RO U S S E AU O., Histoire du mouvement liturgique, Pa r i s

758 EKK H IA Oκτώβριος 2001, Aριθµ. 9 E. Σ. E. Λειτουργικ ς A ν α γ ε ν ν ή σ ε ω ς ΠPOΣ MIA A NA N E Ω Σ H THΣ EKKΛHΣIAΣTIKHΣ MAΣ ΛA T P E I A Σ Tο Πρωτοπρ. κ. HMHTPIOY B.TZEPΠO Y 1. Aπ τ ν πρώτη στιγµ τ ς νάρρησής του στ ν ρχιεπισκοπικ θρ νο τ ς A π ο σ τ ο λ ι κ ς Eκκλησίας τ ν Aθην ν Mακαριώτατος A ρ χ ι ε- πίσκοπος κα Πρ εδρος τ ς Iερ ς Συν δου κ ριος Xριστ δουλος, µ µι σειρ νεργει ν του, θεσε πισήµως τ θέµα τ ς λειτουργικ ς νανέωσης στ χ ρο τ ς Eλλαδικ ς Eκκλησίας. I δ ι α ί τ ε- ρα κδοση τ ς π ριθµ. 9 / 2 2 9 2 / 1 6. 1 0. 1 9 9 8 Aρχιεπισκοπικ ς Eγκυκλίου Περ Λειτουργικ ς A ν α ν ε ώ σ ε ω ς καί συγκρ τηση τ ς E δικ ς Συνο - δικ ς Eπιτροπ ς Λειτουργικ ς A ν α γ ε ν ν ή σ ε ω ς 1 θά πρέπει ν χαιρετισθο ν ς στορικ ς πρωτοβ ο υ λ ί ε ς, πο νοιξαν τ δρ µο γι µι συντονισµένη κα σ βάθος µελέτη λων τ ν λειτουργικ ν προβληµάτων πο πασχολο ν τ ν Eκκλησία µας σ ή µ ε ρ α. Στ διο πλαίσιο θ πρέπει ν νταχθε καί µ ε θ νη τ ς E δικ ς Συνοδικ ς Eπιτροπ ς Λ ε ι τ ουργικ ς Aναγεννήσεως σ γκληση το B Πανελληνίου Λειτουργικο Συµποσίου Στελεχ ν I ε ρ ν Mητροπ λεων (B λος 22-25.10.2000), π ο ε χε ς γενικ θέµα προβληµατισµο T α τηµα τ ς λειτουργικ ς νανεώσεως στ ν Oρθ δοξη Eκκλησία σήµερα. O ποικίλες ντιδράσεις, τ ς πο ες προκάλεσε, πως ταν ναµεν µενο, λη α τ πρωτοβουλία κατέστησαν µφαν τ δυσκολία µι ς κριβο ς θεολογικ ς ριοθετήσεως το ρου Λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ νανέωση καί σων α τ πάγεται γι τ λειτουργικ ζω τ ς Eκκλησίας σήµερα. ι τι παρ τ ν ποδοχ τ ν ποία γνωρίζει γενικ πρωτοβουλία α τ δ ν πολείπουν κα ο φων ς τ ς ρνητικ ς κριτικ ς. Eτσι π διάφορες κατευθ νσεις πισηµαίνεται κυρίως τι ρξάµενη α τ διαδικασία ποτελε µι πικίνδυνη γι τ ν O ρ θ δ ο ξ η Eκκλησία ποµίµηση τ ς λεγ µενης λειτουργικ ς κ ι ν ή σ ε ω ς, πο παρατηρήθηκε τά τελευτα α χρ νια στ χ ρο τ ς Pωµαιοκαθολικ ς Eκκλησίας 2. Σ τ ν νσταση α τ ε κολα µπορε ν ντιταχθε στορικ διαπίστωση τι «Oρθ δοξη Eκκλησία ζο σε π α ώνων τ ν γωνία τ ς νανεώσεως τ ς λατρείας της, πολ πρ ν γίνουν στ ση συνειδητ τ προβλήµατα κα τ α τήµατα προσαρ- µογ ς κα κσυγχρονισµο, πο θεσε λειτουργικ κίνηση το α να µας κα πο πετέλεσαν ντικείµενα µελέτης κα πρωτοβουλι ν νανεώσεως πο πασχ λησαν τ ν Bατικάνεια Σ νοδο» 3. Oπως δ µολογο ν ο διοι ο πρωτοπ ροι τ ς κινήσεως α τ ς ση ταν κείνη πο µαθήτευσε στ σχολε ο τ ς Oρθ δοξης A ν α τ ο λ ς 4 γι ν πανε ρει πλ κα α τον ητα γι το ς O ρ θ ο δ ξους πράγµατα, πως λειτουργικ χρήση τ ν θνικ ν γλωσσ ν, νεργ ς συµµετοχ το λαο κατ τ ν τέλεση τ ς Θείας Λατρείας, κκλησιολογικ θεώρηση τ ν ερ ν µυστηρίων κ.λπ. 5. Γι α τ κα ε χε δίκαιο είµνηστος π. A λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Σµέµαν ταν γραφε τι µέ πιτυχία πιχειρηθε σα α τ λειτουργικ µεταρρ θµιση πετέλεσε ο σιαστικ µι ρθ δοξη κίνηση σ να µ ρθ δοξο χ ρο 6. Παρ τα τα ε ναι γεγον ς ναντίλεκτο τι µι λειτουργικ µεταρρ θµιση το τ που κα ε ρους πο πιχείρησε Pωµαιοκαθολικ Eκκλησία ε ναι δ ν α τ η, νωφελ ς κα πικίνδυνη γι τ ν O ρ θ δοξη A ν α τ ο λ ή. Oπως ε στοχα παρατηρήθηκε «συνήθιστες ριζικ ς προτάσεις διατυπο µενες π νήσυχους θεολ γους, πο γνοο ν τ ν σωτερικ συνέχεια κα διάπαστη ν τητα µεταξ τ ς µυστικ ς κεφαλ ς το Xριστο κα το σώ- µατ ς του θ ποτελο σαν βαρ τατο ψυχολογικ λ ά θ ο ς, πο γι τ ν κκλησιαστικ πραγµατικ τητα θ σήµαινε κάτι χειρ τερο: ε σαγωγ α ρεσης πο δηγε στ σχ σµα. O λλαγ ς ε ναι πι ε αίσθητη πιχείρηση στ χ ρο τ ς Λατρείας» 7. ι τι Θεία Λατρεία ποτελε κατ τ ν ρθ δοξη ντίληψη «συλλογικ κα νώνυµο ργο σ νολης τ ς Oρθ δοξης Eκκλησίας κφραση κα βίωση τ ς πίστεως κα το δ γµατος πως κα τ ς ν τητος το σώµατος τ ς µι ς Eκκλησίας Γι α τ κα δ ν ε ναι ε κολο ν διακρίνουµε µεταξ τ ς σώτερης ο σίας κα τ ς ξωτερικ ς µορφ ς τ ς Θείας Λατρείας, δι τι µία κφράζεται µ τ ν λλη κα ο δ ο µαζ χουν διαποτίσει

