ΗΜΕΡΙ Α. «Αντιπληµµυρική προστασία Αττικής»

ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑ ΑΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΓΡΑΦΕΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΡΓΩΝ ΗΜΕΡΙ Α «Αντιπληµµυρική προστασία Αττικής» Γενικές αρχές περιβαλλοντικού σχεδιασµού αντιπληµµυρικών έργων Εισηγητές : Α. ανιήλ Π.Λαζαρίδου Σ.Μίχας Αθήνα 2 Νοεµβρίου 2004

1 Γενικές αρχές περιβαλλοντικού σχεδιασµού αντιπληµµυρικών έργων ΑΙΚ. ΑΝΙΗΛ ρ. Πολ. Μηχ. - Π. ΛΑΖΑΡΙ ΟΥ Πολ. Μηχ.MSc Σ. ΜΙΧΑΣ Πολ. Μηχ.MSc Εταιρεία Μελετών, Ευβοίας 3, 15125 ΜΑΡΟΥΣΙ edaniil@hydroex.gr, info@hydroex.gr ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πριν από τη 10ετία του 1980 ο σχεδιασµός των υδραυλικών και γενικότερα όλων των τεχνικών έργων γινόταν µε µοναδικό σκοπό την επίτευξη ενός βέλτιστου τεχνικά και οικονοµικά σχήµατος χωρίς να λαµβάνονται ούτε στοιχειώδη µέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος. Σε σπάνιες µόνο και ειδικές περιπτώσεις, είτε από ευαισθησία του µελετητή, είτε από γενικότερες ευαισθησίες που επικρατούσαν στην περιοχή του έργου, λαµβάνονταν κάποια µέτρα µε εµπειρικό τρόπο. Ο αυτοσκοπός όµως για την επίτευξη µόνο µιας βέλτιστης τεχνικοοικονοµικά λύσης δηµιούργησε µεγάλες καταστροφές στο περιβάλλον πολλών περιοχών, που σήµερα είναι πολύ πιο φανερές. Ετσι, ειδικότερα σε ότι αφορά στην αντιπληµµυρική προστασία κατοικηµένων περιοχών, έχουν γίνει ακατάλληλες επεµβάσεις σε ποτάµια και χειµάρρους - ρέµατα, βιότοπους, λίµνες, µε αποτέλεσµα να δηµιουργηθούν τεράστια προβλήµατα από τις πληµµύρες. Η παλιά κλασσική αρχή Ο άνθρωπος ενάντια στη φύση, που δείχνει τη φιλοσοφία του ανθρώπου να θέλει να ελέγχει και να κυριαρχεί στα ποτάµια και γενικότερα στα υδατικά φυσικά συστήµατα, είχε ως αποτέλεσµα να γίνουν δραµατικές αλλαγές στο περιβάλλον. Σήµερα η πιο πάνω αρχή αντικαταστάθηκε µε την Ο άνθρωπος µέσα στο περιβάλλον και η έρευνα έχει στραφεί σε διεπιστηµονικές µελέτες και σε συνεργασία µεταξύ ειδικοτήτων, µε τη γενική αποδοχή ότι, για να γίνει αποδεκτή η οικονοµική ανάπτυξη, πρέπει η διαχείριση των υδάτινων πόρων να είναι περιβαλλοντικά σωστή. Στη χρονική περίοδο που ζούµε, αν λάβουµε υπόψη µας την πληθώρα των έργων που γίνονται στη χώρα µας, το µεγάλο ύψος των επενδύσεων και τα αναπόφευκτα αντικρουόµενα ιδιωτικά συµφέροντα, οι αναµενόµενες ζηµιές πιθανό να είναι αρκετά µεγάλες, αν δε γίνουν κατανοητές και δεν εφαρµοστούν ορισµένες αρχές σχεδιασµού και δε ληφθούν και κατάλληλα θεσµικά µέτρα για την εφαρµογή τους. Σκοπός αυτής της οµιλίας είναι να επισηµάνει πολύ γενικές αρχές για την ευαισθητοποίηση των συναδέλφων µελετητών που ασχολούνται µε το σχεδιασµό υδραυλικών έργων, ώστε η οικολογική και περιβαλλοντική θεώρηση να συνοδεύει κάθε βήµα σχεδιασµού. Στην παρούσα οµιλία παρουσιάζονται κάποιες γενικές αρχές, η βασική φιλοσοφία σχεδιασµού ρεµάτων και αντιπληµµυρικών έργων που στηρίζεται σε µία οικολογική θεώρηση µε την έννοια ενός λιγότερο επεµβατικού σχεδιασµού. Η λήψη ολοκληρωµένων αποφάσεων για τη διαχείριση σε επίπεδο υδρολογικής λεκάνης είναι πολύπλοκη υπόθεση και σε διεθνές επίπεδο υπάρχει προβληµατισµός και ποικίλες προτάσεις για τη συµµετοχή διαφόρων φορέων και του κοινού. Η συνεργασία διαφόρων ειδικοτήτων είναι απαραίτητη καθώς και η διαρκής ενηµέρωση στις εξελίξεις της έρευνας και της επιστήµης πάνω στα σχετικά θέµατα. Η διευθέτηση των ρεµάτων δεν είναι µόνο θέµα ενός απλού σχεδιασµού µε τη σηµασία που έδινε µέχρι πρόσφατα ο υδραυλικός µελετητής, αλλά ένα σύνθετο ζήτηµα, στο οποίο υπεισέρχονται και πολλοί άλλοι παράγοντες. Σύµφωνα µε τις σύγχρονες απόψεις πάνω στο θέµα, µέσα στην υδραυλική λειτουργία πρέπει να εξετάζονται και θέµατα µεταφοράς φερτών υλών και διαβρώσεων και να περιλαµβάνεται µία οικολογική

2 θεώρηση, όπου θα γίνεται κάθε προσπάθεια για τη διατήρηση και βελτίωση της φυσικής κατάστασης και ανοικτής διατοµής των ρεµάτων, όπου αυτό είναι δυνατό. Το θέµα της αντιπληµµυρικής προστασίας, τόσο στην Αττική όσο και γενικότερα στον Ελλαδικό χώρο, έχει αποτελέσει αντικείµενο συζήτησης στα πλαίσια πολλών ηµερίδων, συνεδρίων κλπ. Γενικές αρχές και οι απόψεις µας πάνω στο θέµα του περιβαλλοντικού σχεδιασµού των αντιπληµµυρικών έργων είχαν ήδη παρουσιαστεί το 1995 στα πλαίσια της ηµερίδας αντιπληµµυρικής προστασίας του Λεκανοπεδίου που είχε διοργανώσει το ΤΕΕ, καθώς και σε άλλα ελληνικά και διεθνή συνέδρια. Στην ίδια ηµερίδα ο καθ. Ξανθόπουλος ανέφερε στην οµιλία του ότι η αντιπληµµυρική προστασία του λεκανοπεδίου της Αθήνας είναι σχεδόν ανύπαρκτη, απαιτείται συντήρηση και παρακολούθηση της λειτουργίας των αντιπληµµυρικών έργων και ότι τα κριτήρια σχεδιασµού των αντιπληµµυρικών έργων χρειάζονται εκσυγχρονισµό σύµφωνα µε τα σηµερινά πορίσµατα της υδρολογίας. Επίσης, η Έκθεση του Τεχνικού Επιµελητηρίου τον Ιανουάριο 1978 για την αντιπληµµυρική προστασία και την αποχέτευση οµβρίων του λεκανοπεδίου Αθηνών αναφέρει: Οι πρόσφατες πληµµύρες απέδειξαν για µια ακόµη φορά την ανεπάρκεια της αντιπληµµυρικής προστασίας της Πρωτεύουσας. Οι καταιγίδες προξενούν ολοένα και µεγαλύτερες πληµµύρες λόγω της συνεχούς οικοδοµήσεως της πόλεως, διότι αυξάνει ο συντελεστής απορροής και µικραίνουν οι χρόνοι συγκεντρώσεως. Πέραν τούτου οι καταστροφές εντείνονται από: την αλόγιστη επέκταση της πόλης χωρίς την προηγούµενη εξασφάλιση των αναγκαίων συνθηκών απορροής των οµβρίων Το µπάζωµα των ρευµάτων από ιδιώτες για να κτίσουν και την κάλυψη των ρευµάτων από αρµοδίους ή και αναρµοδίους φορείς για πολεοδοµικούς και κυκλοφοριακούς λόγους. Ετσι οι φυσικοί αποδέκτες των οµβρίων έχουν σε µεγάλο βαθµό αχρηστευτεί. Τα αποτελέσµατα των πληµµυρών ήταν ιδιαίτερα τραγικά σε υπόγειους χώρους, που έχουν γίνει στην πράξη χώροι διαµονής και εργασίας. Οι υπόγειοι χώροι παρουσιάζουν ιδιαίτερα προβλήµατα σε µεγάλης εντάσεως βροχές. Πρέπει επίσης να επισηµανθεί η ιδιοτυπία των αντιπληµµυρικών και αποχετευτικών έργων οµβρίων. Είναι έργα, ιδίως τα αντιπληµµυρικά, που πολύ σπάνια χρειάζεται να λειτουργήσουν µε την πλήρη διοχετευτικότητά τους ή έστω σε µεγάλο ποσοστό αυτής. Ετσι εκείνοι που δεν έχουν ειδικές γνώσεις, αλλά πολλές φορές δυστυχώς και αρµόδιοι παράγοντες, επαναπαύονται στο γεγονός ότι για πολλά χρόνια δεν έχουν προκύψει προβλήµατα και έχουν την τάση να τα θεωρούν έργα, εάν όχι άσκοπα, τουλάχιστον υπερβολικά για τις διαστάσεις που απαιτούνται. Σ αυτό συντείνει ίσως και η µεγάλη γενικά δαπάνη των έργων αυτών.

