στην πρακτική του κεμαλικού μονοκομματικού καθεστώτος. Η ανάλυση γίνεται με άξονα τις έξι βασικές αρχές του κεμαλισμού: το ρεπουμπλικανισμό, τον

ΕΙΑΓΩΓΗ Ο κεμαλισμός ως κυρίαρχη ιδεολογία στην Σουρκία έχει επηρεάσει βαθύτατα τους θεσμούς, τις αντιλήψεις, τις νοοτροπίες και τις συμπεριφορές των πολιτών και ιδίως των αρχών της χώρας. Ο κεμαλισμός διαμορφώθηκε στα πρώτα χρόνια της Σουρκικής Δημοκρατίας και επιχείρησε να δώσει μια νέα συλλογική ταυτότητα στους κατοίκους της Σουρκίας, να νομιμοποιήσει τους φορείς της κρατικής εξουσίας και να οδηγήσει την Σουρκία στο δρόμο του εκσυγχρονισμού και του εκδυτικισμού. Ο σημερινός ξένος επισκέπτης της Σουρκίας δεν μπορεί να μην προσέξει την εμμονή στην αναπαράσταση του Kemal Atatürk στους δρόμους, στα σχολεία και τα πανεπιστήμια, στις δημόσιες υπηρεσίες. Ψστόσο, παράλληλα με την Σουρκία που ακολουθεί το δρόμο του Kemal υπάρχουν και άλλες πλευρές της Σουρκίας που χαράζουν διαφορετικό δρόμο και κερδίζουν έδαφος, που δεν εμπνέονται από τον κεμαλισμό και που προτάσσουν διαφορετικές συλλογικές ταυτότητες, αξίες και επιδιώξεις. Η βασική θέση της παρούσας εργασίας είναι ότι ο κεμαλισμός στη σημερινή Σουρκία διέρχεται κρίση. Ο κεμαλισμός αντιμετωπίζει τρεις βασικές προκλήσεις: το κουρδικό ζήτημα, την άνοδο του πολιτικού Ισλάμ και το αίτημα του εκσυγχρονισμού. Τπό τις νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν από τη δεκαετία του 80 και μετά τόσο διεθνώς όσο και στο εσωτερικό της Σουρκίας ο κεμαλισμός αδυνατεί να προσφέρει λύσεις και προοπτική για το μέλλον και προκαλεί προβλήματα και αδιέξοδα στο τουρκικό πολιτικό σύστημα. Η εργασία αποτελείται από δύο κεφάλαια. το πρώτο σκιαγραφείται η κεμαλιστική ιδεολογία και στο δεύτερο αναλύονται οι προκλήσεις που θέτουν υπό αμφισβήτηση τον κεμαλισμό. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο περιγράφονται οι συνθήκες διαμόρφωσης της κεμαλιστικής ιδεολογίας, οι ρίζες της στους οθωμανούς μεταρρυθμιστές του 19ου αιώνα, ο ρόλος του Kemal Atatürk και των μεταρρυθμίσεών του και γίνεται αναφορά τόσο στο λόγο όσο και 1

στην πρακτική του κεμαλικού μονοκομματικού καθεστώτος. Η ανάλυση γίνεται με άξονα τις έξι βασικές αρχές του κεμαλισμού: το ρεπουμπλικανισμό, τον εθνικισμό, την εκκοσμίκευση, το λαϊκισμό, τον κρατισμό και την επαναστατικότητα. το δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται οι βασικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο κεμαλισμός. Σο κουρδικό ζήτημα αποτελεί την πρώτη πρόκληση. Γίνεται αναφορά στην έξαρση του κουρδικού εθνικισμού από τα μέσα της δεκαετίας του 80 και μετά, στη στάση του τουρκικού κράτους, των πολιτικών κομμάτων και της κοινωνίας πολιτών απέναντι στο κουρδικό ζήτημα. Τποστηρίζεται ότι το κουρδικό αμφισβητεί την κεμαλιστική ιδεολογία και κυρίως την αρχή του εθνικισμού και δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα, στην οποία η εμμονή στον κεμαλισμό καθίσταται προβληματική. Δεύτερη βασική πρόκληση στον κεμαλισμό συνιστά η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ ιδίως από τη δεκαετία του 90. Περιγράφεται η πορεία του πολιτικού Ισλάμ τα τελευταία χρόνια και γίνεται προσπάθεια ανίχνευσης των παραγόντων που το