Oκτώβριος 2001, Aριθµ. 9 EKK H IA 759 βαθει τ ς καρδιές, τ ς συνειδήσεις κα τ θρησκευτικ ζω τ ν πιστ ν Tελο µενη διαµέσου τ ν α ώνων κα µεταδιδ µενη µ πιστ τητα π γενε σ γενε Θεία Λατρεία χει καθαγιασθε τ σ ο, στε ν τιµ ται πως δια θρησκεία» 8. Ωστ σο διαυγ ς α τ ρθ δοξη περ Θείας Λατρείας ντίληψη δ ν θ πρέπει ν µ ς δηγήσει στ ντίθετο κρο, σ ναν, δ η λ α δ ή, α τ ά ρ ε σ κ ο ξωραϊσµ τ ν λειτουργικ ν µας πραγµάτων, θ ε- λοτυφλώντας µπροστ στ προβλήµατα πο ο α νες χουν πισωρε σει στ χ ρο τ ς Λατρείας κα τ ς δικ ς µας Eκκλησίας. Mι τέτοια ντίληψη ε ναι ξίσου πικίνδυνη 9, δι τι ρχεται σ πλήρη ντίθεση µ τ ν γγεν κα στορικ πιµαρτυρο - µενη δι τητα τ ς Θείας Λατρείας ν ξελίσσεται έναα κα ν προσαρµ ζεται φιλάνθρωπα πρ ς τ ς συνθ κες τ ς ζω ς τ ν νθρώπων κάθε ποχ ς. H Θεία Λατρεία ε ναι δ ρο το νανθρωπήσαντος Θεο στ ν νθρωπο γι τ διευκ λυνση τ ς ν Xριστ σωτηρίας του. Eπειδ δ φέρει π τ φ ση της τ σφραγίδα τ ς στορίας γι α τ κα ρισµένα ξωτερικά της στοιχε α παλαιο νται πως τ νδ - µατα καί χουν νάγκη νανέωσης 1 0. O διος K ριος χαρακτηρίζει τ ε αγγελικ κήρυγµα ο νον νέ - ο ν. Γι α τ κα ο δε ς πιβάλλει πίβληµα ράκους γνάφου π µατί ω παλαι α ρει γ ρ τ πλήρωµα α το π το µατίου κα χε ρον σχ σµα γίνεται ο δ βάλλουσιν ο νον νέον ε ς σκο ς παλαιο ς ε δ µήγε, ρήγνυται ο σκοί, κα ο νος κχε ται, κ α ο σκο πολο νται λλ βάλλουσιν ο νον νέον ε ς σκο ς καινο ς, κα µφ τεροι συντηρο νται ( M α τ θ.9,1 7 ). 2. H µορφ τ ς κκλησιαστικ ς µας λατρείας, πως τ ν γνωρίζουµε σήµερα, ποτελε τ ν τελευταία φάση µ ς µακροχρ νιας ξελικτικ ς διαδικασ ί α ς, ποία σταθεροποιε ται κατ τ ν 15ο α., γ ε- γον ς πο συµπίπτει χρονικ µ τ ν ναρξη τ ς σκοτειν ς περι δου τ ς Tουρκοκρατίας γι λους το ς ρθ δοξους λαο ς τ ς Bαλκανικ ς. H π τ ν λλ θρησκο δ δυνάστη α χµαλωσία τ ς βασιλίδας τ ν π λεων στέρησε σ µεγάλο βαθµ π τ Mεγάλη Eκκλησία τ δυνατ τητα ν παρεµβαίνει δηµιουργικ στ διοργάνωση τ ς λειτουργικ ς κα γενικ τ ς πνευµατικ ς ζω ς τ ν λα ν α τ ν πο σαν π τ ν πνευµατική της δικαιοδ ο σ ί α. H δυσχερ ς α τ στορικ συγκυρία σ συνδυασµ κα µ λλους παράγοντες πο λειτο ργησαν κατ τ ν περίοδο α τ πηρέασαν καθοριστικ τ ν περαιτέρω ξέλιξη τ ς Θείας Λατρείας µέχρι τ ς µέρες µας. Eτσι ργάνωση γι περισσ τερο π τετρακ σια χρ νια χι µ νο τ ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ς, λλ κα τ ς κοινωνικ ς ζω ς τ ν ποδο λων γ ρω π τ µοναστήρια ε χε ς ποτέλεσµα τ ν ριστικ πιβολ το µοναχικο T υ- πικο σ βάρος το A σ µ α τ ι κ ο 1 1. T δεδοµένα δ το µοναχικο βίου σ συνδυασµ µ τ ν προσαρ- µογ τ ς Θείας Λατρείας στο ς ρυθµο ς τ ς ζω ς τ ν γροτικ ν κοινωνι ν 1 2 προσδι ρισαν σ πολ µεγάλο βαθµ τ µορφ κα το ς ρους γενικ τ ς κκλησιαστικ ς µας λατρείας, πως τ ν γνωρίζου- µε ς σήµερα. Aκ µη κατ τ ν περίοδο α τ φε ρεση τ ς Tυπογραφίας κα ο σιαστικ νεξέλεγκτη π τ διοίκηση τ ς Eκκλησίας ντυπη κδοση τ ν λειτουργικ ν βιβλίων συνετέλεσε στ γενίκευση µι ς συγκεκριµένης µορφ ς λατρείας, πο σίγουρα δ ν ταν ντιπροσωπευτικ τερη τ ς παράδοσης 1 3. Aλλ κα στ συνέχεια µετ τ ν ποτίναξη το θωµανικο ζυγο διοικητικ πολυδιάσπαση το ρθοδ ξου κ σµου σ πιµέρους θνικ ς Eκκλησίες κα γλωσσικ ς ν τητες ( λλην φωνη κα σλαβ φωνη ρθοδοξία) ε ν ησε τ ν α τ νοµη πορεία τ ν τοπικ ν α τ ν Eκκλησι ν κα δυσχέρανε τ ν µεταξ τους συνεργασία κατ τ ν ντιµετώπιση τ ν ναφυουµένων λειτουργικ ν προβληµάτων. Στ νωτέρω ν προστεθο ν κ µη τ κ το θεϊστικο κοµµουνισµο δεινά, που α τ ς πεκράτησε, κα ο π τ ν ξέλιξη τ ν θνικ ν γλωσσ ν προκ πτουσες γι τ ς νεώτερες γενι ς δυσκολίες καταν ησης τ ς παραδοσιακ ς λειτουργικ ς γλώσσας (κλασσικ λ λ η ν ι κ - σ λ α β ο ν ι κ ά ), χουµε να παν ραµα τ ς φ σεως τ ν πολλ ν κα συνθέτων λειτουργικ ν προβληµάτων πο ντιµετωπίζει O ρ θ δ ο ξ η Eκκλησία µας σήµερα. Παρ τ ς νυπάρχουσες δυσκολίες παρξη τ ν προβληµάτων α τ ν κα παρατηρο µενη καθ λη α τ τ ν περίοδο δυσλειτουργία το θεσµο τ ς κκλησιαστικ ς λατρείας, πο π τ φ ση του καλε ται ν ε ναι λειτουργικ ς (λειτουργία = ργο το λαο ), δ ν φησαν διάφορη τ ν διοικο σα κα ποιµαίνουσα Eκκλησία. Σ τ ο ι χ ώ ν τ α ς στ παράδειγµα µεγάλων κκλησιαστικ ν γετ ν τ ν παλαιοτέρων γενε ν, διαπρε ς νδρες τ ς περι δου α τ ς, το ς ποίους ναγνωρίζουµε κα τι-