3 Ως άµεσα µέτρα τότε προτείνονταν η αποτύπωση - οριοθέτηση κοίτης και ακόµα γινόταν αναφορά στο ότι η αναδιευθέτηση του Κηφισού θα εξασφαλίσει αντιπληµµυρική προστασία. Αφορµή για την παραπάνω έκθεση είχε δώσει η πληµµύρα του Νοεµβρίου 1977. Περίπου 25 χρόνια αργότερα τα παραπάνω εξακολουθούν να είναι επίκαιρα σε µεγάλο βαθµό. Ακολούθησε η πληµµύρα στις 21 Οκτωβρίου 1994. Παρόµοια µε την πληµµύρα του 1977 ήταν η πληµµύρα στις 8 Ιουλίου 2002, η οποία έδωσε την αφορµή για την ανασύνταξη της υδραυλικής µελέτης του Κηφισού, ενώ η κατασκευή του έργου βρισκόταν σε εξέλιξη. Αλλά χαρακτηριστικά πρόσφατα παραδείγµατα στην Ελλάδα είναι οι χείµαρροι Ξηριά Κορίνθου και ιακονιάρη Πατρών, στους οποίους η κινητοποίηση των αρµοδίων φορέων µε εκπόνηση µελετών και προώθηση της κατασκευής αντιπληµµυρικών έργων έγινε µετά την εµφάνιση καταστρεπτικών πληµµυρών. Ο περιβαλλοντικός σχεδιασµός των αντιπληµµυρικών έργων αποτελεί άµεση ανάγκη και θα πρέπει να εναρµονίζεται µε την ορθή διαχείριση των υδατικών πόρων. Η εναρµόνιση των προτεινοµένων έργων µε το περιβάλλον και οι, όσον το δυνατόν, µικρότερης έκτασης επεµβάσεις δεν εξυπηρετούν µόνο θέµατα περιβαλλοντικών επιπτώσεων, αλλά βοηθούν στην προστασία από πληµµύρες και συµβάλλουν στη σωστή διαχείριση του υδατικού δυναµικού µίας περιοχής. Επίσης, σε όσες περιπτώσεις αυτό είναι δυνατόν, θα πρέπει να γίνονται προσπάθειες για την επαναφορά των υδατορεµάτων που έχουν διευθετηθεί, στη φυσική τους κατάσταση. Χαρακτηριστικό της διεθνούς τάσης για την αποκατάσταση της φυσικής κοίτης των χειµάρρων είναι το παράδειγµα της Κορέας, το οποίο εµφανίστηκε µάλιστα και ως εξώφυλλο στο Civil Engineering Magazine τον Ιανουάριο 2004. Ο ποταµός που διέρχεται από το κέντρο της Σεούλ, ο οποίος είχε αντικατασταθεί µε κλειστό οχετό πάνω από τον οποίο περνούσε αυτοκινητόδροµος, αποφασίστηκε να επαναφερθεί στη φυσική του κατάσταση και να διαµορφωθούν χώροι αναψυχής κλπ για την αναβάθµιση της περιοχής. Αναφέρονται επίσης πρόσφατες (2003) διεθνείς συναντήσεις που έχουν γίνει στα πλαίσια του προγράµµατος Ecoflood, όπου εµφανίζεται η τάση για επανάκτηση της πεδιάδας κατάκλυσης. Κάτι τέτοιο είναι όµως σχεδόν ανέφικτο σε πυκνοδοµηµένο αστικό περιβάλλον. Υπάρχει επίσης σε εξέλιξη το ευρωπαϊκό πρόγραµµα Daywater, µε το οποίο διερευνώνται οι δυνατότητες και οι εναλλακτικές λύσεις στο πρόβληµα της αντιπληµµυρικής προστασίας, µε ανάσχεση στην πηγή και κατάλληλη χρήση υλικών και κατασκευών, καθώς και οι βέλτιστες πρακτικές διαχείρισης (BMP). Στο πρόγραµµα αυτό συµµετέχουν και Υπηρεσίες από την Ελλάδα όπως η ιεύθυνση 7 και η ΕΥΑ Πατρών, ως δοκιµαστικοί χρήστες. Αναφέρεται ότι στην περιοχή της Αθήνας δεν υπάρχουν πολλές δυνατότητες εφαρµογής. Σε κάθε περίπτωση όµως αυτά τα µέτρα θα πρέπει να τονισθεί ότι είναι κατάλληλα µόνο για πληµµύρες µικρής περιόδου επαναφοράς και δεν µπορούν σε καµία περίπτωση να αποδώσουν στις περιπτώσεις µεγάλων πληµµυρών για τις οποίες απαιτούνται σηµαντικά αντιπληµµυρικά έργα. Βέβαια η πολιτεία θα πρέπει να καθορίσει το µέγεθος των έργων που µπορεί οικονοµικά να υποστηρίξει σε σύγκριση µε τις αναµενόµενες ζηµιές από µεγαλύτερες πληµµύρες. Χαρακτηριστική είναι µία αναφορά στην Κίνα (EOS, AGU, 11 June 2002) µετά τον τυφώνα Νάρι που έπληξε τη λεκάνη του ποταµού Tanshui στις 16-17 Σεπτεµβρίου 2001. Aναφέρεται ότι, το κόστος των απαιτούµενων αντιπληµµυρικών έργων για προστασία είναι τόσο µεγάλο που τα καθιστά ανέφικτα οπότε πρέπει να δοθεί µεγαλύτερη έµφαση στην έγκαιρη πρόγνωση των πληµµυρών, να αναπτυχθεί κατάλληλο δίκτυο ειδοποίησης των ευαίσθητων περιοχών και να καταρτιστεί πρόγραµµα δράσης και αντιµετώπισης, µε εκκένωση κατοικηµένων περιοχών κλπ.

