουνάχα εσείς Σας αρέσ, δεν σας αρέσ. Νταβγκιών εφέντης: πλούσιος Ισραηλίτης φιλότουρκος. [Παραφθορά του ονόματος Νταβιτσόν Δαυίδ Εφέντη, επιφανούς Εβραίου των Ιωαννίνων εκείνης της περιόδου. Μαρμπέ: όνομα που έδιναν συνήθως οι Ισραηλίτες στην υπηρέτρια, όπως οι Τούρκοι έδιναν το όνομα Φατμέ. Τζιουμπές: χειμωνιάτικο πανωφόρι. Τζιουλμπέν: μικρό πέτσινο χρηματοφυλάκιο. Αλκαλάη: πλούσιος Ισραηλίτης. Κουρμανιό: Η συνοικία που βρίσκεται απέναντι από το κάστρο των Ιωαννίνων. Εμείς: και εμείς οι Ισραηλίτες είμαστε άξιοι να έχουμε ελέη. Εσείς: και όχι μόνον εσείς οι Χριστιανοί. Ωστόσο, αυτή η περιχαρακωμένη έννοια της εβραϊκής ταυτότητας, ιδιαίτερα για τον Ελιγιά, συνδεόταν ιδεολογικά με τη φυλάκιση του εαυτού του σε δεσμευτικά και μερικές φορές ασφυκτικά πλαίσια από τα οποία δεν μπορούσε να ξεφύγει, καθώς η ένταξη και η ταυτόχρονη αποστασιοποίηση από τους κόλπους της εβραϊκής κοινότητας ήταν από τη φύση τους έννοιες αντιφατικές. Ο Γιωσέφ Ελιγιά, ως απόφοιτος της Alliance Israélite Universelle, τη δράση της οποίας θα εξετάσουμε στη συνέχεια, δεν μπορούσε να ενσωματωθεί και να δεχτεί, σε καμιά περίπτωση, τη στέρηση κάθε αυτεξουσιότητας και προσωπικής ελευθερίας. Ήταν ίσως ο πρώτος που διαφοροποιήθηκε, υιοθετώντας 17 Γεωργ. Α. Οικονόμου, «Οι ζωσιμάδες και οι Ισραηλίτες των Ιωαννίνων», Ηπειρωτική Εστία, τχ. 31, (Νοέμβριος 1954), 1043 1044. 31

πρακτικές αντίστασης στις διαδικασίες αφομοίωσης, και αντιμετωπίστηκε ως μορφή περιθωριακή, ολοένα και πιο επικίνδυνη για τα κυρίαρχα μοντέλα συμπεριφοράς. Στο μεταξύ η αφομοίωση, ως μια συνειδητή πολιτισμική επιλογή, άρχισε να αποτελεί μια νέα, ιδιαίτερα δελεαστική πρόταση απέναντι στις δυναμικές που ως τότε καθόριζαν την απόλυτη συνοχή μέσα στην εβραϊκή κοινότητα. Από τον 18 ο αιώνα, η αφομοιωτική προσπάθεια είχε ήδη επιβληθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη, ως ένα ανερχόμενο και καθοριστικό στοιχείο της εβραϊκής σκέψης. Οι περισσότεροι Εβραίοι σιγά σιγά αισθάνονταν ότι επιτέλους έβρισκαν όχι μόνο τη δικαιοσύνη και την ελευθερία, αλλά και κάποια ευρύτερη αναγνώριση και αποδοχή, προϋποθέσεις απαραίτητες για την ακόμα μεγαλύτερη εξέλιξή τους. 18 Ωστόσο, διαπιστωνόταν ότι ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να επιτευχθεί η απόλυτη αφομοίωση, γιατί κάθε άλλο παρά απλό ήταν να διασπαστεί αυτόματα μια τόσο κλειστή και συμπαγής κοινωνία και να ενστερνιστεί αμέσως τις επερχόμενες αλλαγές. Όποιος δεν μετρούσε στις σωστές τους διαστάσεις τόσο τις δικές του δυνάμεις όσο και αυτές των αντίπαλων φορέων, δηλαδή των υποστηρικτών της πατροπαράδοτης τάξης, πλήρωνε και το ανάλογο τίμημα: αντιμετώπιζε τη σκληρότητα που επιδεικνύεται παραδοσιακά απέναντι σε πρόσωπα που εκφράζουν την αλλαγή και χαρακτηρίζονται από ανατρεπτικές τάσεις. 18 Ρένα Μόλχο, Τα προβλήματα της αφομοιωτικής ιδεολογίας στους Εβραίους, εκδ. Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδας, Αθήνα 1991. 32