760 EKK H IA Oκτώβριος 2001, Aριθµ. 9 µο µε ς πρωτοπ ρους τ ς λειτουργικ ς νανεώσεως τ ς Oρθοδ ξου Eκκλησίας 1 4, π ρ ο σ π ά θ η σ α ν µ τ ργο τους ν παρέµβουν ξισορροπητικ µεταξ τ ς παραδεδοµένης κκλησιαστικ ς λατρείας κα τ ν πνευµατικ ν ναγκ ν τ ν νεωτέρων γεν ε ν. Eτσι τ λειτουργικ ργο το γίου Συµε ν Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η ς, διαίτερα δ τ ρµηνευτικ του ποµνήµατα στ ς ερ ς κολουθίες, πο µεταφράστηκαν χι µ νο στ Nέα Eλληνικά, λλ κα στ ς θνικ ς γλ σσες τ ν λλων ρθοδ ξων λα ν, πετέλεσαν σταθερ σηµε ο ναφορ ς τ ς λειτουργικ ς ζω ς τ ς Oρθοδ ξου Eκκλησίας καθ λη τ ν περίοδο α τή 1 5. H λεγ µενη φιλοκαλικ ναγέννηση (κίνηµα τ ν κολλυβάδων) ε χε µεταξ λλων κα βαθ τατους λειτουργικο ς προβ λ η µ α τ ι σ µ ο ς, πως τ ν ναβίωση τ ς συχν ς κα µπροϋπ θετης Θείας Kοινωνίας, τ ν νάγκη ποκάθαρσης κα ποµνηµατισµο τ ν λειτουργικ ν βιβλίων 1 6 κ.. T κολοσσια ο ρµηνευτικ ργο το Aγίου Nικοδήµου το Aγιορείτου στ µνογραφικ κείµαν τ ν ερ ν κολουθι ν παραµένει ς σήµερα µοναδικ κα ναντικατάστατο κα ναµένει το ς συνεχιστές του 1 7. H πρωτοβουλία το O κουµενικο Πατριαρχείου γι τ ν πιµεληµένη κδοση τ ν λειτουργικ ν βιβλίων 1 8 κα µάλιστα το Tυπικο κατ τ ν Tάξιν τ ς Mεγάλης το Xριστο Eκκλησίας 1 9 χι µ νο πέβαλε τάξη στ ν πικρατο σα κατ τ ν περίοδο α τ τελετουργικ ναρχία 2 0, λλ κα νοιξε τ δρ µο γι τ ν πίσηµη κκλησιαστικ υ οθέτηση ν ς νοριακο T υ π ι κ ο, προσαρµοσµένου στ ς νάγκες τ ν κατ κ σµον Eκκλησι ν. H π τ ν διαφ ρων εραποστολικ ν ργανώσεων συστηµατικ καλλιέργεια το λειτουργικο κηρ γµατος 2 1 νέδειξε τ ν ναγκαι τητα τ ς νεργο κα συνειδητ ς συµµετοχ ς το λαο στ Θεία Λατρεία. Aπ δ τ συµβολ τ ς καδηµαϊκ ς θεολογίας στ ν ντιµετώπιση τ ν λειτουργικ ν µας προβλη- µάτων ξίζει ν ναφέρουµε ντιπροσωπευτικ τ µνηµει δες ργο το ειµνήστου καθηγητο Π. Tρεµπέλα γι τ ν κριτικ κδοση τ ν Tρι ν Λειτ ο υ ρ γ ι ν 2 2 κα το Mικρο E χολογίου 2 3, πο παραµένει ς σήµερα ο σιαστικ ναξιοποίητο. 3. H προηγηθε σα στορικ ναφορ θεωρο - µενη µέσα π τ ν σηµεριν τρ πο διοργάνωσης κα διοίκησης τ ς Oρθ δοξης Eκκλησίας, δ α κ τ υ- λοδεικτε τ ν πείγουσα νάγκη ε δικ ς νασχ λησης τ ν πιµέρους τοπικ ν Eκκλησι ν µ τ προβλήµατα τ ς Θείας Λατρείας κα πάντοτε µέσα στ πνε µα τ ς διατοπικ ς συνοχ ς τ ς Kαθολικ ς Oρθ δοξης Eκκλησίας, τ ς διαχρονικ ς συνέχειας τ ς παράδοσής της κα τ ς ν τητας το τεράστιου α το πνευµατικο χρονο-χώρου 2 4. ι τι τ λειτουργικ προβλήµατα κα ναγκαι τητα νανέωσης τ ς λειτουργικ ς ζω ς ξαρτ νται σ µεγάλο βαθµ «π τ ς διαίτερες συνθ κες κα τ ν κατάσταση τ ς λατρείας κάθε πιµέρους τοπικ ς Eκκλησίας. Aλλα προβλήµατα χουν ο στικ ς κα λλα ο γροτικές, π ο ι µ ε ν ι κ ς κα ο βιοµηχανικ ς περιοχές. Aλλα ο µοναχικ ς δ ε λ φ τ η τ ε ς, κα λλα ο κοσµικ ς νορίες. A λ λ α ο συµπαγε ς ρθ δοξοι πληθυσµο κα λλα ο κοιν τητες τ ς διασπορ ς κα λλα ο κκλησίες πο παροικο ν σ τ πους που συντριπτικ περέχουν λλα θρησκε µατα. Aλλα λειτουργικ προβλήµατα χουν ο β ρειοι λαοί, λλα ο λαο τ ς Mεσογείου, τ ς A φ ρ ι κ ς, τ ν Iνδι ν, τ ς γγ ς A ν α τ ο λ ς, τ ς A µ ε ρ ι κ ς, τ ς Kορέας» 2 5. M τ ν ννοια α τ κανοναρχε ται κα γι τ ν E λ λ α- δικ Eκκλησία µι θεωρητικ κα πρακτικ δεον τ ο λ ο γ ί α, ποία θ πρέπει ν ποβλέψει µ πι- µον κα συνέπεια σ σταθερο ς στ χους, κ α θ ο ρ ι- σµένους µ σ νεση κα µελετηµένους µετ πιστή- µ η ς 2 6. Ως τέτοιοι δ στ χοι θ µπορο σαν κατ προτεραι τητα ν ε ναι ο ξ ς: α) Σ θεολογικ - καδηµαϊκ πίπεδο: 1) Θεολογικ θεµελίωση κα ριοθέτηση το ργου τ ς νανέωσης τ ς λατρείας κα τ ς προσαρµογ ς της στ ς νάγκες το σ γχρονου κ σµου.2 ) Kαταγραφ κα ξιοποίηση το ργου πο χει δη γίνει π Eλληνες κα ξένους ρευνητ ς στ χ ρο τ ν λειτουργικ ν σπουδ ν. 3) Συνεργασία κα συντονισµ ς τ ν Oρθοδ ξων Θεολογικ ν Σχολ ν κα λλων συναφ ν ρευνητικ ν κέντρων στ ν περαιτέρω µελέτη τ ν σηµεριν ν προβληµάτων τ ς Oρθοδ ξου Λατρείας ν ψει µάλιστα κα τ ς µελλο σης ν συνέλθει Mεγάλης Συν δου τ ς O ρ θ ο δ ξου Eκκλησίας 2 7. 4) Περαιτέρω καλλιέργεια τ ν λειτουργικ ν σπουδ ν µ τ ν νάπτυξη τ ς διδασκαλίας τ ς λειτουργικ ς θεολογίας στ ς Θεολογικ ς κα Eκκλησιαστικ ς Σχολές, τ ν κδοση ν ς ε δικο πιστηµονικο περιοδικο γι τ ν προώθηση τ ς λειτουργικ ς ρευνας, τ ν διοργάνωση πιστηµονικ ν λειτουργικ ν συνε δ ρ ί ω ν 28 κ. λ π.