4 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον υδραυλικό µηχανικό και συγχρόνως σηµαντική πολυπλοκότητα στο σχεδιασµό, παρουσιάζουν τα έργα αντιπληµµυρικής προστασίας σε πυκνοκατοικηµένες περιοχές, ιδιαίτερα εάν µέσα από αυτές διέρχονται ρέµατα ή χείµαρροι σηµαντικής λεκάνης απορροής. ιάφορες παράµετροι, όπως καταπάτηση υφιστάµενων κοιτών ρεµάτων διερχόµενων µέσα από οικισµούς, έλλειψη χώρου (π.χ. δρόµοι µικρού πλάτους), άναρχη οίκηση στις περιοχές εκτός σχεδίου πόλεως, δυσκολεύουν πολύ το έργο του µελετητή. Τα ανωτέρω, σε συνδυασµό µε την έλλειψη στοιχειωδών έργων αποχέτευσης οµβρίων σε πολλές πυκνοκατοικηµένες περιοχές, την ανθρώπινη επέµβαση στις ανάντη περιοχές όπως αφαίρεση φυτοκάλυψης για οίκηση, καταπάτηση και µπάζωµα κοιτών ρεµάτων, πυρκαγιές κ.α., µπορούν, σε περιπτώσεις εµφάνισης µεγάλων βροχοπτώσεων, να συντελέσουν σε καταστροφικές πληµµύρες. Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές, η φιλοσοφία σχεδιασµού των έργων αντιπληµµυρικής προστασίας πρέπει να βασίζεται σε συνολική θεώρηση της λεκάνης απορροής του εξεταζόµενου ρέµατος και συνυπολογισµό όλων των παραµέτρων που επηρεάζουν την υδραυλική, κυρίως, λειτουργία του. Ο µελετητής πρέπει να συγκεντρώσει όσο το δυνατόν πληρέστερα στοιχεία υφιστάµενης κατάστασης όσον αφορά στα χαρακτηριστικά του ρέµατος (διατοµές, γεωλογικές και εδαφολογικές συνθήκες, διαβρωσιµότητα κ.α.), στον ανθρώπινο παράγοντα (καταπατήσεις, περιοχές που επλήγησαν από πυρκαγιές, θέσεις διασταυρώσεων µε σηµαντική οδοποιία και τεχνικά έργα διέλευσης του ρέµατος κ.α.) και σε πληθώρα άλλων στοιχείων που χαρακτηρίζουν την υπό εξέταση περιοχή, από κοινωνικής, τεχνικής και οικολογικής πλευράς (θέσεις µε αρχαιολογικό ενδιαφέρον, πανίδα, χλωρίδα, κ.α.). Σηµαντικό είναι να γίνονται επί τόπου αναγνωρίσεις από τον ίδιο το µελετητή, ώστε να έχει προσωπική αντίληψη των χαρακτηριστικών του ρέµατος καθώς και εικόνα της λεκάνης απορροής. ΘΕΣΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Θεσµικό πλαίσιο για την προστασία των υδατορεµάτων της Αττικής αλλά και άλλων περιοχών, µέχρι πριν από µερικά χρόνια ουσιαστικά δεν υπήρχε. Παλιότερα οικοδοµικές άδειες εκδίδοντο µε άδεια από την ΕΥ ΑΠ για κατασκευή κλειστού αγωγού κάτω από το οίκηµα. Παλιά σχέδια πόλης επίσης προέβλεπαν δρόµους στη θέση ρεµάτων χωρίς κατάλληλη πρόβλεψη διευθέτησης. Σύµφωνα µε το άρθρο 6 του Ν. 2744/99, περί µετοχοποίησης της ΕΥ ΑΠ, η αρµοδιότητα για τη µελέτη, κατασκευή και συντήρηση των έργων αντιπληµµυρικής προστασίας και δικτύων αποχέτευσης οµβρίων των περιοχών αρµοδιότητας ΕΥ ΑΠ, περιήλθε στο ΥΠΕΧΩ Ε. Στις περιοχές αυτές (τέως αρµοδιότητας ΕΥ ΑΠ) αρµοδιότητα έχουν και οι Νοµαρχίες και οι ΟΤΑ, µετά από απόφαση του Υπουργού ΠΕΧΩ Ε (Ν. 2576/98 και Ν. 3010/2002). Στο υπόλοιπο της Περιφέρειας Αττικής, η οποία ταυτίζεται µε το Νοµό Αττικής, η ανωτέρω αρµοδιότητα ανήκει στην Περιφέρεια (Ν. 2503/1997). Για την νοµοθετική προστασία των υδατορεµάτων στην Αττική, έχουν εκδοθεί ιατάγµατα και Αποφάσεις σε ορισµένες περιοχές που καθορίζουν τα όρια εκποµπής ρυπαινουσών ουσιών σε υδάτινους αποδέκτες και τους όρους διάθεσης λυµάτων και αποβλήτων σε επιφανειακά νερά. Ετσι έχουν γίνει ορισµένες νοµοθετικές επεµβάσεις: η προστασία του Πεντελικού όρους (ΦΕΚ 755/ /1988) για την περιοχή των Βορείων προαστίων που ανήκει στη λεκάνη απορροής του Χ. Χαράδρου (Λίµνης Μαραθώνα) έχει εκδοθεί το 1983 ειδική Υγειονοµική ιάταξη για την προστασία των νερών που χρησιµοποιούνται για την ύδρευση της περιοχής Πρωτεύουσας. Σύµφωνα µε τη διάταξη αυτή τα νερά των λιµνών Μαραθώνα, Σταµάτας, Υλίκης, Παραλίµνης και Μόρνου καθώς και τα νερά των ποταµών, παραποτάµων, ρεµάτων και αποστραγγιστικών τάφρων που εισρέουν σ αυτές, πρέπει να παραµένουν πάντοτε κατάλληλα για την ύδρευση ζώων, αλιείας και άρδευσης. η Υπουργική Απόφαση 9173/1642/93 (ΦΕΚ 281Α /23-3-93) Χαρακτηρισµός ως διατηρητέου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος ρεµάτων, χειµάρρων και ρυακίων του Ν. Αττικής.

5 το Π.. Ζώνης Προστασίας Κηφισού και παραχειµάρρων (ΦΕΚ 7632/ /18-6-1994) διορθώθηκε µε το ΦΕΚ 796/ /1994 τροποποιήθηκε µε το Π../15-6-98 (ΦΕΚ 499 / / 16-7-1998). το Π.. 346/02 (ΦΕΚ 287/Α/28-11-2002) για τη δηµιουργία «Φορέα ιαχείρισης και Ανάπλασης του Ποταµού Κηφισού και των Παραχειµάρρων του». Εκτός των ανωτέρω, για την προστασία του περιβάλλοντος ισχύει ο Ν. 1650/1986, ο οποίος τροποποιήθηκε µε το Νόµο 3010/2002 (ΦΕΚ 91Α/25-4-2002) για την εναρµόνιση του Ν. 1650/86 µε τις Οδηγίες 97/11 ΕΕ και 96/11 ΕΕ. Στον τελευταίο, περιλαµβάνεται και αναφορά σε διαδικασία οριοθέτησης και ρυθµίσεις θεµάτων για τα υδατορέµατα, στο άρθρο 5. Σύµφωνα µε το άρθρο 5 - «ιαδικασία οριοθέτησης και ρυθµίσεις θεµάτων για τα υδατορέµατα» προβλέπεται: «... Η οριοθέτηση συνίσταται στον καθορισµό και επικύρωση πολυγωνικών γραµµών εκατέρωθεν της βαθιάς γραµµής του υδατορέµατος, οι οποίες περιβάλλουν τις γραµµές πληµµύρας, τις όχθες, καθώς και τα τυχόν φυσικά ή τεχνητά στοιχεία, που αποτελούν αναπόσπαστο µέρος του υδατορέµατος. Ο κατά τα ανωτέρω καθορισµός µπορεί να γίνεται και κατά τµήµατα µόνο των υδατορεµάτων. Στην περίπτωση αυτή η τεχνική έκθεση συνοδεύεται από υδρολογικά, υδραυλικά και περιβαλλοντικά στοιχεία και µελέτες για το συνολικό µήκος του υδατορέµατος.» Επίσης, βρίσκεται σε ισχύ ο Νόµος 3199/2003 (ΦΕΚ 280Α/9-12-2003) «Προστασία και ιαχείριση των Υδάτων - Εναρµόνιση µε την Οδηγία 2000/60 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2000». Η οδηγία πλαίσιο 2000/60 της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι µία προσπάθεια προστασίας και διαχείρισης των υδάτινων πόρων ώστε να αποτρέπεται η περαιτέρω υποβάθµιση των υδάτων και να προστατεύονται και να βελτιώνονται οι υδάτινοι πόροι, να προωθείται η βιώσιµη διαχείριση των υδάτων, να υποβοηθείται η βελτίωση του υδάτινου περιβάλλοντος µέσω εφαρµογής µέτρων για τη σταδιακή µείωση της απόρριψης ρυπαντικών ουσιών και να υποβοηθείται η αντιµετώπιση των επιπτώσεων ακραίων φαινοµένων πληµµυρών και ξηρασίας. Η χώρα µας έχει ήδη ξεκινήσει ενέργειες για την εφαρµογή του ανωτέρω Νόµου και την ολοκληρωµένη διαχείριση και προστασία των υδάτινων πόρων της, σύµφωνα µε την ανωτέρω Οδηγία. ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ ΑΝΤΙΠΛΗΜΜΥΡΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ Το ανωτέρω νοµοθετικό πλαίσιο στοχεύει στην κατά το δυνατόν προστασία των υδατορεµάτων από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες στην Αττική. Πρέπει όµως η θέσπιση και κατόπιν η εφαρµογή των κανόνων της νοµοθεσίας να συνδυάζεται µε αντιπληµµυρικές µελέτες που θα εξετάζουν το σύνολο µιας λεκάνης απορροής και θα λαµβάνουν υπόψη αρχές περιβαλλοντικού σχεδιασµού των προτεινοµένων έργων, οι οποίες συνοψίζονται παρακάτω. Για την αντιπληµµυρική προστασία των αστικών περιοχών, ο µηχανικός µετά τη συλλογή των διαφόρων στοιχείων και προκειµένου να προτείνει έργα, πρέπει να τηρήσει βασικές αρχές, οι οποίες θα πρέπει να θεσµοθετηθούν και να καλύπτουν τις παρακάτω βασικές περιπτώσεις: Περιπτώσεις διευθέτησης ρεµάτων σε περιοχές εντός σχεδίου πόλεως Περιπτώσεις µελέτης δικτύου αποχέτευσης οµβρίων υδάτων κατοικηµένων περιοχών α) Περιπτώσεις διευθέτησης ρεµάτων σε περιοχές εντός σχεδίου πόλεως Η διευθέτηση των ρεµάτων µέσα στις περιοχές των σχεδίων πόλης θα πρέπει να γίνει, αφού ληφθούν υπόψη οι γενικές αρχές σχεδιασµού, αλλά και οι γενικότερες απόψεις των ενδιαφεροµένων ήµων και Κοινοτήτων, καθώς και οι απόψεις τους για την κάλυψη κάποιων τµηµάτων. Επίσης πρέπει να µελετηθούν και τα κατάλληλα υλικά για την κατασκευή των έργων.

