Λέκα Ευρυδίκη,, Περίληψη : Η πλαστική της Αρχαϊκής περιόδου από την Τρωάδα αντιπροσωπεύεται κυρίως από το γλυπτό διάκοσμο του ναού της Αθηνάς στην Άσσο, έργο ντόπιου εργαστηρίου με έντονο επαρχιακό χαρακτήρα. Μεμονωμένα έργα προέρχονται επίσης από τη Νεανδρία, τη Γέργιθα, την Άβυδο και τα περίχωρα του Ιλίου. Χρονολόγηση Αρχαϊκή περίοδος Γεωγραφικός εντοπισμός Τρωάδα 1. Γλυπτός διάκοσμος ναού Αθηνάς στην Άσσο Ο γλυπτός διάκοσμος του ναού της Αθηνάς στην ακρόπολη της Άσσου (540-520 π.χ.) παρουσιάζει μεγάλη πρωτοτυπία. Στοιχεία δωρικού ρυθμού αποτελούν οι ανάγλυφες μετόπες που κοσμούσαν τις δύο στενές πλευρές και τις απολήξεις των μακρών πλευρών του, ενώ, σύμφωνα με τον ιωνικό ρυθμό, το επιστύλιο κοσμούνταν με ανάγλυφη ζωφόρο σε όλες τις πλευρές (ή τουλάχιστον στο μεγαλύτερο μέρος τους), και δεν υπήρχαν γλυπτά στο αέτωμα. Πρόκειται για έναν ιδιόμορφο συνδυασμό του ιωνικού και του δωρικού ρυθμού, σε μια εποχή όπου τα χαρακτηριστικά τους είχαν πια παγιωθεί. Η ιδιομορφία αυτή εξηγείται ίσως από το γεγονός ότι ο δωρικός ρυθμός είναι άγνωστος στις παραδόσεις της περιοχής, καθώς μάλιστα ο ναός της Αθηνάς στην Άσσο είναι ο μόνος γνωστός δωρικός ναός της Μικράς Ασίας. Το γεγονός ότι βρίσκουμε δωρικό κτίσμα στην παραλία της Μικράς Ασίας, και μάλιστα διακοσμημένο όπως θα δούμε παρακάτω με σκηνές από το μυθολογικό κύκλο του Ηρακλή, πιστεύεται πως οφείλεται, μεταξύ άλλων, στις επαφές που είχε η περιοχή τον 6ο αι. π.χ. με την Αθήνα. 1 Mεγάλος αριθμός των γλυπτών αυτών είχαν εντοπιστεί από Ευρωπαίους περιηγητές μέσα στους σωρούς των ερειπίων του ναού ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα. Το 1838, έπειτα από μακροχρόνιες διαπραγματεύσεις, ο σουλτάνος Μαχμούτ Β' δώρισε τα γλυπτά αυτά στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. 2 Τα ανάγλυφα που αποκαλύφθηκαν κατά τις ανασκαφές του αμερικανικού αρχαιολογικού ινστιτούτου από το 1881 έως το 1883 μοιράστηκαν στα μουσεία της Κωνσταντινούπολης 3 και της Βοστόνης. 4 Πρόσφατες όμως ανασκαφές έφεραν στο φως και νέα ευρήματα. 5 Τα γλυπτά αυτά, όπως και ολόκληρος ο ναός, είναι λαξευμένα σε σκληρό ντόπιο τραχείτη λίθο, ποικιλία του ηφαιστειογενούς ανδεσίτη. Πρόκειται για πέτρωμα γκριζοκάστανου θαμπού χρώματος, πολύ χονδρόκοκκο, με ανώμαλη κρυσταλλική δομή, εύθρυπτο, αλλά συγχρόνως ανθεκτικό στη σμίλη του γλύπτη. Ίσως σε αυτό να οφείλεται η πρωτόγονη εμφάνιση του χαμηλού αναγλύφου, που έχει έναν εντελώς επαρχιακό χαρακτήρα. Πιστεύεται μάλιστα ότι η έντονα πορώδης επιφάνεια των γλυπτών ήταν επιχρισμένη στην Αρχαιότητα με ασβεστοκονίαμα και είχε επιζωγραφιστεί. Αυτό θα διευκόλυνε σημαντικά και την ανάγνωση των χαμηλών αναγλύφων, που είναι ακόμη πιο δύσκολη σήμερα λόγω της εκτεταμένης φθοράς της επιφάνειάς τους. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού, κοινό στο επιστύλιο και στις μετόπες, θυμίζει πήλινες ανάγλυφες σίμες και περιλαμβάνει διάφορα θέματα δανεισμένα από την κοινή εικονογραφική παράδοση των αρχαίων Ελλήνων, δοσμένα όμως χωρίς εσωτερική συνοχή: μυθολογικές σκηνές με πρόσωπα ή πρόσωπα και Κενταύρους ή μεμονωμένους Κενταύρους, εραλδικές σφίγγες, αλληλοσπαρασσόμενα ή μεμονωμένα ζώα. Εκτός από την ερμηνεία των σκηνών αυτών, ένα άλλο λεπτό σημείο είναι η κατανομή των ανάγλυφων πλακών της ζωφόρου και των μετοπών στο θριγκό του ναού. Μέχρι στιγμής ξέρουμε ότι αυτά τα στοιχεία, ανεπαρκή για να κοσμήσουν στο σύνολό του το θριγκό με τις τέσσερις πλευρές του, ήταν συγκεντρωμένα στις προσόψεις και σε ένα τμήμα των μακρών πλευρών κοντά σε αυτές. Ωστόσο, η ακριβής ακολουθία των πλακών, αν και πολυσυζητημένη, παραμένει άγνωστη. Τμήματα των μακρών πλευρών του επιστυλίου κοσμούσαν πιθανότατα τέσσερις μεγάλες και, κατά μία άποψη, σχετικές Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 1/5
Λέκα Ευρυδίκη,, μεταξύ τους παραστάσεις: η πάλη του Ηρακλή με τον Τρίτωνα/Νηρέα και η ταχεία φυγή των έντρομων Νηρηίδων, 6 η περιπέτεια του Ηρακλή με τους Κενταύρους (ο Κένταυρος Φόλος, με αγγείο στο χέρι, παρατηρεί τον Ηρακλή να τοξεύει Κενταύρους με κλαδιά, οι οποίοι φεύγουν τρέχοντας), 7 μια σκηνή συμποσίου, ίσως προς τιμήν του Ηρακλή, όπου κατά την ιωνική παράδοση δεν απεικονίζονται ανάκλιντρα αλλά οι μορφές εμφανίζονται ανακεκλιμένες πάνω στο έδαφος. 8 Συμπλέγματα λεόντων που επιτίθενται σε ήρεμα ζώα θα ήταν μοιρασμένα πιθανότατα στις στενές πλευρές του ναού. 9 Τα εραλδικά σύνολα, με δύο αντιθετικές σφίγγες που πλαισιώνουν ένα κεντρικό απλουστευμένο φυτικό μοτίβο ή με αντιμέτωπους ταύρους, θα κοσμούσαν τις απολήξεις των μακρών πλευρών. 10 Στις μετόπες απεικονίζονται μεταξύ άλλων η Ευρώπη πάνω στον ταύρο-δία, σκηνή καταδίωξης με δύο άνδρες να τρέχουν, σκηνή μονομαχίας με ένα νέο άνδρα να κραδαίνει το ξίφος του ενάντια σε ένα γενειοφόρο, δύο Κένταυροι να καλπάζουν έχοντας τραπεί σε φυγή, δύο εραλδικές σφίγγες και ένας κάπρος. 11 Τα αετώματα επιστέφονταν από ακρωτήρια (φυτικό μοτίβο στο κέντρο και σφίγγες στα άκρα), ενώ η σίμη έφερε υδρορρόες με μορφή λεοντοκεφαλών. Η τεχνοτροπική μελέτη των αναγλύφων, σε συνδυασμό με αυτή των αρχιτεκτονικών μελών του ναού (π.χ. των κιονόκρανων), επιτρέπει την τοποθέτηση της ανέγερσης του ναού στο γ' τέταρτο του 6ου αι. π.χ. Όπως και η αρχιτεκτονική του ναού, οι ανάγλυφες μορφές της ζωφόρου και των μετοπών, με τη σχεδιαστική σχεδόν απόδοση των σωμάτων, η οποία όμως θα ζωντάνευε με τα χαμένα σήμερα χρώματα, εμφανίζονται πρωτόγονες. Ωστόσο οι έντονες και γεμάτες ζωντάνια κινήσεις των χεριών και οι ζωηρές συστροφές των σωμάτων δείχνουν ήδη την ελεύθερη κινητικότητα των ύστερων αρχαϊκών αναγλύφων. Τα γλυπτά αυτά φιλοτεχνήθηκαν από ντόπιο επαρχιακό εργαστήριο που συνδυάζει παραδοσιακά και πρωτοπόρα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, με έντονες επιρροές από την τέχνη της γειτονικής Αιολίδας, όπως φαίνεται κυρίως στην απόδοση των κεφαλιών με το χαρακτηριστικό αιολικό προφίλ. Επίσης ο γλυπτός διάκοσμος του ναού της Άσσου έχει συνδεθεί με τις ανάγλυφες μετόπες του πρώτου Ηραίου στη Σίλαρι της Κάτω Ιταλίας. 12 2. Νεανδρία Ίλιον Γέργις Άβυδος Γνωστά είναι και ορισμένα μεμονωμένα έργα από άλλες πόλεις της Τρωάδας. Στη νότια νεκρόπολη της Νεανδρίας στήνονταν λίθινες πλάκες ύψους 2-4 μ., αδρά επεξεργασμένες, που είχαν περίπου το περίγραμμα μιας ανθρώπινης μορφής και σφηνώνονταν, χωρίς βάση, κατευθείαν στο έδαφος. Οι πλάκες αυτές αποτελούν προδρόμους των μεταγενέστερων ανάγλυφων επιτύμβιων στηλών. 13 Από έναν αιολικό ναό στην περιοχή σώζονται τμήματα πήλινης ανάγλυφης σίμης με ζωικό διάκοσμο και ακροκέραμα με προτομές ζώων. 14 Από τα περίχωρα του Ιλίου προέρχονται τα άκρα πόδια κόρης και τα φτερά σφίγγας, και τα δύο μαρμάρινα. 15 Χάλκινο αγαλμάτιο σφίγγας καθισμένης στα πίσω πόδια είναι γνωστό και από τη Γέργιθα, 16 ενώ ένα ύστερο αρχαϊκό αγαλμάτιο Αθηνάς από την Άβυδο φορά χιτώνα και λοξό ιμάτιο. Χρονολογείται στο β' μισό του 6ου αι. π.χ. και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της ιωνικής πλαστικής, αν και δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα αν πρόκειται για έργο ντόπιου εργαστηρίου ή για εισαγωγή από την Ιωνία, τα γειτονικά νησιά (Χίος, Σάμος) ή τις Κυκλάδες (Πάρος, Νάξος). 17 1. Boardman, J., Ελληνική πλαστική. Η Αρχαϊκή περίοδος, Σημαντώνη-Μπουρνιά, Ε. (μτφρ.) (Αθήνα 1982), σελ. 193, εικ. 216. 2. Hamiaux, M., Musée du Louvre. Les sculptures grecques 1 (Paris 1992), σελ. 67-75, αρ. 58-70. 3. Mendel, G., Musées impériaux ottomans. Catalogue des sculptures grecques, romaines et byzantines (Constantinople 1914), σελ. 1-28. 4. Comstock, M.B. Vermeule, C., Sculpture in Stone. The Greek, Roman and Etruscan Collections of the Museum of the Fine Arts, Boston (Boston 1976), σελ. 13-14, αρ. 19-21. 5. Stupperich, R., Neugefundene Bruchstücke von Marmorplastik in Assos, στο Serdaroğlu, Ü. Stupperich, R. Schwertheim, E. (eds), Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 2/5