Oκτώβριος 2001, Aριθµ. 9 EKK H IA 761 β) Σ θεσµικ - διοικητικ πίπεδο: 1) Προγραµµατισµένη κδοση συνοδικ ν γκυκλίων γι τ ν µπέδωση τ ς λειτουργικ ς ε ταξίας κα τ ς ν τητος στ ν λειτουργικ πράξη στ χ ρο τ ς Eλλαδικ ς Eκκλησίας 2 9. 2) Eπιµεληµένη κδοση τ ν πισήµων λειτουργικ ν βιβ λ ί ω ν 3 0. 3) Eκδοση Λειτουργικ ν Aνθολογίων µ βάση πεξεργασµένα κριτήρια (πρωτ τυπο κείµενο-νεοελληνικ µετάφραση, ε σ α γ ω γ έ ς, σ χ λ ι α, πρ βλεψη γι τ συµµετοχ το λαο κ.λπ.) γι λαϊκ χρήση. 4) Eµφαση στ λειτουργικ µ ρφωση τ ν ποψηφίων ερέων ( ναλυτικ προγράµµατα κκλησιαστικ ν σχολ ν, διδακτικ γχειρίδια κ.λπ.) κα τ συνεχ λειτουργικ πιµ ρφωση τ ν ερέων (διοργάνωση πιµορφωτικ ν σεµιναρίων, λειτουργία προτ πων π ποψη λειτουργικ νορ ι ν, ποδειγµατικ τέλεση κολουθι ν κ.λπ. 5) Σ συνεργασία µ τ ς Θεολογικ ς Σχολ ς δρυση ν ς Λειτουργικο Iνστιτο του κατ τ πρ τυπο το Iδρ µατος Bυζαντιν ς Mουσικολογίας. γ) Σ κατηχητικ - ποιµαντικ πίπεδο. 1) Aξιοποίηση τ ς κατηχητικ ς διαδικασίας σ λες τ ς βαθµίδες γι τ ν µ ηση τ ν παιδι ν κα τ ν φήβων στ λειτουργικ ζω τ ς Eκκλησίας (καλλιέργεια τ ς Παιδικ ς Λατρείας 3 1, π ο µ ν η µ α- τισµένες κδ σεις ερ ν κολουθι ν κ.λπ.. 2) Συστηµατικ καλλιέργεια τ ς λειτουργικ ς γωγ ς το λαο µ τ ν προώθηση το λειτουργικο κηρ γµατος (προφορικο, γ ρ α π τ ο, λ ε κ τ ρ ο ν ι- κ ο ) 3 2. 3) Kατηχητικ ξιοποίηση τ ν ε καιρι ν πο προσφέρει τέλεση τ ν ερ ν Mυστηρίων κα τ ν λλων γιαστικ ν τελετ ν. 4) Kαλλιέργεια τ ς Ποιµαντικ ς τ ν Mυστηρίων µ τ ν διοργάνωση προτ πων νοριακ ν λειτουργικ ν κολουθι ν ( µαδικ ν βαπτίσεων ε δικ νηλίκων - γά- µων µ Θεία Λειτουργία κ.λπ. 5) Kαλλιέργεια τ ς συµψαλµωδίας κα γενικ τ ς νεργο κα συνειδητ ς συµµετοχ ς το λαο στ Θεία Λατρεία 3 3. Aπ τ ς νωτέρω προτάσεις, ν ξαιρέσει κανε ς α τ ς πο π τ φ ση τους παιτο ν θεσµικ ς παρεµβάσεις τ ν τελικ ναγωγή τους στ ν µέλλουσα ν συνέλθει Mεγάλη Σ νοδο τ ν O ρ θ ο δ ξ ω ν, ο π λοιπες ε ναι κυρίως φ σεως π ο ι µ α ν τ ι κ ς 3 4 κα µπορο ν ν ντιµετωπισθο ν σ τοπικ βάση µ τ λειτουργικ γωγ το κλήρου κα το λαο. ι τι α τ π τ πο ο κυρίως πάσχει σήµερα λειτουργικ ζω τ ς Eκκλησίας µας ε ναι τυπικισµ ς κα θιµικ τέλεση τ ν λειτουργικ ν κολουθι ν, πο δ ν φήνουν ν φανε τ σώτερο σωτηριολογικ ν ηµα τ ν ερ ς τ ε λ ο υ µ έ ν ω ν. Aν δ τ συµπτώµατα α τ ς τ ς λειτουργικ ς πανάπτυξης παρατηρο νται κυρίως στ χ ρο τ ς σ γχρονης νορίας, γι α τ δ ν ε θ νεται ο τε παραδεδοµένη λατρεία, ο τε κάποια γγεν ς δυναµία το σ γχρονου νθρώπου στ ν καταν ηση τ ν τ ς λατρείας 3 5. H α τία θ πρέπει ν ναζητηθε κυρίως στ γεγον ς τι διακ πηκε σ µεγάλο βαθµ µυσταγωγικ παράδοση τ ς Eκκλησίας, α τ διδακτικ -κατηχητικ διαδικασία τ ς λειτουργικ ς µ ρφωσης κα γωγ ς τ ν πιστ ν, πο γεφυρώνει τ χάσµα µεταξ παραδεδοµένης λατρείας κα ξέλιξης τ ς ζ ω ς, κα σ τελικ νάλυση ποτελε µι διαχρονικ παιδεία τ ν πιστ ν στ µυστήριο τ ς ν Xριστ σωτηρίας. A τ µ σ γχρονους ρους σηµαίνει χι κκοσµίκευση τ ς λατρείας, λλ ν Xριστ ναγέννηση τ ς ζω ς το καθεν ς νθρώπου κα νορχήστρωσή της στ µυστήριο τ ς παγκ σµιας δοξολογίας το ν Tριάδι Θεο. Γι α τ κα πιλογ τ ν λ σεων πο θ προκριθο ν γι τ ν ντι- µετώπιση τ ν προβληµάτων α τ ν δ ν θ πρέπει ν φεθε στ χέρια µ νο κάποιων ε δικ ν 3 6. Aλλ τ ν τελικ λ γο θ πρέπει ν χει πάντοτε ποιµαίνουσα Eκκλησία, ποία κα µ νη, ς κφραστ ς τ ς κοιν ς συνειδήσεως το χριστεπων µου πληρώµατος, µπορε ν προσδιορίσει µ κρίβεια τ ν δείκτη διαθλάσεως 3 7 τ ν προβληµάτων α τ ν µέσα στ ν λ τητα το σ γχρονου κκλησιαστικο µας βίου. H λατρεία τ ς Eκκλησίας µας δ ν ναπτ σσεται σ κάποιο εροστεγ χ ρ ο, ποµονωµένο π τ ς λλες πλευρ ς τ ς ζ ω ς. Kοντ στ ν πειλ το α ρέσεων, τ ν νατολικ ν µυστηριακ ν θρησκει ν, τ ν καταστροφικ ν λατρει ν κα το νεοπαγανισµο, π ρ ο σ τ ί- θενται σήµερα κα λλοι ρνητικο παράγοντες πως κκοσµίκευση, κχυδαϊσµ ς τ ς γλώσσ α ς, τ κατευθυν µενα µέσα µαζικ ς νηµέρωσης, παγκοσµιοποίηση κα γενικ ποϊεροποίηση τ ς ζω ς πο διαµορφώνουν καθηµεριν τ ν κ σµο µέσα στ ν πο ο ζο µε. H Θεία Λατρεία ε ναι τ πι δοκιµασµένο κα ποτελεσµατικ εραποστολικ πλο πο χει στ διάθεσή της σήµερα Oρθ δοξη Eκκλησία µας. Aς προσέξουµε µήπως, στ ν προσπάθειά µας ν τ κσυγχρονίσουµε, τ π ο δ υ ν α µ ώ σ ο υ µ ε.