6 Η προστασία ιδιαίτερα των κατάντη περιοχών εξαρτάται από τα µέτρα που θα ληφθούν για: Τον περιορισµό της µεταφοράς φερτών υλών Την επιβράδυνση της ροής, δηλαδή την επιµήκυνση του χρόνου ροής. Τη µείωση των ταχυτήτων ροής. Τον περιορισµό της µεταφοράς απορριµµάτων Τον περιορισµό της ρύπανσης των ρεµάτων από τη διοχέτευση υγρών αποβλήτων. Η διευθέτηση των ρεµάτων εντός του Σ.Π. πρέπει όµως να συνδυάζεται και µε έργα στο τµήµα εκτός σχεδίου που είναι συνήθως στα ορεινά. Η διευθέτηση των ρεµάτων στις περιοχές αυτές πρέπει κυρίως να περιορίζεται στην κατασκευή αναβαθµών - φραγµάτων συγκράτησης φερτών υλών και σε πολύ επιλεκτικές προστασίες οχθών, εφόσον υπάρχουν σοβαροί λόγοι γι αυτές π.χ. κατολισθήσεις - διαβρώσεις. Η κατασκευή φραγµάτων ανάσχεσης πληµµυρών είναι απόλυτα αποδεκτή και πρέπει να εξαντλείται κάθε προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση. Πρέπει να τονισθεί ότι τα ορεινά υδρονοµικά έργα θα πρέπει να κατασκευασθούν χωρίς να περιµένουµε πρώτα κάποιες καταστροφές. Σε όλες τις περιπτώσεις των λεκανών απορροής πρέπει: να διατηρείται η ανοικτή φυσική διατοµή των ρεµάτων, όπου αυτό είναι δυνατόν να γίνονται επεµβάσεις και προτάσεις τεχνικών έργων µε όσο το δυνατόν µικρότερη επιβάρυνση του περιβάλλοντος τόσο στη φάση της λειτουργίας όσο και της κατασκευής, όπως επιλογή οικολογικών υλικών επενδύσεων πρανών ανοικτής διατοµής ρέµατος να γίνεται αιτιολογηµένος καθορισµός της περιόδου επαναφοράς σχεδιασµού και σε συνάρτηση µε την περιοχή και τις δυνατότητες του αποδέκτη να γίνεται παράλληλη εκτίµηση των συνεπειών µίας πληµµύρας µεγαλύτερης από αυτή του σχεδιασµού, π.χ. µετά από πυρκαγιές να δίδεται ιδιαίτερη προσοχή στις αλλαγές καθεστώτος ροής, που ειδικά στα φυσικά ρέµατα είναι αναπόφευκτη, για την προστασία των ίδιων των τεχνικών έργων και του συνολικά καλύτερου υδραυλικού σχεδιασµού να δίδεται ιδιαίτερη προσοχή σε διαβάσεις οδικών αρτηριών και εξασφάλιση της ακίνδυνης διέλευσης οχηµάτων βάσει της γενικότερης τοπογραφίας της περιοχής να γίνεται εκτίµηση, έστω και προσεγγιστικά, της στερεοµεταφοράς, υπολογισµός των κλίσεων αντιστάθµισης για την κατασκευή κατάλληλου ύψους φραγµάτων ή αναβαθµών, των απαιτούµενων κλίσεων ισορροπίας, ώστε να εφαρµόζονται όπου είναι τεχνικά και οικονοµικά εφικτό και περιορισµός της στερεοµεταφοράς στις κατοικηµένες περιοχές µε αναβαθµούς συγκράτησης φερτών στα αµέσως ανάντη ορεινά τµήµατα να γίνεται λεπτοµερής µελέτη διαβρωσιµότητας - τρωτότητας των εδαφών της και ταυτόχρονα, για τη µελέτη αλλά και τη διαχείριση, να συντάσσεται απαρχής κατάλληλης κλίµακας τοπογραφικό ψηφιακό υπόβαθρο π.χ. 1:50.000 ή 1:20.000, ανάλογα µε το µέγεθός της. να καθορίζονται οι µέγιστες ταχύτητες σχεδιασµού και οι επιτρεπόµενες ταχύτητες, τόσο για τις συνήθεις, όσο και για τις µεγάλες πληµµύρες σχεδιασµού να υπολογίζονται οι ταχύτητες των συνήθων πληµµυρών, οι οποίες παρουσιάζονται τουλάχιστο 3 4 φορές το χρόνο και οι οποίες προκαλούν τις µεγαλύτερες ζηµιές σε ότι αφορά τις διαβρώσεις κοίτης και πρανών. να υπολογίζεται ο συντελεστής Κ = 1/η της σχέσης υπολογισµού της ταχύτητας κατά Manning, σε συνάρτηση µε την εικόνα της φυσικής κοίτης κατά τµήµατα. η περίοδος επαναφοράς να αιτιολογείται και να µην θεωρείται απαρέγκλιτα δεδοµένη η Τ = 10,20 ή 50 έτη. Ειδικά, σε κατοικηµένες περιοχές µε µεγάλη επικινδυνότητα, λόγω διέλευσης χειµάρρων, τονίζεται ότι η περίοδος επαναφοράς πρέπει να είναι 100 ετών και µε µεγάλα περιθώρια

7 ασφάλειας. Σηµειώνεται ότι σύµφωνα µε απόψεις του Οργανισµού της Αθήνας και άλλων Υπηρεσιών, για τον καθορισµό γραµµών πληµµύρας χρησιµοποιείται πληµµύρα 50-ετίας. Σε δυσχερείς περιπτώσεις κατοικηµένων περιοχών που αντιµετωπίζουν κίνδυνο υπερχείλισης διερχόµενου ρέµατος και που δεν καλύπτουν τα ανωτέρω αναφερόµενα έργα διευθετήσεων, είναι απαραίτητο να: εξεταστούν εναλλακτικές λύσεις εκτροπής πληµµυρικών υδάτων του ρέµατος, εκτός της ζώνης των πυκνοκατοικηµένων περιοχών, σε περιπτώσεις ανεπάρκειας διοχέτευσης αυτών µέσω της υφιστάµενης ή και προτεινόµενης κοίτης εξεταστούν οι δυνατότητες κατασκευής φραγµάτων ανάσχεσης πληµµυρών σε θέσεις του ρέµατος ανάντη της κατοικηµένης περιοχής γίνει άµεση πρόταση προς τους αρµόδιους για την εκπόνηση µελέτης οριοθέτησης του εξεταζόµενου ρέµατος, εάν δεν υπάρχει εξασφάλιση και δηµιουργία παραρρεµάτιων δρόµων µπορεί να είναι επίσης χρήσιµη σε πολλές περιπτώσεις τόσο από πρακτικής και αισθητικής άποψης όσο και για την αποχέτευση ακαθάρτων σε ορισµένες περιπτώσεις Για όλα τα παραπάνω είναι απαραίτητη η αξιόπιστη τοπογραφική αποτύπωση της περιοχής του εξεταζόµενου ρέµατος καθώς και επί τόπου αναγνωρίσεις από τον ίδιο το µελετητή ώστε να έχει προσωπική αντίληψη των χαρακτηριστικών του ρέµατος και εικόνα της λεκάνης απορροής. β) Περιπτώσεις µελέτης δικτύου αποχέτευσης οµβρίων υδάτων κατοικηµένων περιοχών Εάν οι συνθήκες στις κατοικηµένες περιοχές επιβάλλουν την κατασκευή επενδεδυµένων διατοµών, οι οποίες είναι πιθανόν να µεταφέρουν µεγάλες ποσότητες φερτών υλών, θα πρέπει να ληφθούν µέτρα συγκράτησής τους, κατά το δυνατόν, στα ανάντη. είναι απαραίτητο να προσδιορίζονται οι συνήθεις και οι µέγιστες πληµµύρες, καθώς και οι αντίστοιχες ταχύτητες. τα έργα καταστροφής ενέργειας θα πρέπει να λαµβάνουν υπόψη τους και την πιθανότητα να µη λειτουργήσουν ικανοποιητικά. Στην περίπτωση αυτή πρέπει να ελέγχεται το είδος και η µεταφερόµενη ποσότητα φερτών υλών, ώστε να εκτιµάται µέσος χρόνος πρόσχωσης των λεκανών καταστροφής ενέργειας, εφόσον προβλέπονται τέτοιες λεκάνες. τα επιτρεπόµενα ποσοστά πλήρωσης των µεγάλων αγωγών δεν πρέπει να λαµβάνονται σαν απόλυτο µέτρο αλλά να εκτιµώνται οι συνέπειες πιθανής υπερπλήρωσης σε περίπτωση υφιστάµενων ανεπαρκών αγωγών να εξετάζονται εναλλακτικές λύσεις έναντι της ανακατασκευής τους καθώς και η δυνατότητα ή να ενισχυθούν ή να χρησιµοποιηθούν ως τµήµα του νέου δικτύου οι µέγιστες επιτρεπόµενες ταχύτητες στους επενδεδυµένους αγωγούς θα πρέπει να αναφέρονται στις συνήθεις πληµµύρες προς αποφυγή υπερσχεδιασµού, οπότε σε πολύ µεγάλες πληµµύρες, θα γίνεται αύξησή τους. η ποιότητα των σκυροδεµάτων των αγωγών είναι προφανές ότι θα πρέπει να καθορίζεται από το µέγεθος της ταχύτητας και από την πιθανότητα µεταφοράς στερεών υλικών η επιλογή του είδους της διατοµής των αγωγών των δικτύων θα πρέπει να γίνεται µε τεχνικοοικονοµικά κριτήρια λαµβάνοντας υπόψη και την ευκολία κατασκευής και ελέγχου ποιότητας π.χ. τα τελευταία χρόνια έχει εφαρµοστεί µε επιτυχία η τοποθέτηση σωλήνων µεγάλης διαµέτρου µέχρι 2,5 µ. πρέπει, τόσο στις κατοικηµένες περιοχές, όσο και στις περιοχές που βρίσκονται εκτός σχεδίου, εφόσον υπάρχουν ανοιχτοί επενδεδυµένοι αγωγοί, να γίνεται προσεκτική επιλογή του είδους της επένδυσης. Στην περίπτωση αυτή, εκτός από τα οικονοµικά στοιχεία, θα πρέπει να εξετάζεται µε προσοχή και η χρήση υλικών φιλικών προς το περιβάλλον.