Λέκα Ευρυδίκη,, Ausgrabungen in Assos (Asia Minor Studien 22, Bonn 1990), σελ. 29-34, πίν. 9-11 Stupperich, R., Neue Reliefs von Athena-Tempel von Assos, στο Serdaroğlu, Ü. Stupperich, R. (eds), Ausgrabungen in Assos 1992 (Asia Minor Studien 28, Bonn 1996), σελ. 33-42, πίν. 13. 6. Παρίσι, Μουσείο Λούβρου, αρ. ευρ. Ma 2.828. 7. Βλ. ενδεικτικά Παρίσι, Μουσείο Λούβρου, αρ. ευρ. Ma 2.830, 2.831. 8. Παρίσι, Μουσείο Λούβρου, αρ. ευρ. Μα 2829. Σύμφωνα με τον C. Rolley δεν υπάρχει λόγος να συνδέσουμε τη σκηνή συμποσίου με το μυθολογικό κύκλο του Ηρακλή. Βλ. Rolley, C., La sculpture grecque 1. Des origines au milieu du Ve siècle (Paris 1994), σελ. 231-232. 9. Βλ. ενδεικτικά Παρίσι, Μουσείο Λούβρου, αρ. ευρ. Ma 2.834-2.836. 10. Βλ. ενδεικτικά Παρίσι, Μουσείο Λούβρου, αρ. ευρ. Ma 2.832-2.833, 2.837. 11. Βλ. ενδεικτικά Παρίσι, Μουσείο Λούβρου, αρ. ευρ. Ma 2.825-2.827. 12. Rolley, C., La sculpture grecque 1. Des origines au milieu du Ve siecle (Paris 1994), σελ. 231-232. 13. Σήμερα είναι γνωστά έξι παραδείγματα τέτοιων πλακών. Βλ. Koldewey, R., "Neandria", BWPr 51 (1891), σελ. 17, εικ. 30 Kurtz, D.C. Boardman, J., Greek Burial Customs (London 1971), σελ. 220. 14. Κωνσταντινούπολη, Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 2694-2704 Koldewey, R., "Neandria", BWPr 51 (1891), σελ. 46-49, εικ. 66-68 Akestrom, A., Die Architektonischen Terrakotten Kleinasiens (Acta Inst. Athen R. Sueciae, S. in-4o 11, Lund - Stockholm 1966), σελ. 8-13, πίν. 3-4. 15. Cook, J.M., The Troad. An Archaeological and Topographical Study (Oxford 1973), σελ. 70, 85, πίν. 7c-d. 16. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη, Κατάλογος Χάλκινων, αρ. 766. 17. Κωνσταντινούπολη, Αρχαιολογικό Μουσείο, Κατάλογος Χάλκινων, αρ. 79 Joubin, A., Quelques bronzes inédits du Musée de Constantinople, RA 35 (1899), σελ. 203-205. Βιβλιογραφία : Mendel G., Musées impériaux ottomans. Catalogue des sculptures grecques, romaines et byzantines, Constantinople 1912-1914 Finster-Hotz U., Der Bauschmuck des Athenatempels von Assos. Studien zur Ikonographie, Roma 1984 Sartiaux F., Les sculptures et la restauration du temple d Assos en Troade, Paris 1915 Utili F., Die archaische Nekropole von Assos, Bonn 1999, Asia Minor Studien 31 Rolley C., La sculpture grecque 1. Des origines au milieu du Ve siècle, Paris 1994 Floren J., Fuchs W., Die griechische Plastik 1. Die geometrische und archaische Plastik, München 1987, Handbuch der Archäologie Boardman J., Ελληνική πλαστική. Η Αρχαϊκή περίοδος, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982, Σημαντώνη- Μπουρνιά, Ε. (μτφρ.) Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 3/5