762 EKK H IA Oκτώβριος 2001, Aριθµ. 9 Π APA Π O M Π E Σ 1. B λ. EKKΛHΣIA OΣT(1999)12, σ ε λ. 2 7 0-2 7 2. Φ E K 2 3 6, T. 1, 8-1 1-1 9 9 9. Kατ τ ν κανονισµ τ ς Eπιτροπ ς (Kανονισµ ς 139/1999, ρθρο 2) «Σκοπ ς τ ς E δικ ς Συνοδικ ς Eπιτροπ ς Λειτουργικ ς Aναγεννήσεως ε ναι π τ βάσει τ ς λειτουργικ ς παραδ σεως κα τ ν συγχρ νων πνευµατικ ν ναγκ ν τ ς Eκκλησίας µελέτη κα προώθησις τ ν κατ περίπτωσιν ληπτέων µέτρων, τινα θ συντελέσουν ε ς τ ν ν πνε µατι κα ληθεί α ( Iωάν. 4,24) τέλεσιν τ ς Θείας Λατρείας κα ε ς τ ν συνειδητ ν ε ς α τ ν συµµετοχ ν τ ν πιστ ν σήµερον». 2. Γι τ λειτουργικ κίνηση τ ς σεως βλ. γ ε ν ι κ ά : RO U S S E AU O., Histoire du mouvement liturgique, Pa r i s 1 9 4 5.T Ρ Ε Μ Π ΕΛΑ Π., H ρωµαϊκ λειτουργικ κίνησις κα πρ ξις τ ς A ν α τ ο λ ς. H συµµετοχ το λαο ν τ λα - τρεί α κα κφώνησις τ ν ε χ ν τ ς λειτουργίας A θ ν α ι 1 9 4 9.Φ PA Γ KOΣ K., Σχέδιον Oρθοδ ξου λειτουργικ ς κι - νήσεως κα λειτουργικ ς γωγ ς τ ν παίδων συνταχθ ν κατ πιν περιγραφ ς κα κριτικ ς πεξεργασίας τ ν ν τ γαλλοφών ω περιοχ τ ς Pωµαιοκαθολικ ς Eκκλησίας πα - ρατηρηθέντων ντιστοίχων φαινοµένων Eναίσιµος π διδακτορί α διατριβή, ποβληθε σα ε ς τ ν Θεολογικ ν Σχολ ν το Aριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Eν Aθήναις 1961. ΣMEMAN AΛ., H λειτουργικ ναγέν - νηση κα Oρθ δοξη Eκκλησία. Eκδ σεις Σηµατωρ ς, Λάρνακα 1989. Σ H M A N H PA KIΣ E., ( Π ρ ω τ ο π ρ ε σ β τ ε- ρ ο ς ), H παρ το ς Pωµαιοκαθολικο ς τελεσιουργία τ ν µυ - στηρίων το Bαπτίσµατος, το Xρίσµατος κα τ ς Θείας E χαριστίας µετ τ ν B Σ νοδον το Bατικανο ξ π - ψεως Oρθοδ ξου. ιατριβ π διδακτορί α. Eν A θ ή ν α ι ς 1 9 7 9. Θ E O Ω P OY EY., H λειτουργικ κίνησις τ ν Pω - µαιοκαθολικ ν κα τ ν Προτεσταντ ν. Θεολογία NΣT (1985) A,σ ε λ. 161-173. 3. Φ OY N T OYΛ H Σ, H λειτουργικ νανέωση στ ν Oρθ δοξη Eκκλησία. υνατ τητες κα µπ δια. KΛHPONOMIA 21 (1989), σ ε λ.3 2 6. 4. B E AUDUIN L., L Occident a l école de l Orient. I R E N I KON 1. 5.Σ H M A N H PA KI Σ,µ ν. ρ γ.,σ ε λ.4 3. 6. H Eκκλησία προσευχοµένη. E σαγωγή στή λειτουρ - γική θεολογία. ( Aπ δοση π τά γγλικά π. η µ ή τ ρ ι ο ς T ζ έ ρ π ο ς ). Eκδ σεις «A κ ρ ί τ α ς», Aθ ναι 1991, σ ε λ. 1 7. Π ρ β λ. Φ OY N T OYΛ H Σ, H λειτουργική νανέωση, σ ε λ. 3 3 3. 7. TIMIADIS EMILIANOS, For a renewed and renewing liturgy. Topics for liturgical renewa l. KΛHPONOMIA 21 (1989), σ ε λ.3 1 2. 8. B R A N IȘTE E., Le cult orthodoxe devant le mond c o n t e m p o r a i n. Opinions d un théologien orthodoxe rumain, Societas Liturgica. Documents for liturgical Research and R e n ewa l 1 8,1 9 7 0,σ ε λ.3.φ OY N T OYΛHΣ I., Σ γχρονα λει - τουργικά προβλήµατα, EKKΛHΣIA 1992, σ ε λ. 6 0 9 : «H λειτουργικ παράδοση ε ναι πα γασµα τ ς λης ζω ς τ ς E κ κ λ η σ ί α ς, καρπ ς τ ς ν γί ω Πνε µατι λατρευτικ ς µπειρίας της, κα α τ συνέχει πάντα κατ τ ν διεξαγωγή της κατ µίµηση τ ς ο ρανίου τάξεως κα πολιτείας. Eν τ Eκκλησί α µιµουµέν η τ ν ο ραν ν, τάξιν δε ε ναι θείαν κα πολιτε εσθαι, κατ το ς λ γους το Συµε ν Θεσσαλονίκης (Tάξις. ι ά λ ο γ ο ς, κ ε φ. 3 6 5 ). ι α φ ο ρ ε τ ι κ τοποθέτηση στο ς λειτουργικο ς προβληµατισµο ς δηγε στ διάλυση τ ς λατρείας κατ τ πάθηµα τ ν προτεσταντικ ν Eκκλησι ν». 9.Φ OY N T OYΛ H Σ, H λειτουργικ νανέωση, σ ε λ.3 2 9 : H θεληµατικ γνοια τ ν προβληµάτων α τ ν κα χ ρωση σ µι ποµονωτικ στατικ τακτικ ν ν µατι τ ς δ θεν παραδ σεως µπορε ν χει µεσες συνέπειες στ συγκράτηση το ρθοδ ξου ποιµνίου σ περιοχ ς µάλιστα συµβιώσεως µ θρησκε ες, κκλησίες µολογίες πο φανερ µ λανθάνοντα τρ πο σκο ν προσηλυτισµ ε ς βάρος τ ν ρθοδ ξων. ε τερο πως κα ν χει τ πρ γµα, σήµερα ε ναι ναντίρρητο γεγον ς τι στ ση τέθηκαν κα κατ τ ν α β τρ πο, καλ ς σφαλµένα, ν τ ι µ ε τ ω- π ί σ τ η κ α ν, µελετήθηκαν κα δ θηκαν λ σεις σ πολλ λειτουργικ προβλήµατα. H µελέτη κα πε ρα πο ποκτήθηκε δη στ ν τοµέα α τ δ ν ε ναι φρ νιµο ν γνοηθ ο ν. Tρίτο κατ ντιπαράθεση καλλ πιστη τοποθέτηση ρισµένων θεµάτων συντελε στ ν καλλίτερη καταν ηση κα συνειδητοποίηση τ ν προβληµάτων, χωρ ς ν πάρχει νάγκη ναλ σεων κα διεξοδικ ν περιγραφ ν. 1 0. Θ E O Ω P OY EY., T σταθερ κα τ µεταβλητ στ ν Oρθ δοξη λατρεία. Aνάτυπον κ το περιοδικο «Θεολογία» O (1999) A, σ ε λ. 5 4 : Tά προβαλλ µενα π καιρο ε ς καιρ ν α τήµατα περ ναθεωρήσεως κα νανεώσεως µερικ ν λειτουργικ ν κειµένων κα πτυχ ν τ ς λατρείας φ σον δ ν ε ναι προϊ ν ποκειµενικ ς α θαιρεσίας κα θεµελιώτου προοδευτικ ς διαθέσεως, λ λ διατυπώνονται µ γνήσια κκλησιολογικ κριτήρια κα ποβλέπουν στ ν ο κοδοµ τ ς Eκκλησίας ς µυστικο σώµατος το Xριστο βρίσκουν ναµφιβ λως ρείσµατα στ ν µακραίωνα παράδοσιν τ ς λειτουργικ ς ζω ς τ ς E κ κ λ η σ ί α ς, ποία πάντοτε, παραπλε ρως πρ ς τ σταθερ ν πιτρέπει τ µεταβλητ ν. 1 1. M Π AΛAΓIΩPΓOΣ., H ψαλτικ παράδοση τ ν κολουθι ν το βυζαντινο κοσµικο T υ π ι κ ο. ι α τ ρ ι β ή π διδακτορί α (πολυγραφηµένο κείµενο), Aθήνα 1998, σελ 83 ξ. 1 2. Kλασικ παράδειγµα προσαρµογ το χρ νου τέλεσης τ ν ερ ν κολουθι ν πρ ς τ ράριο ργασίας τ ν γροτικ ν κοινωνι ν. B λ. σχετικ KAΛY B O Π OYΛOΣ A., Xρ νος τελέσεως τ ς Θείας Λειτουργίας. Aνάλεκτα Bλατάδων (37), Πατριαρχικ ν Iδρυµα Πατερικ ν Mελετ ν. Θεσσαλονίκη 1982, σ ε λ.1 8 4-1 8 6. 1 3. Φ OY N T OYΛHΣ I., Λειτουργική A, Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η 1 9 9 3, σ ε λ. 7 3-7 4. Γι τ θέµα τ ς δι ρθωσης τ ν λειτουργικ ν βιβλίων τ ς Pωσικ ς Eκκλησίας βλ. δ ι α ί τ ε ρ α : MEYENDORF P. R u s s i a, Ritual and Reform. The liturgical Reforms of Nikon in the 17th century. St Bladimirs Seminary

Oκτώβριος 2001, Aριθµ. 9 EKK H IA 763 P r e s s,c r e s t Wo o d, NY 10707-1699, 1 9 9 1. 1 4. Φ OY N T OYΛ H Σ, H λειτουργική νανέωση, σ ε λ. 3 2 8. 1 5. Γι τ ν Aγιο Συµε ν Θεσσαλονίκης κα τ λειτουργικ του ργο βλ. διαίτερα ΦOY N T OYΛHΣ I., T λει - τουργικ ν ργον Συµε ν το Θεσσαλονίκης, Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η 1 9 6 5. AΘ A NA Σ I OY IEPOMONA XOY (ΓIEBTITΣ), O γιος Συµε ν Θεσσαλονίκης ς ρµηνευτ ς ερ ν κο - λ ο υ θ ι ν. Γρηγ ριος Παλαµ ς 66 (1983), σ ε λ. 2 1 5-2 4 1. I E PA MHTPOΠOΛIΣ ΘEΣΣAΛO N I K H Σ, Πρακτικ Λει - τουργικο Συνεδρίου ε ς τιµ ν κα µνήµην το ν γίοις πατρ ς µ ν Συµε νος Aρχιεπισκ που Θεσσαλονίκης το θαυµατουργο ( 1 5. 9. 8 1 ), Θεσσαλονίκη 1983. 1 6. PANTOBITΣ A M Φ I ΛOXIOΣ ( A ρ χ ι µ α ν δ ρ ί τ η ς ), H φιλοκαλική ναγέννηση τ ν 18ο καί 19ο α. καί ο πνευµα - τικοί καρποί της, Iδρυµα Γο υ λ α ν δ ρ - X ρ ν, Aθ ναι 1984, σ ε λ. 20 ξ. KO Σ M O Π OYΛOΣ ΣΩTHPIOΣ ( ιάκονος), H λειτουργική νανέωση κατά τ ν γιο Aθανάσιο τ ν Πά - ρ ι ο. ( ιπλωµατική ργασία ε δίκευσης-πολυγραφηµένο κ ε ί µ ε ν ο ), Aθήνα 2000, σ ε λ.1 1 7-1 1 8. 1 7. Γι τ λειτουργικ ργο το Aγίου Nικοδήµου βλ. διαίτερα KAPA Ϊ Σ API HΣ K. ( Π ρ ω τ ο π ρ ε σ β τ ε ρ ο ς ), O γιος Nικ δηµος Aγιορείτης κα τ λειτουργικ του ρ γ ο. A κ ρ ί τ α ς, Aθ ναι 1998. 1 8. Πρ ς το το συνέστησε τ 1932 ε δικ πιτροπ ποία µεταξ τ ν φροντίδων της περιέλαβε «φ ν ς µ ν τ ν παλλαγ ν τυχ ν µελετωµένης νεωτέρας κδ σεως τ ν λειτουργικ ν βιβλίων π τ ς Mεγάλης Eκκλησίας π τ ν παρεισφρησάντων ν προηγουµέναις κδ σεσιν τυπογραφικ ν σφαλµάτων λλων τινων κηρ ν λλοιουσ ν τ ν ννοιαν το κειµένου, στε ν ποδειχθ α τη ν τ σηµεί ω το τ ω πιµελεστέρα πάσης λλης προγενεστέρας, φ τέρου δ τ ν πιµελ ρευναν τ ν χειρογράφων κωδίκων πρ ς κριτικ ν κδοσιν». B λ.t P E M Π EΛAΣ Π., A τρε ς λειτουργί - αι κατ το ς ν Aθήναις κώδικας, O Σωτήρ, Aθ ναι 1982, σ ε λ.γ - δ. M τ δι ρθωση τ ν λειτουργικ ν βιβλίων σχολήθηκε παλαι τερα Kουτλουµουσιαν ς µοναχ ς Bαρθολο- µα ος Iµβριος, γι τ ργο το ποίου βλ. δ ι α ί τ ε ρ α M H NAION ΣEΠTEMBPIOY, Eκδοσις Aποστολικ ς ιακ ο ν ί α ς, Aθ ναι 1959, σ ε λ.ι γ - κ. 1 9. Πρ ς το το συστήθηκαν δ ο λλεπάλληλες πατριαρχικές πιτροπ ς ο πο ες σχολήθηκαν µ τ ν «ε ληπτοτέραν διατ πωσιν τ ς λης, τ ν ναπλήρωσιν τ ν λ λ ε ι π ν τ ω ν, τ ν τήρησιν τ ς συµµετρίας ε ς πάσας τ ς ο ρ τ ά ς, στε ν µ µένωσι χάσµατα, τ πο α ν παρέχωσιν δισταγµο ς ε ς το ς εροψάλτας, κα ν τέλει µετ µεγαλυτέρας ε κολίας δι τ ν νε ρεσιν τ ς τυπικ ς τάξεως κατ τ ς διαφ ρους περιπτώσεις. B λ. Tυπικ ν τ ς το Xριστο Mεγάλης Eκκλησίας π το πρωτοψάλτου Γε ω ρ- γίου Bιολάκη, Eκδ σεις Σαλίβερος, A θ ν α ι,σ ε λ.σ τ. 2 0. Aνάλογη µέριµνα πέδειξε Mεγάλη Eκκλησία κα γι το ς κκλησιαστικο ς µουσικο ς χορο ς, πρ ς δι ρθωση τ ν ποίων ε δικ Mουσικ Eπιτροπ ρισε τι παιτο νται τ ξ ς: 1) Eκλογ εροψαλτ ν συµφωνο ντων πρ ς λλήλους κατά τε τ ν ποι τητα τ ς φων ς κα τ ν τέχνην 2) κλογ σοκρατ ν κα κανοναρχ ν, τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν τρι ν κατέρωθεν, γυµναζοµένων δ ς τρ ς καθ βδοµάδα 3) ρισµ ς τ ν ψαλτέων µαθηµάτων κα γ µνασις π α τ ν 4) σ στασις το σεµνο κα εροπρεπο ς ε ς πάντα τ µέλη το χορο, ποφυγ δ το πιτετηδευµένου κα κλελυµένου 5) σ στασις ε ς πάντας προφορ ς κριβο ς, στε τ κροατήριον χι µ νον ν κο η, λλ κα ν κατανο τ ψαλλ µενα ο τως στε ν παράγωνται ν τα ς καρδίαις τ ν κκλησιαζοµένων τ νάλογα α σθήµατα 6) καθορισµ ς κ τ ν προτέρων τ ς ο κείας κάστ ω κκλησιαστικ σµατι χρονικ ς γωγ ς κα το ρυθµο κα ναγραφ α το κατ τοµ ν ν τ διαρκεί α τ ν µελ ν κα 7) προσθήκη διαιτέρας γραµµ ς ναγραφο σης ν τ διαρκεί α το ψαλλοµένου σµατος τ µέρος τ ν σοκρατ ν. B λ.t υ π ι κ ν,σ ε λ. ι β. 2 1.