ενίσχυσαν. Η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ αντιτίθεται στην κεμαλιστική ιδεολογία και κυρίως στην αρχή της εκκοσμίκευσης. Η προσπάθεια των κεμαλιστών να ελέγξουν και να περιορίσουν το Ισλάμ προκαλεί τριγμούς στο πολιτικό σύστημα. Σέλος μια τρίτη πρόκληση για τον κεμαλισμό αποτελεί το αίτημα του εκσυγχρονισμού, το οποίο διατυπώνεται όλο και πιο έντονα καθώς η Σουρκία επιδιώκει την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Σμήματα της κοινωνίας πολιτών στην Σουρκία αλλά και η ίδια η ΕΕ πιέζουν για τον εκσυγχρονισμό της χώρας και συναινούν ως προς την ανάγκη εκδημοκρατισμού. Η αναθεώρηση του υντάγματος του 1982 αντανακλά τις πιέσεις για εκδημοκρατισμό αλλά και τα εμπόδια που εγείρονται προς αυτή την κατεύθυνση. Σο αίτημα του εκσυγχρονισμού αμφισβητεί ιδίως την αρχή του κρατισμού του κεμαλισμού, καθώς το ισχυρό, παρεμβατικό και αυταρχικό κράτος αποτελεί εμπόδιο στον εκδημοκρατισμό. 2

ΚΕΥΑΛΑΙΟ 1 - Η ΚΕΜΑΛΙΣΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ «Τι χαρά για όποιον ονομάζει τον εαυτό του Τούρκο» 1 Kemal Atatürk 1. Ο Kemal Atatürk και οι συνθήκες διαμόρφωσης της κεμαλιστικής ιδεολογίας. Σα βασικά στοιχεία της κεμαλιστικής ιδεολογίας, επίσημης ιδεολογίας του τουρκικού κράτους, διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού Πολέμου (1919-1922) και του μονοκομματικού καθεστώτος της Σουρκίας (1923-1946). Ο Kemal Atatürk υπήρξε ο πρωταγωνιστής αυτής της ιστορικής περιόδου, νικηφόρος στρατηγός στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο, ιδρυτής της Σουρκικής Δημοκρατίας και πρώτος Πρόεδρος της Σουρκίας ως το θάνατό του, το 1938. την τουρκική βιβλιογραφία η περίοδος αυτή ονομάζεται «Σουρκική Επανάσταση» 2, όρος που μεταξύ άλλων- εκφράζει τις μεγάλες αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στα γεωγραφικά όρια που κατέλαβε μετά τη υνθήκη της Λωζάννης η Σουρκία. Ο Kemal Atatürk γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1881. Υοίτησε στη στρατιωτική σχολή της Θεσσαλονίκης, στη στρατιωτική ακαδημία του Μοναστηρίου και στο πολεμικό κολέγιο της Κωνσταντινούπολης. Εκεί πρωτοήρθε σε επαφή με τις ιδέες των εξόριστων Νεότουρκων, που βρίσκονταν σε αντίθεση με το καταπιεστικό καθεστώς του σουλτάνου Abdülhamit II. Σο 1907 υπηρέτησε ως ταγματάρχης στο Γ ώμα τρατού στη Μακεδονία, όπου συμμετείχε στη μυστική Επιτροπή για την Ένωση και την Πρόοδο. Μετά το κίνημα των Νεότουρκων, το 1908, δεν 1 Φαρακτηριστικό απόσπασμα από το λόγο του Kemal Atatürk στη δέκατη επέτειο της ίδρυσης της Σουρκικής Δημοκρατίας. Βλ.: Atatürk Kemal, Speech delivered by Atatürk on the tenth anniversary of the foundation of the Republic, http://gencturkler.8m.com/turkey/ataturk/tenyear.html, επίσκεψη στις 22/9/2003. 2 Βλ. ενδεικτικά Kili Suna, Kemalism in contemporary Turkey, International Political Science Review, vol. 1, No 3, 1980, σ. 381-404 καθώς και Akşin Sina, The nature of the Kemalist Revolution, Shankland David (ed), The Turkish Republic at 75 Years, The Eothen Press, Cambridgeshire, 1999, σ. 14-28. 3