Λέκα Ευρυδίκη,, Vermeule C.C., Comstock M.B., Sculpture in Stone. The Greek, Roman and Etruscan Collections of the Museum of the Fine Arts, Boston, Boston 1976 Felten F., Griechische tektonische Friese archaischer und klassischer Zeit, Bayern 1984 Hamiaux M., Musée du Louvre. Les sculptures grecques, 1, Paris 1992 Westcoat B.D., The Temple of Athena at Assos. Style, Date and Iconography, Oxford 1983 Bishop D., "Ein Fayence-Hypalektryon aus Assos", Μουσικός ανήρ. Festschrift für Max Wegner zum 90. Geburtstag, Bonn 1992, 17-26 Stupperich R., "Neugefundene Bruchstücke von Marmorplastik in Assos", Serdaroğlu, Ü. Stupperich, R. Schwertheim, E. (eds), Ausgrabungen in Assos, 1990 Bonn, Asia Minor Studien 22, 29-34 Stupperich R., "Neue Reliefs von Athena-Tempel von Assos", Serdaroğlu, Ü. Stupperich, R. (eds), Ausgrabungen in Assos 1992, Bonn 1996, Asia Minor Studien 28, 33-42 Δικτυογραφία : Assos, Sanctuary of Athena http://www.goddess-athena.org/museum/temples/assos/index.htm Assos, Temple of Athena http://www.sitesandphotos.com/catalog/parent-146482.html Friesstücke aus Assos http://www.aeria.phil.uni-erlangen.de/photo_html/bauplastik/fries/assos/assos.html Objects found at Assos http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?_r=1&res=9e05eedc163de533a25757c2a9649d94609fd7cf&oref=slogin Γλωσσάριo : αέτωμα, το Τριγωνικό αρχιτεκτονικό μέλος που βρίσκεται πάνω από το οριζόντιο γείσο της πρόσοψης των οικοδομημάτων. Επιστέφεται από το καταιέτιο γείσο, ενώ το βάθος του κλείνεται από τύμπανο. Διακοσμείται συνήθως με συνθέσεις γλυπτών, ανάγλυφων ή με γραπτό διάκοσμο. ακρωτήριο, το Γλυπτό μοτίβο, εικονιστικό ή όχι, πάνω από τις γωνίες των αετωμάτων, συνήθως σε θρησκευτικά οικοδομήματα και δημόσια κτήρια. δωρικός ρυθμός, ο Αρχιτεκτονικός ρυθμός που αναπτύχθηκε στην κυρίως Ελλάδα και στις δωρικές αποικίες, ειδικότερα στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία, κατά τον 6ο αι. π.χ. Στο δωρικό ρυθμό ο κίονας εδράζεται απευθείας στο στυλοβάτη, οι ραβδώσεις του κορμού είναι αβαθείς και σχηματίζουν οξείες ακμές, το κιονόκρανο αποτελείται από τον άβακα, τον εχίνο και το υποτραχήλιο, το επιστύλιο έχει αδιάρθρωτη επιφάνεια και η ζωφόρος αποτελείται από δύο εναλλασσόμενα μέλη: τα τρίγλυφα και τις μετόπες. Ο δωρικός ρυθμός χαρακτηρίζεται από τις αναλογίες των κιόνων που είναι βαριές σε σχέση με εκείνες του ιωνικού ρυθμού. επιστύλιο, το Η δοκός που ήταν τοποθετημένη πάνω από τους κίονες (στύλους) και ακριβώς πάνω από τα κιονόκρανα. Αρχικά το επιστύλιο κατασκευαζόταν από ξύλο, ενώ αργότερα ήταν λίθινο (πώρινο ή μαρμάρινο). Στους ναούς της Αρχαιότητας αποτελεί το κατώτατο τμήμα του θριγκού. ζωφόρος, η 1. (αρχιτεκτονική) Tμήμα του θριγκού πάνω από το επιστύλιο, το οποίο αποτελείται στο μεν δωρικό ρυθμό από εναλλασσόμενα τρίγλυφα και μετόπες, στο δε ιωνικό από ενιαία επιφάνεια που φέρει συνήθως ανάγλυφη διακόσμηση. 