Θ E O Ω P OY E., T ρθ δοξον λειτουργικ ν µυ - σταγωγικ ν κήρυγµα, Eν Aθήναις 1960. T OY I IOY, H λειτουργικ µ ρφωσις κα γωγή. Συµβολ ε ς τ ν στο - ρίαν τ ς χριστιανικ ς γωγ ς. Aνάτυπον κ το ελτίου «E κ κ λ η σ ί α», Eν Aθήναις 1958. 2 2.B λ.σ η µ.1 8. 2 3. T P E M Π EΛAΣ Π., Mικρ ν E χολ γιον, τ µ. A, Aθ ναι 1950, τ µ. B, Aθ ναι 1955. 2 4. Φ OY N T OYΛ H Σ, Σ γχρονα λειτουργικ προβλή - µ α τ α, σ ε λ.6 0 9. 2 5. Φ OY N T OYΛ H Σ, H λειτουργικ νανέωση, σ ε λ. 3 3 4. Π ρ β λ. MEYENDORF P., The Liturgical Path of O r t h o d oxy in A m e r i c a. S t. Vladimir s Theological Quarterly 40 (1996), σ ε λ.4 3-6 4. 2 6. Γι τ ν προσδιορισµ τ ν στ χων α τ ν βλ. δ ι α ί- τ ε ρ α : Θ E O Ω P OY EY., Παράδοσις κα νανέωσις στ ν λειτουργικ ζω τ ς Oρθοδ ξου Eκκλησίας. E Φ H- MEPIOΣ MΘ (2000) 11, σ ε λ.8-1 1. MΘ (2000) 12, σ ε λ.3-7. T I M I A HΣ AIMIΛIANOΣ (Mητροπολίτης Σηλυβρίας), O ερ ς Φώτιος πέρµαχος τ ς λειτουργικ ς λευθερίας. KΛHPONOMIA 23 (1991), σ ε λ. 61-128. Φ OY N T OYΛ H Σ I., Σ γχρονα λειτουργικ προβλήµατα «E K K Λ H Σ I A» 1 9 9 2, σ ε λ. 6 0 7-6 1 0, 6 5 7-6 6 0. T OY I IOY, H λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ν α ν έ ω σ η. T OY I IOY, Mοναχικ κα κοσµικ T υ π ι κ. Aνάτυπον κ το τ µου ΠPAKTIKA Πανελληνίου Mοναστικο Συνεδρίου ( Aγια Mετέωρα 18-20 Aπριλίου 1990), Aγια Mετέωρα 1990. T OY I IOY, Περ µίαν µεταρρ θµι - σιν τ ς Θείας Λειτουργίας, Θεσσαλονίκη 1961. BA Σ I Λ E I A HΣ Π., Oρθοδοξία κα λειτουργικ ναγέν - ν η σ η στ L ex orandi, Mελέτες λειτουργικ ς Θεολογίας. Eκκλησία - κοινωνία - ο κουµένη 9, Π α ρ α τ η ρ η τ ή ς,θ ε σ σ α- λονίκη 1994, σ ε λ. 1 1-2 8. P OTT T H O M A S, La réforme liturgique by z a n t i n e. Étude du phénomène de l évo l u t i o n non - spontanée de la liturgie by z a n t i n e. C LV - Editioni liturgiche Roma 2 0 0 0. IONYΣIOΣ ΨAPIANOΣ (Mητροπολίτης Σερβίων κα Kοζάνης), Περ τ ς λειτουργικ ς νανεώσεως ν τ Eκκλησί α τ ς Eλλάδος, Eν A θ ή ν α ι ς 1 9 7 2. T OY I IOY, Mετ α δο ς κα ε λαβείας. A ν α φ ο ρ ε ς µνήµην Mητροπολίτου Σάρδεων Mαξίµου 1914-1986, τ. B, 1 9 8 9,σ ε λ.1 4 7-1 6 4.Π A N T EΛEHMΩN PO O Π OYΛO Σ ( M η τ ρ ο π ο λ ί τ η ς ), H λειτουργικ κίνησις κα π ψεις περ το κσυγχρονισµο τ ς λατρείας ε ς τ ν Eκκλησίαν τ ς E λ λ ά δ ο ς. EEΘΣΘ 19 (1972, E δικ ν τε χος), 3 8 9-4 0 1. 2 7. Kατ τ ν καθηγητ I. Φ OY N T OYΛH (Σ γχρονα λει - τουργικ προβλήµατα, σ ε λ. 6 5 8 ), τ σπουδαι τερα π τ προβλήµατα α τά, πο πρέπει ν παραπεµθο ν στ M. Σ νοδο ε ναι τ ξ ς: α) T πρ βληµα το π κοινο ορτασµο το Πάσχα π ρθοδ ξους κα µ ρθοδ ξους χρι-

764 EKK H IA Oκτώβριος 2001, Aριθµ. 9 σ τ ι α ν ο ς, β) T πρ βληµα τ ν νηστει ν κα γ) T πρ βληµα τ ς νακατανοµ ς τ ν περικοπ ν τ ν Kυριακ ν το τους. 28. Eνδεικτικ το νδιαφέροντος τ ς πίσηµης Eκκλησίας γι τ µελέτη τ ν λειτουργικ ν προβληµάτων ναφέρουµε τ δ ο πρ σφατα Λειτουργικ Συµπ σια Στελεχ ν Iερ ν Mητροπ λεων πο συγκλήθηκαν µ πρωτοβουλία τ ς Iερ ς Συν δου: T πρ το στ ν Iερ Mον Πεντέλης Aττικ ς (8-10.10.1999) µ θέµα: Eξ δατος κα Π ν ε µ α τ ο ς. T µυστήριο το Aγίου Bαπτίσµατος χθ ς κα σήµερα κα τ δε τερο στ B λο (22-25.10.2000) µ θέµα T α τηµα τ ς λειτουργικ ς νανεώσεως στ ν Oρθ δοξη Eκκλησία σήµερα. Προγραµµατίζεται σ γκληση το τρίτου Λειτουργικο Συµποσίου στ ν Iερ Mητρ πολη Nεαπ λεως κα Σταυρουπ λεως (14-17 Oκτωβρίου 2001) µ θ έ µ α : T µυστήριο τ ς Θείας E χαριστίας. 29. B λ. δ ι α ί τ ε ρ α : BAΛΛ H N PA NIKO H M OY (Mητροπολίτου Zιχν ν κα Nευροκοπίου, ν ν Πατρ ν), Z η τ ή - µατα κκλησιαστικ ς δεοντολογίας, Aθ ναι 1968, σ ε λ. 9-55. Π A N T EΛEHMONOΣ (Mητροπολίτου Θήρας, A µ ο ρ- γο κα Nήσων), Θέµατα λειτουργικ ς ε ταξίας. EKKΛHΣIA OΓ (1996), σ ε λ.690-693, 736-738,772-774 ). 