αναδείχθηκε πολιτικά λόγω των κακών σχέσεών του με την ηγεσία των Νεότουρκων. Τπηρέτησε στο βαλκανικό πόλεμο και στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο ρόλος του στην άμυνα των τενών ενάντια στη βρετανική επίθεση το 1915 του χάρισε φήμη, αλλά οδήγησε και σε δυσμενή μετάθεσή του στο Diyarbakır, στα βάθη της Ανατολίας, καθώς οι αρχές φοβήθηκαν την ενδεχόμενη εκμετάλλευση της φήμης του. Η ανακωχή του Μούδρου βρήκε το Mustafa Kemal στην Παλαιστίνη. Ο Kemal ανακλήθηκε και έφτασε στην Κωνσταντινούπολη το Νοέμβριο του 1918, όταν έφτανε εκεί και ο συμμαχικός στόλος. υμμαχική στρατιωτική διοίκηση επιβλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, ενώ οι συμμαχικές δυνάμεις άρχισαν να καταλαμβάνουν τμήματα της ηττημένης στον πόλεμο Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 3 Σο 1919 ο ουλτάνος διόρισε το Mustafa Kemal Γενικό Επιθεωρητή του ενάτου ώματος τρατού με βάση τη αμψούντα. Ο Kemal έφτασε στη αμψούντα το Μάιο του 1919, όταν στη μύρνη αποβιβαζόταν ο ελληνικός στρατός. τη αμψούντα ο Kemal διέλυσε τις αντιστασιακές ομάδες των χριστιανών της περιοχής. Από τη αμψούντα ο Kemal άρχισε να έρχεται σε επαφή με εθνικιστικές ομάδες, τις Εταιρίες για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων, και να συγκροτεί εθνικό στρατό ερχόμενος σε επαφή με γνωστούς του αξιωματικούς, συνταγματάρχες και στρατηγούς της Ανατολίας, όπως οι Ali Fuad Cebesoy, Hüsseyin Rauf Orbay και Kâzim Karabekir. Με τηλεγραφήματα προς πολιτικές και στρατιωτικές αρχές ζητούσε τη σύγκλιση συνεδρίου στη εβάστεια. Σον Ιούλιο του 1919 πραγματοποιήθηκε το υνέδριο του Ερζερούμ, στο οποίο συμμετείχαν εκπρόσωποι από τις ανατολικές επαρχίες, οι οποίοι υποστήριζαν την ακεραιτότητα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο Mustafa Kemal εξελέγη πρόεδρος. Σο υνέδριο του Ερζερούμ συνέταξε το Εθνικό ύμφωνο, κείμενο που περιείχε τα βασικά αιτήματα του εθνικιστικού κινήματος της Ανατολίας. Σο επτέμβριο του ίδιου χρόνου πραγματοποιήθηκε τελικά και συνέδριο εκπροσώπων από όλη τη χώρα στη εβάστεια. Σο υνέδριο της εβάστειας υιοθέτησε τις αποφάσεις του 3 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. Ι, Παπαζήσης, Αθήνα, 2001, σ. 475-490. 4

υνεδρίου του Ερζερούμ και η Ένωση της Προάσπισης των Δικαιωμάτων της Ανατολικής Ανατολίας έγινε Ένωση της Προάσπισης των Δικαιωμάτων της Ανατολίας και της Ρούμελης υπό το Mustafa Kemal. Η τελευταία οθωμανική Βουλή, που αναδείχτηκε με εκλογές τον Ιανουάριο του 1920 και διαλύθηκε λίγους μήνες μετά, υιοθέτησε το Εθνικό ύμφωνο. το μεταξύ οι σχέσεις ανάμεσα στην κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης και το εθνικιστικό κίνημα στην Ανατολή βρίσκονταν σε ρήξη. την Άγκυρα σχηματίστηκε η Μεγάλη Εθνοσυνέλευση και ξεχωριστό υπουργικό συμβούλιο. Οι συμμαχικές δυνάμεις, βλέποντας τη στρατιωτική ισχύ του εθνικιστικού κινήματος, το μη κομμουνιστικό χαρακτήρα του αλλά και τον κίνδυνο προσέγγισής του με τη σοβιετική Ρωσία (ο Kemal είχε ήδη υπογράψει συμφωνία συνεργασίας με τους οβιετικούς το Μάρτιο του 1921) 4, αναγνώρισαν την κυβέρνηση της Άγκυρας και προχώρησαν η μια μετά την άλλη σε συμφωνίες αποχώρησης και καθορισμού συνόρων με τους εθνικιστές. Σο επτέμβριο του 1922, με την καταστροφή της μύρνης, έληξε ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος. 5 Οι στρατηγοί εκπρόσωποι του εθνικιστικού κινήματος με επικεφαλής το Mustafa Kemal ανέλαβαν και τα ηνία της Σουρκίας μετά τη υνθήκη της Λωζάννης το 1923. Ο Kemal ίδρυσε το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP), το οποίο θα είναι το μοναδικό κόμμα και θα κυβερνήσει την Σουρκία ως το 1950. 