Η Alliance Israélite Universelle 19 Η παιδεία αποτέλεσε το θεμέλιο λίθο της θρησκευτικής ταυτότητας των εβραϊκών κοινοτήτων τόσο του ελλαδικού χώρου όσο και της υπόλοιπης διασποράς. Στα Γιάννενα, από το 1875, λειτουργούσε σχολείο αρρένων (Ταλμούδ Τορά), στο οποίο, εκτός από εβραϊκή γλώσσα και ιστορία, διδάσκονταν τουρκικά (μέχρι το 1913) και ελληνικά. Επίσημος φορέας για την εκπαίδευση των κοριτσιών δεν υπήρχε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, καθώς, σύμφωνα με την παράδοση, μόνο τα αγόρια ήταν απαραίτητο να παρακολουθούν σχολικά μαθήματα. Αυτό βέβαια δεν εμπόδιζε κάποιους γονείς, που συνήθως είχαν υψηλότερο εισόδημα και ήθελαν να αποκτήσουν τα κορίτσια τους υποτυπώδη μόρφωση, να τα εγγράφουν σε ελληνικά σχολεία, γιατί θεωρούσαν απολύτως απαραίτητη τη γνώση της ελληνικής γλώσσας. Έτσι, ανάμεσα στα 1881 και στα 1901, εκατόν πενήντα έξι εβραιοπούλες παρακολούθησαν μαθήματα σε ελληνικό δημοτικό σχολείο. Ήταν όμως υποχρεωμένες να παρακολουθούν μαθήματα ακόμη και το Σάββατο, μέρα απόλυτης αργίας, σύμφωνα με τις επιταγές της εβραϊκής θρησκείας. 20 Το 1903 μια ομάδα από νεαρούς Γιαννιώτες Εβραίους ξεκίνησε μια συστηματική προσπάθεια για να πείσει τους ιθύνοντες της Κοινότητας να ιδρύσουν και σχολείο θηλέων, ώστε να έχουν τη δυνατότητα και οι νεαρές ομόθρησκές τους να παρακολουθούν ταυτόχρονα μαθήματα τόσο στην ελληνική όσο και στην εβραϊκή γλώσσα. Η ανταπόκριση στο αίτημα ήταν άμεση και το εβραϊκό σχολείο θηλέων άνοιξε τις πύλες του. Η Κοινότητα, όμως, έκανε ταυτόχρονα προσπάθειες να επεκταθεί και στα Γιάννενα η δράση της Α.I.U. του Παρισιού 21 που είχε ήδη ιδρύσει παραρτήματα σε αρκετές κοινότητες της Νότιας Ευρώπης και στη Μέση Ανατολή από το 1873. Η πρόταση προέβλεπε να φιλοξενηθούν στις εγκαταστάσεις της σχολής όχι μόνο κορίτσια αλλά και αγόρια. Η επέκταση της A.I.U. και στα Γιάννενα είχε θεωρηθεί από τους ηγέτες της Κοινότητας απαραίτητη για την επαγγελματική και κοινωνική ανόρθωση των Εβραίων οι οποίοι επιθυμούσαν να διαδραματίσουν πρωταγωνιστικό ρόλο στο κοινωνικο πολιτικό γίγνεσθαι της πόλης. Τα περισσότερα έξοδα θα τα κάλυπτε η 19 Στο εξής: Α.Ι.U. 20 Γιοσέφ Ελιγιά: Επιστρεφοντας στα Γιάννενα.. Η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων, Διαδρομή στο Χρόνο, ό.π., σημ. 9. 21 Η Αlliance Israélite Universelle ιδρύθηκε στο Παρίσι τον Ιούνιο του 1860 από μια ομάδα νεαρών Εβραίων στην οποία προέδρευε ο Charles Netter. Στόχος της ήταν να δώσει μια νέα διάσταση στην εβραϊκή εκπαίδευση ιδρύοντας σχολεία στις κοινότητες διαφόρων χωρών. Σε είκοσι πέντε χρόνια δημιουργήθηκε μια μεγάλη αλυσίδα εκπαιδευτηρίων με 52.000 μαθητές στις χώρες των Βαλκανίων και της Μ. Ανατολής. Στην Ελλάδα τα σχολεία που ιδρύθηκαν ήταν στον Βόλο (1865), στη Λάρισα (1868), στη Θεσσαλονίκη (1873), στο Διδυμότειχο (1897), στη Ρόδο (1901), στις Σέρρες (1901), στα Ιωάννινα (1904), στην Καβάλα (1905), στην Πρέβεζα (1908) και στην Κομοτηνή (1910). 33