30. T ργο α τ νέλαβε κα πιτελε µ πιτυχία Aποστολικ ιακονία. Πρ σφατα Iερ Σ νοδος συνέστησε E δικ Συνοδικ Eπιτροπ στ ν ποία νέθεσε τ ν πιµέλεια νέας κδ σεως το Iερατικο. ι τι παρ τ ς πανειληµµένες µέχρι σήµερα προσπάθειες δ ν κατέστη κ µη δυνατ µι στερε τυπη κδοση το σπουδαίου α το λειτουργικο βιβλίου. Συνεστήθη πίσης ε δικ Συνοδικ Eπιτροπ στ ν ποία νατέθηκε προετοιµασία τ ς κδοσης το T υ π ι κ ο, τ πο ο δ ν χει συµπεριληφθε µέχρι τώρα στ ς λειτουργικ ς κδ σεις τ ς A π ο σ τ ο λ ι κ ς ι α κ ο νί α ς. T ν προετοιµασία µι ς νέας ποµνηµατισµένης κδ σεως το Tυπικο κατέστησε ναγκαία χι µ νο πεθισµ ς στ χρήση του τ ν πο ον προκαλε α τοτελ ς κδοση τ ς κατ τος Tυπικ ς Tάξεως ( ίπτυχα τ ς Eκκλησίας τ ς Eλλάδος), λλ κα νάγκη κωδικοποίησης τ ν διαιτεροτήτων ο πο ες προέκυψαν π τ ν µέχρι τώρα φαρµογή του στ χ ρο τ ς Eλλαδικ ς Eκκλησίας. 31. B λ. σχετικ ΦPA Γ KOΣ K., Σχέδιον Oρθοδ ξου λει - τουργικ ς κινήσεως. KO Γ KOYΛHΣ IΩ., H ε χαριστιακ γωγ ε ς τ ν παιδικ ν λικίαν τ ν 6-13 τ ν. O ρ θ δ ο ξ ο ς Θεώρησις κα συµβολ ε ς τ ν µυστηριακ ν γωγήν. ι α - τριβ π διδακτορί α. Θεσσαλονίκη 1980. T OY I IOY, O κκλησιασµ ς τ ν µαθητ ν. Συµβολ στ λατρευτικ γω - γ ή. Eκδοτικ ς O κος Aδελφ ν Kυριακίδη, Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η 1992. 32.Θ E O Ω P OY, T λειτουργικ ν κήρυγµα. 33. T I M I A HΣ AIMIΛIANOΣ (Mητροπολίτης Σηλυβ ρ ί α ς ), Aσατε τ Kυρί ω. Σκέψεις γι τ ν ναζωπ ρηση τ ς Θείας Λατρείας. Eκδοση Iερ ς Mητροπ λεως Nικοπ λ ω ς. Πρέβεζα 1990. T OY I IOY, H ληθιν λατρεία. Eκδοση Iερ ς Mητροπ λεως Nικοπ λεως. Πρέβεζα 1991. T OY I IOY, ι µίαν λειτουργικ ν ζωήν. Aνάτυπον κ το περιοδικο «Eκκλησία» 1982. 34. Φ OY N T OYΛ H Σ, Σ γχρονα λειτουργικ προβλή - µ α τ α, σ ε λ. 609 : T λειτουργικ προβλήµατα τ ς Eκκλησίας «ε ναι κατ βάσιν ποιµαντικ κα ο λ σεις τους φείλουν ν ε ναι ποιµαντικές, δ η λ α δ ή, χι ροµαντικ ς κα θεωρητικές, λλ πρακτικ ς κα φαρµ σιµες προβλήµατα ζω ς πο λ νονται µέσα στ ζω κα γι χάρη τ ς ληθιν ς λειτουργικ ς ζω ς το πληρώµατος τ ς Eκκλησίας το Xριστο». 3 5. Aξιοσηµείωτο δ τ ρώτηµα πο θεσε G UARDINI R., νας π το ς βάρδους τ ς λειτουργικ ς νανέωσης στ χ ρο τ ς δυτικ ς χριστιανοσ νης: E ν α ι ραγε τελετουργικ πράξη κα,τι µαζ µ α τ νοµάζεται γενικ λατρεία τ σο στεν συνδεδεµένη µ τ ν στορ ί α - ρ χ α ί α, µεσαιωνικ νεώτερη στε ν πρέπει κανε ς π ντιµ τητα ν τ ν γκαταλείψει ντελ ς; Mπορε κανε ς ν µ διερωτηθε ν νθρωπος τ ς βιοµηχανικ ς π ο χ ς, τ ς τεχνολογίας κα τ ν διαµέσου α τ ν προσδιοριζοµένων κοινωνικ ν δοµ ν δ ν κατέστη πλέον πλ νίκανος γι τ λειτουργικ πράξη; Kα δ ν θ πρεπε καν ε ί ς, ντ ν µιλε γι νανέωση, ν σκέπτεται καλλίτερα µ ποι ν λλο τρ πο θ µπορο σαν ν τελο νται τ για µ υ σ τ ή ρ ι α, στε ν µπορε ν συµµετάσχει σ α τ µ λη τ σοφία του κα σ γχρονος νθρωπος; Hχε σκληρ λ γος α τ ς. Oµως δ ν ε ναι λίγοι α τοί, µάλιστα σ σχέση µ τ σ νολο παραπολλοί, ο πο οι σκέπτονται µ α τ τ ν τ ρ π ο. A το ς δ ν πιτρέπεται κανε ς ν το ς διαγράψει π λ, ς σχετους, λλ ν διερωτηθε φ σον λατρεία ε ναι ο σιώδης π ς θ το ς πλησιάσει περισσ τερο. Liturgishes Jahrbuch 14 (1964), 1 0 6. Π ρ β λ. BOGLER T H. ( E κ δ τ η ς ) Ist der Mensch von heute noch liturgiefähig? (Maria Laach 1966) 10. 3 6. Φ ΟΥ Ν Τ ΟΥΛ Η Σ, H λειτουργικ νανέωση, σ ε λ. 3 3 4 : T προβλήµατα τ ς λατρείας κατ κάποιο τρ πο ξατ ο µ ι κ ε ο ν τ α ι, συνειδητοποιο νται κα κατ τ µέτρο το δυνατο πιλ ονται. Kατ τ ν τρ πο α τ τ α τηµα τ ς λειτουργικ ς νανεώσεως δ ν γίνεται µ νο πρ βληµα σπουδαστηρίων κα συζητήσεων τ ν συνεδρίων π περ ι ω π ς, λλ α τηµα ζω ς, καθηµεριν πάλη µέσα στ ν πραγµατικ τητα τ ς κάθε τοπικ ς Eκκλησίας, πο χει κα κατέχει τ πρ βληµα, πο ναζητε κα ε ρίσκει πραγµατικο ς κα µεσους τρ πους λειτουργικ ς νανεώσεως. H Oρθ δοξος Eκκλησία π τ σκοπι α τ ε ναι πι ε έλικτη κα µπορο ν ν γίνουν πάρα πολλ γι τ ν ναρρίπιση τ ς λειτουργικ ς ζω ς µέσα στ πλαίσια τ ς γίας κοιν ς παραδ σεως, µεσα κα ποτελεσµατικά. 3 7. H Eκκλησία προσευχοµένη. E σαγωγ στ λειτουρ - γικ θεολογία. ( Aπ δοση π τ Aγγλικ π. η µ ή τ ρ ι ο ς T ζ έ ρ π ο ς ). Eκδ σεις «A κ ρ ί τ α ς», Aθ ναι 1991, σ ε λ.1 1 2-1 1 3 : Ποικίλει τρ πος µ τ ν πο ο γίνεται ποδεκτ κα βιώνεται (ψυχολογικ ) π τ ς θρησκευτικ ς κοιν τητες διαφ ρων περι δων τ ντικειµενικ περιεχ µενο τ ς θρησκείας πάρχει πάντα νας συντελεστ ς διάθλασης πο ρίζει τ ν ε σέβεια κα τ ν θρησκευτικ α σθηση µι ς περ ι δ ο υ, πράγµα πο πηρεάζει τ ν περαιτέρω ξέλιξη τ ς θρησκείας καθαυτ ν στ ντικειµενικ της περιεχ µενο Πρ κειται γι ναν ρισµένο χρωµατισµ τ ς θρησκευτικ ς συνείδησης, πο δηµιουργε ται νάµεσα στ Θεία Λ α τ ρ ε ί α, πως ε ναι πραγµατικά, κα τ ν σωτερική της ποδοχή ε ναι κάτι σ ν πρίσµα, πο διαθλ τ ν πραγµατικ τητα κα ξαναγκάζει τ ν πιστ ν βιώνει τ λατρεία µ µι ρισµένη κλείδα