8 Ως τέτοια υλικά ενδεικτικά αναφέρονται: - Κλαδοπλέγµατα, πάσσαλοι κλπ. - Συρµατοκιβώτια ή συρµατοκύλινδροι - Γεωκυψέλες - γεωϋφάσµατα κλπ. παρόµοια υλικά - Σταθεροποιητικές φυτικές καλύψεις στο υπόλοιπο δευτερεύον και τριτεύον δίκτυο συλλογής κλειστών αγωγών θα πρέπει να δίδεται ιδιαίτερη προσοχή για την υδροσυλλογή µε κατάλληλα φρεάτια σε κατάλληλη θέση και µε σωστή εκτίµηση των αποστάσεων µεταξύ τους. Βέβαια είναι γνωστή η αδυναµία τους να λειτουργήσουν κανονικά λόγω κακής συντήρησης και αυτό είναι το βασικότερο στοιχείο που θα πρέπει να επιλυθεί µελλοντικά. Σε ότι αφορά το κόστος κατασκευής των έργων, αν τηρηθούν οι αρχές ενός περιβαλλοντικού σχεδιασµού, τότε στις περισσότερες περιπτώσεις, το κόστος θα είναι µικρότερο. Η δυσχέρεια σε αυτές τις περιπτώσεις προέρχεται από την ανυπαρξία, στις πλείστες περιπτώσεις, επαρκούς πλάτους ζωνών και την ανάγκη εφαρµογής απαλλοτριώσεων. Η σωστή βέβαια διάσταση του τεχνικοοικονοµικού προβλήµατος είναι να λαµβάνεται υπόψη στις σχετικές µελέτες και το κοινωνικό κόστος (υλικές ζηµιές), το περιβαλλοντικό κόστος και το µη ποσοτικοποιήσιµο κόστος ανθρωπίνων απωλειών, καθώς και η θετική επίπτωση του αντιπληµµυρικού έργου στο κοινωνικοοικονοµικό περιβάλλον. Με βάση τα ανωτέρω, θα πρέπει να καθορίζεται και ο βαθµός απαιτούµενης ασφάλειας, δηλαδή βασικά ο καθορισµός περιόδου επαναφοράς στο σχεδιασµό των έργων αλλά και άλλων συµπληρωµατικών µέτρων. ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ Υ ΑΤΟΡΕΜΑΤΩΝ Οπως προαναφέρθηκε, µε το Ν. 3010/2002, καθορίζεται διαδικασία οριοθέτησης των υδατορεµάτων που βρίσκονται εντός ή εκτός ρυµοτοµικού σχεδίου ή εντός οικισµών που δεν έχουν ρυµοτοµικό σχέδιο. Στο άρθρο 5 του ανωτέρω νόµου γίνεται αναφορά στη διαδικασία σύνταξης της Τεχνικής Έκθεσης και των Σχεδίων της οριοθέτησης καθώς και στις σχετικές αρµοδιότητες. Προδιαγραφές για την εκπόνηση της µελέτης οριοθέτησης δεν έχουν εκδοθεί µέχρι σήµερα. Το θέµα της οριοθέτησης των υδατορεµάτων είναι καθοριστικό για την αντιπληµµυρική προστασία µιας περιοχής, εφόσον προστατεύει την περιοχή ενός ρέµατος από εξωτερικές επεµβάσεις. Σε περιπτώσεις αστικών περιοχών όπου οι κοίτες πολλών ρεµάτων έχουν εξαφανιστεί ή καλυφθεί, η έννοια της οριοθέτησης δεν µπορεί να εφαρµοστεί όπως αναφέρεται στον ανωτέρω νόµο. Σε φυσικά ρέµατα ή ανοικτά ρέµατα σε τµήµατα των οποίων έχουν γίνει διευθετήσεις όµως, ο καθορισµός ζώνης κατάληψης του ρέµατος και η εξασφάλισή του νοµοθετικά πιθανόν να το προστατεύσει από µελλοντικές επεµβάσεις. Ο καθορισµός της ζώνης κατάληψης θα πρέπει να γίνει µετά από ολοκληρωµένη µελέτη στην οποία θα ληφθούν υπόψη η υδρολογία της περιοχής, οι χρήσεις γης µε προοπτικές ανάπτυξης σε βάθος χρόνο µερικών δεκαετιών (συνήθως γίνεται πρόβλεψη 30-ετίας), στοιχεία µορφολογίας κλπ στοιχεία για τη λεκάνη απορροής του υπό εξέταση ρέµατος. Ο ορισµός της πολυγωνικής γραµµής οριοθέτησης, δε θα πρέπει να ταυτιστεί αυθαιρέτως µε την όχθη ή άλλο όριο αλλά θα καθοριστεί µετά τον προσδιορισµό των γραµµών πληµµύρας από την ανωτέρω µελέτη. Προφανώς, σε όσες περιπτώσεις διαπιστώνεται ανεπάρκεια των υφισταµένων διατοµών, στον καθορισµό των ορίων θα πρέπει να ληφθούν υπόψη διευθετήσεις, οι οποίες όµως δε θα πρέπει να περιορίζουν το πλάτος κατάληψης των µέχρι σήµερα ανοικτών τµηµάτων. Επίσης,

9 σύµφωνα και µε τις αναφερόµενες εδώ αρχές περιβαλλοντικού σχεδιασµού, θα πρέπει να αναζητούνται πρώτα λύσεις ανάσχεσης ή και εκτροπής, προκειµένου να µην επηρεάζονται τα τµήµατα των ρεµάτων που βρίσκονται σε φυσική κατάσταση. Κρίνεται θέµα άµεσης προτεραιότητας η έκδοση προδιαγραφών για την οριοθέτηση των ρεµάτων, οι οποίες πρέπει να συνταχθούν και να τεθούν σε εφαρµογή άµεσα, λαµβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω καθώς και τις γενικότερες αρχές περιβαλλοντικού σχεδιασµού. Ιδιαίτερα για την Αττική, όπου η αστικοποίηση έχει επιδεινώσει σηµαντικά το αντιπληµµυρικό πρόβληµα, θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην οριοθέτηση των ρεµάτων που ακόµη βρίσκονται σε φυσική κατάσταση προκειµένου να προστατευθούν. Επισηµαίνεται ότι η οριοθέτηση θα πρέπει να προστατεύσει θεσµικά την καθορισµένη ζώνη και να λαµβάνεται υπόψη σε πολεοδοµικές και χωροταξικές µελέτες. Υ ΡΟΛΟΓΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Ένα πολύ σηµαντικό κεφάλαιο του αντιπληµµυρικού σχεδιασµού είναι ο καθορισµός των παροχών σχεδιασµού και γενικότερα η υδρολογία της περιοχής. Η σχέση βροχής - απορροής επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες και δεν παραµένει σταθερή. Η αστικοποίηση µεγάλων περιοχών καθώς και καταστροφές από πυρκαγιές αυξάνουν το συντελεστή απορροής και τις ταχύτητες ροής, µε αποτέλεσµα τη µείωση του χρόνου ροής και την αύξηση της πληµµυρικής αιχµής. Ο υδραυλικός σχεδιασµός και τα θεσµικά µέτρα πρέπει να έχουν ως στόχο την άµβλυνση των επιδράσεων αυτών. Επιπλέον, ειδικά για τα ρέµατα, τα οποία δεν έχουν µόνιµη ροή όπως τα ποτάµια, ως επί το πλείστον δεν υπάρχουν µετρήσεις παροχής. Ακόµα και στις περιπτώσεις που υπάρχουν, πολλές φορές δεν καταγράφεται η αιχµή και η µορφή του πληµµυρογραφήµατος, το οποίο απαιτεί ειδικό εξοπλισµό και εξειδικευµένο προσωπικό. Το αποτέλεσµα είναι ότι οι υπολογισµοί και οι εκτιµήσεις παροχών πρέπει να βασίζονται σε εκτιµήσεις του µελετητή µε βάση το βροχοµετρικά στοιχεία και συνθετικά υδρογραφήµατα. Η ανάπτυξη υπολογιστικών εργαλείων και λογισµικού έχει παρουσιάσει µεγάλη πρόοδο τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά τα διάφορα υπολογιστικά προγράµµατα δεν θα πρέπει να χρησιµοποιούνται τυφλά αλλά µε εµβάθυνση στο τι δυνατότητες πράγµατι προσφέρουν σε συνδυασµό µε το πόσο λεπτοµερή δεδοµένα απαιτούν για να δώσουν πράγµατι αξιόπιστα αποτελέσµατα. Γεγονός πάντως είναι ότι τα υδρολογικά µοντέλα είναι απαραίτητα για πολύπλοκα συστήµατα γιατί δίνουν µία πολύ πιο ολοκληρωµένη εικόνα και τη χωροχρονική κατανοµή των αιχµών, που είναι κρίσιµη παράµετρος για τον όλο αντιπληµµυρικό σχεδιασµό. Στην Αµερική για τη χωροθέτηση νέων πολεοδοµικών ενοτήτων απαιτείται πλέον κατάλληλη µελέτη και εξασφάλιση λήψης µέτρων (φράγµατα ανάσχεσης κλπ), ώστε η απορροή που θα προκύψει µετά την ανάπτυξη να µην είναι αυξηµένη σε σχέση µε την προηγούµενη κατάσταση. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι είναι πάρα πολύ χρήσιµο και απολύτως απαραίτητο να οργανωθούν άµεσα προγράµµατα υδροµετεωρολογικών παρατηρήσεων και µετρήσεων απορροής και πληµµυρογραφηµάτων κύριων ρεµάτων, κάτι το οποίο κατά κανόνα δεν υπάρχει και πολλές φορές οδηγεί σε αυθαίρετες παραδοχές. Παροχή Σχεδιασµού Περίοδος Επαναφοράς Σύµφωνα µε απόψεις του Οργανισµού της Αθήνας και άλλων Υπηρεσιών, για τον καθορισµό γραµµών πληµµύρας χρησιµοποιείται πληµµύρα 50-ετίας. Ο καθορισµός της παροχής σχεδιασµού για κάποια δεδοµένη περίοδο επαναφοράς δεν είναι µονοσήµαντα ορισµένος και εξαρτάται από την επιλογή των παραµέτρων και των µεθοδολογιών που θα εφαρµοστούν.