6 4 Ο Lewis Bernard περιγράφει το εξής χαρακτηριστικό γεγονός, όπως αυτό αναφέρεται από τον Ιχμέτ Ιζάτ πασά. «Ένας αριθμός βρετανών αξιωματικών πήγε να δει τον ίδιο (τον Ιζέτ πασά) και θεωρώντας ότι είχε μυστική επικοινωνία με τους άνδρες της Ανατολίας, άρχισαν να ερευνούν την πολιτική του άποψη και, ιδιαίτερα, προσπαθούσαν να μάθουν κατά πόσο οι άνδρες στην Ανατολία ήταν εντελώς δέσμιοι των μπολσεβίκων. Ο Ιζέτ πασάς απάντησε πως αυτή η ομάδα αποτελείται κυρίως από στρατιωτικούς διοικητές και τα στελέχη τους, από επαρχιακούς προεστούς και γαιοκτήμονες, και από διανοούμενους. Ψς εκ τούτου είναι αδιανόητο να έχουν οποιαδήποτε ροπή προς τις κομμουνιστικές θεωρίες. Ψστόσο, εάν οι δυτικές δυνάμεις επιμένουν στην εφαρμογή αδικαιολόγητης πίεσης, δε θα ήταν δύσκολο να ριχτούν στην αγκαλιά της Ρωσίας», βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, Παπαζήσης, Αθήνα, 2002, σ. 261. 5 Ό.π., σ. 490-505 6 τη διάρκεια του Μεσοπολέμου ιδρύθηκαν κάποια κόμματα με την ανοχή ή υποστήριξη του Kemal και προσπάθησαν να κάνουν αντιπολίτευση αλλά σύντομα διαλύθηκαν. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. παρακάτω. 5

2. Οι βασικές αρχές της κεμαλιστικής ιδεολογίας Από το 1923 ως το θάνατο του Atatürk μια σειρά μεταρρυθμίσεων κυρίως σε πολιτικό, πολιτισμικό και κοινωνικό επίπεδο- θα εφαρμοστούν και θα επιφέρουν τεράστιες αλλαγές στο πολιτικό σύστημα της Σουρκίας. Οι μεταρρυθμίσεις του κεμαλικού μονοκομματικού καθεστώτος φανερώνουν και τα βασικά σημεία της κεμαλιστικής ιδεολογίας. Η κεμαλιστική ιδεολογία δεν ήταν ένα συστηματικά συγκροτημένο σύνολο ιδεών που υποστήριξε και εφάρμοσε το εθνικιστικό κίνημα και ο ίδιος ο Kemal. Αναπτύχθηκε σταδιακά 7 με βάση τις συνθήκες και τον τρόπο που αυτές αξιολογήθηκαν από τον ίδιο τον Kemal καθώς και με βάση τους συσχετισμούς δυνάμεων της εποχής. Οι βασικές αρχές της κεμαλιστικής ιδεολογίας - και κατ επέκταση και του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος- διατυπώθηκαν πολύ αργότερα στο πρόγραμμα του κόμματος το 1931 και εντάχθηκαν στο ύνταγμα της Σουρκίας το 1937. Πρόκειται για τις έξι αρχές που συμβολίζονται με έξι βέλη στο έμβλημα του κόμματος: ρεπουμπλικανισμός, εθνικισμός, εκκοσμίκευση, λαϊκισμός, κρατισμός και επαναστατικότητα. 8 Πέρα από τις έξι αυτές αρχές πρέπει να σημειωθεί ότι ο κεμαλισμός είχε ως στόχο τον εκσυγχρονισμό της Σουρκίας, τη μετατροπή της σε ένα σύγχρονο, ανεξάρτητο και ισχυρό κράτος, στα πρότυπα των δυτικοευρωπαϊκών κρατών της εποχής. 