2. (ζωγραφική) Διακοσμητική οριζόντια ταινία που περιτρέχει διάφορα μέρη ενός αγγείου ή το άνω μέρος των τοίχων ενός δωματίου. θριγκός, ο Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 4/5
Λέκα Ευρυδίκη,, Το τμήμα του οικοδομήματος πάνω από το επίπεδο των κιόνων. Αποτελείται από το επιστύλιο, τη ζωφόρο (ή τρίγλυφα και μετόπες στο δωρικό ρυθμό) και το γείσο. ιμάτιο, το Ορθογώνιο κομμάτι μάλλινου, κατά κανόνα, υφάσματος που το φορούσαν πάνω από το χιτώνα. Μπορούσε να τυλιχτεί με διάφορους τρόπους γύρω από τους ώμους και το σώμα και στερεωνόταν με ζώνη ή πόρπες. ιωνικός ρυθμός, ο Αρχιτεκτονικός ρυθμός που γεννήθηκε στην Ιωνία και αναπτύχθηκε στη Μικρά Ασία και τα νησιά κατά τον 6ο αι. π.χ. Ο κίονάς του έχει σύνθετη βάση, οι ραβδώσεις του κορμού απολήγουν σε ταινία, το κιονόκρανο είναι ορθογώνιο και χαρακτηρίζεται από τις έλικες, κύριο γνώρισμα του ρυθμού. Ο θριγκός του αποτελείται από τριταινιωτό επιστύλιο, ενιαία ζωφόρο, που συχνά φέρει ανάγλυφες παραστάσεις, και γείσο. Ο ιωνικός ρυθμός χαρακτηρίζεται για τη ραδινότητα των αναλογιών του σε σχέση με το δωρικό. κιονόκρανο, το Το επιστέφον στοιχείο ενός κίονα, που αποτελεί τη μετάβαση μεταξύ του κατακόρυφου στηρίγματος και του οριζόντιου στοιχείου του επιστυλίου. Κατά την Αρχαιότητα η διακόσμηση του κιονόκρανου αποτελεί το χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε ρυθμού. Το δωρικό κιονόκρανο φέρει άβακα και εχίνο, το ιωνικό επιπλέον έλικες και προσκεφάλαιο, ενώ το κορινθιακό φέρει άβακα και κάλαθο με φύλλα ακάνθου. κόρη, η Συμβατικός όρος που χρησιμοποιείται από τη σύγχρονη έρευνα για τα αρχαϊκά αγάλματα ακίνητων, ντυμένων νεαρών γυναικών. μετόπη, η 1. (αρχιτεκτονική) Λίθινη ή πήλινη ορθογώνια πλάκα που αποτελεί τμήμα της δωρικής ζωφόρου και εναλλάσσεται με τα τρίγλυφα. Συνήθως φέρει γραπτή ή ανάγλυφη διακόσμηση. 2. (ζωγραφική) Ορθογώνιος χώρος, συνήθως στο ύψος των λαβών ενός αγγείου, με διακοσμητικές παραστάσεις. σίμη ή σίμα, η Αρχιτεκτονικό πήλινο ή μαρμάρινο μέλος με επιμελημένη όψη και διακοσμητικό χαρακτήρα που επιστέφει το γείσο. Έχει ημικυκλική τομή και χρησιμεύει στη διοχέτευση των υδάτων. χιτών, ο Τύπος ενδύματος που αποτελείται από τετράγωνο μάλλινο ύφασμα το οποίο ράβεται στις δύο πλευρές του. Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 5/5