10 Στις παραµέτρους αυτές περιλαµβάνονται: η επιλογή καµπύλης έντασης διάρκειας, η χρονική κατανοµή της βροχόπτωσης, το συνολικό ύψος και η διάρκεια της βροχόπτωσης και ο τύπος του µοναδιαίου υδρογραφήµατος. Η θεωρητική έρευνα έχει την τάση να βρει την κατανοµή βροχής που οδηγεί στη µέγιστη αιχµή του υδρογραφήµατος και έχουν αναπτυχθεί σχετικές µεθοδολογίες. Αυτό όµως ουσιαστικά αντιστοιχεί στην αύξηση της «περιόδου επαναφοράς», την οποία όµως δεν µπορούµε να ποσοτικοποιήσουµε. υσµενοποίηση όλων των παραµέτρων σχεδιασµού, αν και θεωρητικά αντιστοιχεί σε αυξηµένο συντελεστή ασφάλειας, τελικά µπορεί να οδηγήσει σε πολύ υψηλό κόστος που να καθιστά τα έργα µη πραγµατοποιήσιµα. Αυτό θα πρέπει να αποφευχθεί. ιάρκεια βροχόπτωσης Συνήθως αναφέρεται στη διεθνή βιβλιογραφία ότι η επιλεγόµενη διάρκεια καταιγίδας σχεδιασµού πρέπει να είναι αρκετά µεγάλη ώστε όλη η επιφάνεια απορροής να συµβάλει στην απορροή, κατά συνέπεια πρέπει να είναι σαφώς µεγαλύτερη από το χρόνο συρροής και συνήθως ίση µε 3-4 πολλαπλάσια αυτού. Η Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία των ΗΠΑ αναφέρει ότι η συνηθέστερη διάρκεια βροχής που παράγει απορροή είναι αυτή των 12 ωρών. Οι Levy & McCuen (1999), βασιζόµενοι σε παρατηρήσεις στην περιοχή του Maryland αναφέρουν ότι η 24-ωρη βροχή είναι µία καλή υποθετική καταιγίδα. Η Soil Conservation Service (SCS) δίνει διαφορετικές καταιγίδες σχεδιασµού για διαφορετικές περιοχές των ΗΠΑ µε 24-ωρη διάρκεια. Τελικά η επιλογή εναπόκειται στην κρίση του µελετητή και συναρτάται µε την εκτίµηση του «ρίσκου» της περιοχής. Χρονική κατανοµή της βροχόπτωσης Η µέθοδος των εναλλασσόµενων υψών βροχής και της δυσµενέστερης κατανοµής έχουν αρχίσει να γίνονται δηµοφιλείς. Η µέθοδος των εναλλασσοµένων υψών τοποθετεί την αιχµή του υετογραφήµατος στο κέντρο της βροχόπτωσης, ενώ η µέθοδος της δυσµενέστερης κατανοµής συνδυάζει µαθηµατικά την κατανοµή της βροχής µε το µοναδιαίο υδρογράφηµα ώστε παράγει µέγιστη αιχµή του πληµµυρογραφήµατος. Υπάρχουν βιβλιογραφικές αναφορές που βασίζονται σε δεδοµένα της Αµερικής και της Αγγλίας, οι οποίες καταλήγουν στο συµπέρασµα ότι η τοποθέτηση της αιχµής του υετογραφήµατος στο µέσον (50%) είναι κατάλληλη για σχεδιασµό στις περιπτώσεις που εξετάστηκαν. Στα εµπορικά διαθέσιµα πακέτα υπολογισµού έχει αρχίσει να διαφαίνεται µία σχετική ανησυχία, η οποία εκφράζεται µε τις πρόσθετες δυνατότητες προσοµοίωσης που παρέχονται στο χρήστη. Ετσι στο HEC-HMS (USACE 2000) δίδεται η δυνατότητα τοποθέτησης της αιχµής του υετογραφήµατος σε 25-33 - 50-67 - 75% της συνολικής διάρκειας βροχής. Η εξ ορισµού επιλογή (Default) είναι η τοποθέτηση στο 50% που αντιστοιχεί στη γνωστή µέθοδο των εναλλασσοµένων υψών βροχής. εν δίδεται η δυνατότητα επιλογής της δυσµενέστερης κατανοµής προς το παρόν. Κατανοµές 24-ωρης βροχής που δίδονται από την SCS (τύπου Ι και ΙΑ) αναφέρονται στις περιοχές της Καλιφόρνια όπου το κλίµα εµφανίζει υγρούς χειµώνες και ξηρά καλοκαίρια. Ο τύπος Ι αναφέρεται στη νότια Καλιφόρνια, ενώ ο τύπος ΙΑ στις βορειότερες περιοχές της. Σε αρκετές περιπτώσεις θα µπορούσαν να θεωρηθούν κατάλληλες για κάποιες περιοχές της Ελλάδας µε παρόµοια χαρακτηριστικά. Επιλογή µοναδιαίου υδρογραφήµατος Στην τρίτη έκδοση του Design of Small Dams (US Dept. of the Interior, Bureau of Reclamation1987), δίδονται έξι τύποι αδιάστατων µοναδιαίων υδρογραφηµάτων που έχουν βασιστεί στην αναπαραγωγή 162 µετρηµένων πληµµυρογραφηµάτων που συµπεριλάµβαναν απορροή από φυσικές λεκάνες των ΗΠΑ, δυτικά από τον Μισισιπή και από πολλές λεκάνες σε αστικές περιοχές. Τα υδρογραφήµατα κατατάχθηκαν σε 6 κατηγορίες ανάλογα µε την περιοχή και τα τοπογραφικά τους χαρακτηριστικά. Με την αδιαστατοποίηση οι διαφορές µεγέθους της λεκάνης απορροής και οι διαφορές στο χρόνο υστέρησης και τη διάρκεια της µοναδιαίας βροχής λαµβάνονται αυτόµατα υπόψη. Τα υδρογραφήµατα Sierra Nevada και Rocky Mountain Thunderstorms µπορούν να χρησιµοποιηθούν για ελληνικές ορεινές λεκάνες. ίδεται επίσης και υδρογράφηµα για αστικές περιοχές, µε µικρούς χρόνους ροής και κατά συνέπεια µεγάλες αιχµές.