A.I.U. του Παρισιού: οι δάσκαλοι της εβραϊκής γλώσσας θα πληρώνονταν από την Ισραηλιτική Κοινότητα, ενώ οι Έλληνες και οι Τούρκοι συνάδελφοί τους από την Οθωμανική Κυβέρνηση. Το καθεστώς αυτό διατηρήθηκε μέχρι το 1913, όσο δηλαδή τα Γιάννενα βρίσκονταν κάτω από Οθωμανική κατοχή. Μετά από την απελευθέρωση, όπως ήταν φυσικό, η Ελληνική Κυβέρνηση πλήρωνε μόνο τους μισθούς των δασκάλων της ελληνικής γλώσσας, καθώς τα τουρκικά δε διδάσκονταν πια. Ετσι, από το 1904 λειτουργεί, παράλληλα με το Ταλμούδ Τορά, και η σχολή της Α.Ι.U. που ήδη είχε εκτοπίσει, από τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνα, σε πολλές χώρες, τις παραδοσιακές σχολές θρησκευτικής μόρφωσης και στοιχειώδους εκμάθησης της εβραϊκής γλώσσας. Η Α.Ι.U. είχε ως στόχο, μεταξύ άλλων, να συμβάλει στη χειραφέτηση και την πνευματική πρόοδο των Ισραηλιτών όλου του κόσμου, γεγονός που μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με την κοσμική και δυτική εκπαίδευση και όχι με τη θρησκευτική παιδεία. Το έργο της, ωστόσο, συνάντησε αρκετές αντιδράσεις, επειδή δεν ήταν λίγοι αυτοί που θεώρησαν ότι απειλεί την παραδοσιακή δομή των ισραηλιτικών κοινοτήτων. Αν κρίνουμε με βάση την πορεία που διέγραψε ο απόφοιτος και μετέπειτα καθηγητής της σχολής Γιωσέφ Ελιγιά, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι ισχυρισμοί αυτοί κάθε άλλο παρά αβάσιμοι αποδείχθηκαν. Ιδιαίτερη έμφαση στο παράρτημα των Ιωαννίνων, όπως και αλλού, δόθηκε στην καλλιέργεια της γαλλικής γλώσσας και του γαλλικού πολιτισμού (λογοτεχνία, ιστορία, τέχνες). Στο πρόγραμμα προβλεπόταν ακόμη η διδασκαλία της εβραϊκής και της ελληνικής γλώσσας, ενώ της τουρκικής, όπως ήδη είπαμε, σταμάτησε μετά από την απελευθέρωση της πόλης. Ιδιαίτερα η διδασκαλία των γαλλικών έφερε τους μαθητές πιο κοντά στην ευρωπαϊκή παιδεία και οι νέοι που είχαν μείνει προσηλωμένοι στις πατροπαράδοτες αξίες δεν άργησαν να στραφούν και αυτοί στο ευρωπαϊκό πνεύμα και να διευρύνουν τους πνευματικούς τους ορίζοντες. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Βίκτωρα Μπεχορόπουλου, που επιβεβαιώνει την επιθυμία του φίλου του Γιωσέφ Ελιγιά, να μάθει όσο πιο σωστά γίνεται τη γαλλική γλώσσα: «Άλλοι περισσότερο απ αυτόν εύποροι συμμαθηταί του είχαν προμηθευτεί το γαλλικό λεξικό (Λαρούς) κατά συμβουλή του τότε επιμελητού της Αλιάνς κ. Μιτράνη, ενώ ο Γιωσέφ δεν είχε τα μέσα να προβεί σε μια τέτοια προμήθεια. Έβλεπε όμως με πόθο την απόκτηση ενός τέτοιου έργου. Γι αυτό, κάνοντας όσο μπορούσε περισσότερες οικονομίες, κατώρθωσε να πάρει κι αυτός, ένα μικρότερο, μα Λαρούς πάντοτε». 22 22 Όλμος Περάνθης, «Γιωσέφ Ελιγιά», περ. Νεοελληνικά Γράμματα, τχ. 103, (19 Νοεμβρίου 1938), 4. 34