11 Σηµειώνεται ότι πρέπει να γίνει επιλογή του συντελεστή Kn, ο οποίος µεταβάλλεται µε την περίοδο επαναφοράς και αυξάνεται για µικρές περιόδους επαναφοράς. ΣΤΕΡΕΟΜΕΤΑΦΟΡΑ Οι υπολογισµοί στερεοµεταφοράς δεν είναι πάντα δυνατόν να γίνουν µε ακρίβεια και µέσα στα χρονικά πλαίσια µιας µελέτης, αλλά πρέπει πάντα να γίνεται µία εκτίµηση της πιθανής µακροχρόνιας µεταβολής θέσεις διαβρώσεων προσχώσεων. Πρέπει να γίνεται µία συνολική θεώρηση του υδατορέµατος σχεδόν σε όλο του το µήκος και να προδιαγράφονται και οι δυνατότητες επέµβασης, όπως π.χ. οι κατάλληλες προστασίες για εγκάρσιες διελεύσεις αγωγών, οι οποίες αν γίνουν σε µικρό βάθος ενδέχεται να δηµιουργήσουν εµπόδια στο ισοζύγιο στερεοµεταφοράς και να προκαλέσουν ανεπιθύµητες διαβρώσεις στα ανάντη ή στα κατάντη. Σχέσεις υπολογισµού που βασίζονται σε ελληνικά δεδοµένα πρέπει να προτιµώνται. Παράλληλα πρέπει πάντα να αναζητούνται νέες, βελτιωµένες µεθοδολογίες για τον υπολογισµό της στερεοµεταφοράς σε εξάρτηση από τις υδροδυναµικές συνθήκες µια και είναι θέµα µε πολλές ασάφειες. ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΑΠΟΡΡΟΗΣ Στις ΗΠΑ εδώ και αρκετά χρόνια έχουν αρχίσει να εφαρµόζονται περιορισµοί που αφορούν στην ποιότητα της απορροής των οµβρίων. Κατά κανόνα εκτός των ειδικών αδειών διάθεσης οµβρίων από συλλεκτήρες που εξυπηρετούν αστικές περιοχές, διατίθενται δύο γενικοί τύποι αδειών, ένας για τις απορροές που συνδέονται µε βιοµηχανικές δραστηριότητες και ένας για απορροές από σηµαντικά εργοτάξια. Για τη διάθεση οµβρίων από βιοµηχανικές εγκαταστάσεις απαιτούνται και δειγµατοληψίες συνήθως ανά εξάµηνο. Με βάση την υπάρχουσα νοµοθεσία επιβάλλεται η ανάπτυξη και η υποβολή στις αρµόδιες κατά τόπους αρχές σχεδίου αντιµετώπισης της ρύπανσης από όµβριες απορροές. Και στη χώρα µας γίνεται προσπάθεια ελέγχου των απορρίψεων λυµάτων και αποβλήτων σε αποδέκτες καθώς και εφαρµογή αντιρρυπαντικών τεχνολογιών στις απορροές οµβρίων από νέες οδικές αρτηρίες σε περιοχές εκτός σχεδίου πόλης (π.χ. Εγνατία Οδός). Η Οδηγία 2000/60 προβλέπει ότι τα κράτη µέλη θα πρέπει να αναλύσουν τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων σε κάθε λεκάνη ώστε να προσδιορίσουν πιέσεις στα υδάτινα σώµατα και να εκτιµήσουν το µέγεθος των πιέσεων, και στη συνέχεια να εγκαταστήσουν προγράµµατα συστηµατικής παρακολούθησης. Πρέπει να γίνει καθορισµός των συνθηκών αναφοράς για τις διάφορες κατηγορίες των υδάτινων σωµάτων και οι Ευρωπαϊκές χώρες καλούνται να ενεργήσουν προς την κατεύθυνση αυτή. Σε πολλές χώρες έχουν αρχίσει να τίθενται περιορισµοί στην ποιότητα του απορρέοντος ύδατος κατά την πληµµύρα. Παράλληλα προχωρεί και η έρευνα για την κατάλληλη µελέτη του θέµατος. Ετσι πρόσφατη δηµοσίευση του Ιταλού Calabro αναφέρεται στην κατάλληλη επιλογή της καταιγίδας σχεδιασµού για την πρόγνωση της ποιότητας απορροής και τις συνθήκες δυσµενοποίησής της. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Οι γενικές αρχές περιβαλλοντικού σχεδιασµού αντιπληµµυρικών έργων που πρέπει να εφαρµόζονται είναι:

12 διατήρηση της ανοικτής φυσικής διατοµής των ρεµάτων, όπου αυτό είναι δυνατόν. Με τη διευθέτηση αυξάνεται η κατά µήκος κλίση, µειώνεται η τραχύτητα της κοίτης, αυξάνεται η ταχύτητα και έτσι είναι δυνατή η παροχέτευση µεγαλύτερων παροχών χωρίς υπερχειλίσεις. Τα ποτάµια όµως δεν παραµένουν παθητικά στη διευθέτηση και αποκρίνονται µε µορφολογικές αλλαγές, οι οποίες µπορεί να έχουν µοιραία αποτελέσµατα. επεµβάσεις και προτάσεις τεχνικών έργων µε τη µικρότερη δυνατή επιβάρυνση του περιβάλλοντος τόσο στη φάση της λειτουργίας όσο και της κατασκευής και χρήση υλικών φιλικών προς το περιβάλλον αιτιολογηµένος καθορισµός της περιόδου επαναφοράς σχεδιασµού και σε συνάρτηση µε την περιοχή και τις δυνατότητες του αποδέκτη, µε παράλληλη εκτίµηση των συνεπειών πληµµύρας µεγαλύτερης από αυτή του σχεδιασµού σε περίπτωση ανεπαρκών υφιστάµενων αγωγών εξέταση εναλλακτικών λύσεων έναντι της ανακατασκευής και η δυνατότητα ενίσχυσης ή χρησιµοποίησής τους ως τµήµα του προτεινόµενου δικτύου, δεδοµένου ότι πολλές φορές προτάσεις για αντικατάστασή τους δεν υλοποιούνται. πρέπει πάντα να εξετάζεται η δυνατότητα για ανακατασκευή τµηµάτων αγωγών, µικρής έκτασης, καθαρισµό - λείανση υφισταµένων αγωγών, κατασκευή ανακουφιστικών αγωγών να καταβάλλεται κάθε δυνατή προσπάθεια για την δηµιουργία ανασχετικών έργων (π.χ. φραγµάτων - ταµιευτήρων ανάσχεσης πληµµυρών) ώστε να ελαφρύνονται τα κατάντη έργα, σε συνδυασµό µε τα οικονοµικά δεδοµένα και τις τυχόν περιβαλλοντικές επιπτώσεις να δίδεται ιδιαίτερη προσοχή στις αλλαγές καθεστώτος ροής, που στα φυσικά ρέµατα είναι αναπόφευκτη, για την προστασία των τεχνικών έργων και µε στόχο τον συνολικά καλλίτερο υδραυλικό σχεδιασµό τα επιτρεπόµενα ποσοστά πλήρωσης των µεγάλων αγωγών δεν πρέπει να λαµβάνονται σαν απόλυτο µέτρο αλλά να εκτιµώνται οι συνέπειες πιθανής υπερπλήρωσης τα διάφορα υπολογιστικά προγράµµατα δεν θα πρέπει να χρησιµοποιούνται τυφλά, αλλά µε εµβάθυνση στο τι δυνατότητες πράγµατι προσφέρουν σε συνδυασµό µε το πόσο λεπτοµερή δεδοµένα απαιτούν για να δώσουν πράγµατι αξιόπιστα αποτελέσµατα οι παραδοχές πρέπει να καταγράφονται πάντα σαφώς πρέπει να δίδεται ιδιαίτερη προσοχή σε διαβάσεις οδικών αρτηριών και εξασφάλιση της ακίνδυνης διέλευσης οχηµάτων βάσει της γενικότερης τοπογραφίας της περιοχής να γίνεται εκτίµηση της στερεοµεταφοράς και περιορισµός της στις κατοικηµένες περιοχές µε κατάλληλα έργα. Στα αµέσως ανάντη ορεινά τµήµατα να γίνεται εκτίµηση της στερεοµεταφοράς, υπολογισµός των κλίσεων αντιστάθµισης και ισορροπίας, µε τη λήψη κατά το δυνατόν πραγµατικών στοιχείων µε δείγµατα αποθέσεων της κοίτης και µε εργαστηριακές αναλύσεις καθώς και περιορισµός της στερεοµεταφοράς στις κατοικηµένες περιοχές µε αναβαθµούς συγκράτησης φερτών στα αµέσως ανάντη ορεινά τµήµατα πέραν της γεωλογικής χαρτογράφησης θα πρέπει να γίνεται και µία µελέτη διαβρωσιµότητας (τρωτότητας) των εδαφών της λεκάνης απορροής. Η µελέτη αυτή είναι πολύ χρήσιµη για την εκτίµηση διαφόρων παραµέτρων που αναφέρονται στη στερεοµεταφορά. απαραίτητη είναι και η γεωλογική χαρτογράφηση των οχθών των ρεµάτων, ώστε να µπορεί να γίνει εξειδικευµένος σχεδιασµός και σποραδικές προστασίες µόνο όπου αυτό απαιτείται. σαν γενική αρχή θα πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι τα διάφορα έργα διευθέτησης θα πρέπει να γίνονται µόνο εφόσον είναι εξασφαλισµένες οι επιθυµητές συνθήκες στα κατάντη, γιατί σε αντίθετη περίπτωση διευθετήσεις ανάντη µπορούν να δηµιουργήσουν µεγαλύτερους κινδύνους από πληµµύρες

13 ο σχεδιασµός και η υλοποίηση των αντιπληµµυρικών έργων πρέπει να προχωρήσει παράλληλα µε τον πολεοδοµικό σχεδιασµό, τουλάχιστον των νεοεντασσοµένων περιοχών και να γίνει συνείδηση η αναγκαιότητά τους, ώστε να µην προκύπτει το θέµα µόνο στις περιπτώσεις που γίνονται σοβαρές πληµµύρες θα πρέπει παράλληλα µε τις µελέτες να γίνεται εκτίµηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των αντιπληµµυρικών έργων και να εκδίδονται περιβαλλοντικοί όροι, οι οποίοι θα πρέπει να τηρούνται από τους κατασκευαστές και συντηρητές των έργων. Για το σκοπό αυτό θα συντάσσονται Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΠΠΕ και ΜΠΕ) σύµφωνα µε την ισχύουσα Νοµοθεσία για κάθε περίπτωση και ανάλογα µε τις εκάστοτε προτεραιότητες θα πρέπει να βρεθεί η χρυσή τοµή µεταξύ της κατά γράµµα τήρησης των αρχών περιβαλλοντικού σχεδιασµού και της τεχνικοοικονοµικά εφικτής επίλυσης των αντιπληµµυρικών προβληµάτων. Τα ανωτέρω, προκειµένου να εφαρµοστούν επιτυχώς θα πρέπει να περιληφθούν σε επίσηµες προδιαγραφές από τους αρµόδιους Φορείς καθώς και να προβλεφθεί κατάλληλος τρόπος αµοιβής για το Μελετητή των αντιπληµµυρικών έργων. Το θεσµικό πλαίσιο για την αµοιβή µελετών θα πρέπει να καλύπτει τις δαπάνες και την αµοιβή των επιστηµόνων οι οποίοι θα εκπονήσουν µελέτες µε πλήρη διερεύνηση των λύσεων, οι οποίες θα καθορίσουν και το βέλτιστο περιβαλλοντικό σχεδιασµό τέτοιων έργων. Ειδικά για την Αττική, θα πρέπει να προχωρήσει άµεσα το θέµα της οριοθέτησης των ρεµάτων και οι αντιπληµµυρικές µελέτες αυτών, δίνοντας προτεραιότητα σε φυσικά ρέµατα που εκτιµάται ότι θα αντιµετωπίσουν προβλήµατα λόγω οικιστικής ανάπτυξης. Προϋπόθεση για όλα τα ανωτέρω είναι η καλή συνεργασία µεταξύ των εµπλεκοµένων φορέων για την προώθηση µελετών και εργασιών αντιπληµµυρικής προστασίας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Τ.Ε.Ε. (1978), Εκθεση για την αντιπληµµυρική προστασία και την αποχέτευση οµβρίων του λεκανοπεδίου Αθηνών, Τεύχος 983, 4/2/1978, Συντάκτες: Θ. Ξανθόπουλος, Σ. άλλας, Λ. Λαζαρίδης, Γ. Μαχαίρας. ΤΕΕ (1977), Τεύχος 971, Ολη η αλήθεια για την πληµµύρα. Λαζαρίδης, Λ., Αικ. ανιήλ, Κ. εληγιάννης (1995), Γενικότερη Θεώρηση των αντιπληµµυρικών έργων στις περιοχές Βούλας - Γλυφάδας και στις περιοχές Βορείων Προαστείων ιονύσου, Εκάλης, Κρυονερίου κ.λ.π., Ηµερίδα Αντιπληµµυρικής Προστασίας Λεκανοπεδίου Αθήνας, ΤΕΕ, 17-10-95 Αικ. ανιήλ, Π. Λαζαρίδου, Γ. Μπουκλής, Λ. Λαζαρίδης, Προτάσεις ολοκληρωµένης περιβαλλοντικής αντιπληµµυρικής προστασίας βορείων προαστείων Αθήνας, Πρακτικά 4ου Εθνικού Συνεδρίου για ιαχείριση Υδατικών Πόρων στις Ευαίσθητες Περιοχές του Ελλαδικού Χώρου, ΕΕ ΥΠ, 216-233, 1999. Π. Λαζαρίδου, Π. Παπανικολάου, Αικ. ανιήλ, Σ. Μίχας, Λ. Λαζαρίδης, Περιβαλλοντική αντιπληµµυρική προστασία αστικών περιοχών - διευθέτηση χειµάρρου Ξηριά Κορίνθου, Πρακτικά 4ου Εθνικού Συνεδρίου για ιαχείριση Υδατικών Πόρων στις Ευαίσθητες Περιοχές του Ελλαδικού Χώρου, ΕΕ ΥΠ, 239-247, 1999. Calabro, P.S. 2004. Design storms and water quality control. J. Hydrologic Eng. 9(1): 28-34. Chow, V.T., Maidment, D.R. & Mays, L.W. 1988. Applied Hydrology, McGraw-Hill. Clark, C. 2002. Safety Revisions, Int. Water Power and Dam Construction, May 2002: 18-26. Daniil E.I., Bouklis, G. D., Lazaridou, P.L. & Lazaridis, L.S. 2000. Integrated Approach for Environmental Flood Protection for northern suburbs of Athens, Greece. Building Partnerships, ASCE, Proc. of the 2000 Joint Conf. on Water Resources on CD, Minneapolis, MN, USA, 2000.

14 Daniil, E.I. & Lazaridis, L.S. 2003. Designer s concerns on the effect of rainfall distribution on dam and diversion works sizing, IAHR XXX Congress, Thessaloniki, GREECE, 24-29 August 2003, Theme B: 95-102. E.I. Daniil, G.D. Bouclis, S.N. Michas, P.L. Lazaridou, and L.S. Lazarides, «Hydrologic Issues in Flood Management and Control in an Urban Environment in Greece» (Υδρολογικά Θέµατα Αντιπληµµυρικής Προστασίας σε Αστικό Περιβάλλον στην Ελλάδα), e-proceedings of the Int. Conf. Protection and Restoration of the Environment VII, C. Moutzouris et al (eds), June 28 - July 1, 2004, Mykonos, Greece. (and Book of Abstacts). Diplas, P. 2002. Integrated Desicion Making for Watershed Management: Introduction. Journal of the American Water Resources Association. 38(2): 337-340. Koutsoyiannis, D. & Baloutsos, G. 2000. Analysis of a long record of annual maximum rainfall in Athens, Greece and design rainfall inferences, Natural Hazards 29: 29-48. Koutsoyiannis, D., A probabilistic view of Hershfield s method for estimating probable maximum precipitation, Water Resources Research, 35(4), 1313-1322, 1999. Lazaridou, P.L., E.I. Daniil, S.N. Michas, P.N. Papanicolaou, L.S. Lazarides, Integrated Environmental and Hydraulic Design of Training Works for major Watercourses, Proceedings of the Int. Conf. Protection and Restoration of the Environment VI, Skiathos, Greece, July 2002, A.G. Kungolos et al (eds), Vol. I, pp. 175-182 Lazaridou, P.L., E.I. Daniil, S.N. Michas, P.N. Papanicolaou, L.S. Lazarides, Integrated environmental and hydraulic design of Xerias river, Corinthos, Greece, training works, Water, Air, Pollution: Focus/Protection and restoration of the environment, Kluwer Academic, October 2004. Levy, B. & McCuen, R. 1999. Assessment of Storm Duration for Hydrologic Design, J. Hydrologic Eng. 4(3): 209-213. National Environmental Research Council (NERC), Flood Studies Report, Institute of Hydrology, Wallingford, 1975. Odgen, F.L. & Dawdy, D.R. 2003. Peak discharge scaling in small Hortonian watershed. J. Hydrologic Eng. 8(2): 64-73. Packman, J.C. & Kidd, C.H.R. 1980. A logical approach to the design storm concept. Water Resour. Res. 16(6): 994-1000. Parker, G. & Andres, D. 1976. Detrimental Effects of River Channelization, ASCE Proceedings of the Symposium on Inland Waters for Navigation, Flood Control & Water Diversions, Colorado State University, August 10-12: 1248-1266. US Army Corps of Engineers, Hydrologic Engineering Center. 2000. Hydrologic Modeling System, HEC- HMS, Technical Reference. US Department of the Interior, Bureau of Reclamation, Design of Small Dams, 3rd edition, US Government Printing Office, Denver, CO, 1987. Yen, B.C. 2000. 100-Year Return Period of what?, Building Partnerships, ASCE, Proceedings, Minneapolis, MN, USA. Ξανθόπουλος, Χριστούλας, Μιµίκου, Αφτιάς, Κουτσογιάννης, ΤΕΕ 1995, Το πρόβληµα των πληµµυρών της Αθήνας - Στρατηγική αντιµετώπισης. Ηµερίδα Αντιπληµµυρικής Προστασίας Λεκανοπεδίου Αθήνας, ΤΕΕ, 17-10-95.