9 7 Σην άποψη αυτή τείνουν να υιοθετούν οι περισσότεροι αναλυτές του κεμαλισμού. Οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές του δεν παραλείπουν να εξάρουν τον πραγματισμό του Kemal Atatürk και τη μη δογματικότητα των απόψεών του. Βλ. ενδεικτικά Rustow Dankwart A., Kemalism, Grothusen Klaus-Detlev (ed.), Handbook on South Eastern Europe. Vol. IV. Turkey, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen, 1985, σ. 237-247 8 Για μια συνοπτική αναφορά στις έξι αρχές του κεμαλισμού βλ. μεταξύ άλλων Özbudun Ergun, The nature of the Kemalist Political Regime, Kazancıgil Ali & Özbudun Ergun (eds.), Atatürk. Founder of a Modern State, C. Hurst & Company, London, 1981, σ. 79-102, Karal Enver Ziya, The principles of Kemalism, Kazancıgil & Özbudun (eds.), ό.π., σ. 11-35 και από μια αρκετά κριτική σκοπιά Dumont Paul, The Origins of Kemalist Ideology, Landau Jakob M. (ed.), Atatürk and the Modernization of Turkey, Westview Press, Colorado, 1984, σ. 25-44. τα ελληνικά βλ. Πεσμαζόγλου τέφανος, Ευρώπη- Τουρκία. Ανακλάσεις και Διαθλάσεις. Η στρατηγική των κειμένων, βιβλίο Ι, Θεμέλιο, Αθήνα, 1993, σ. 268-285 και αρρής Νεοκλής, Εξωτερική Πολιτική & Πολιτικές Εξελίξεις στην Πρώτη Τουρκική Δημοκρατία. Ενότητα Πρώτη: Η άνοδος της στρατογραφειοκρατίας, Γόρδιος, Αθήνα, 1992, σ. 51-57 9 Βλ. ενδεικτικά Rustow Dankwart A., Atatürk as an institution-builder, Kazancıgil & Özbudun (eds.), ό.π., σ. 57-77. 6

Για τους υποστηρικτές του κεμαλισμού, η κεμαλιστική ιδεολογία συνιστά ρήξη με το παρελθόν, το κεμαλικό καθεστώς διαφέρει ριζικά από το οθωμανικό πολιτικό σύστημα. Ο Kemal Atatürk θεωρείται ότι σχεδόν μόνος- οργάνωσε την εθνική αντίσταση, εμπνεύστηκε και εφάρμοσε τις μεταρρυθμίσεις που άλλαξαν τη φυσιογνωμία της Σουρκίας. Περίπου αυτή την εικόνα έδωσε και ο ίδιος άλλωστε- στο λόγο που εκφώνησε στο υνέδριο του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος το 1927, γνωστό ως Nutuk (Η Ομιλία) 10. Ψστόσο, ο κεμαλισμός έχει τις ρίζες του στους μεταρρυθμιστές του 19 ου αιώνα, στην εποχή του Σανζιμάτ (1839-1876) και βέβαια στην εποχή των Νεότουρκων (1908-1918). 11 Παρακάτω, επιχειρείται μια ανάλυση της κεμαλιστικής ιδεολογίας με άξονες τις έξι αρχές του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος και με βάση το λόγο αλλά και την πρακτική του κεμαλικού μονοκομματικού καθεστώτος. 2.1. Ρεπουμπλικανισμός (Cumhuriyetçilik - Republicanism) Μια από τις βασικές αρχές του κεμαλισμού είναι ο ρεπουμπλικανισμός, δηλαδή η αβασίλευτη δημοκρατία, η οποία ανακηρύχθηκε ως νέο πολίτευμα τον Οκτώβριο του 1923. Ήδη από την εποχή του Σανζιμάτ ρεπουμπλικανισμός σήμαινε δημοκρατία, περισσότερο όμως με την έννοια του συνταγματικού πολιτεύματος, καθώς η ιδέα της κατάργησης του αξιώματος του ουλτάνου ήταν μάλλον πρόωρη. τις δεκαετίες του 1860 και 1870 μέλη των Νεοοθωμανών τάσσονταν υπέρ ενός ρεπουμπλικανικού καθεστώτος, με την έννοια της συνταγματικής μοναρχίας. Ο Ali Suavi κατά τη διάρκεια της εξορίας του στο Παρίσι εξέδιδε την εφημερίδα La République και ο Namık Kemal με άρθρα του στην εφημερίδα Hürriyet 10 Βλ. Atatürk Kemal, The Great Speech, http://gencturkler.8m.com/turkey/ataturk/nutuk/nutuk.html, επίσκεψη στις 22/9/03. 11 Βλ. Poulton Hugh, Ημίψηλο, γκρίζος λύκος και ημισέληνος, Οδυσσέας, Αθήνα, 2000, σ. 117-119, Kazancıgil Ali, The Ottoman-Turkish State and Kemalism, Kazancıgil & Özbudun (eds.), ό.π., σ. 37-56 καθώς και Zürcher Erik J., Turkey. A modern history, I. B. Tauris, London & New York, 1993, σ. 181. 7

υποστήριζε την ιδέα της λαϊκής κυριαρχίας. Οι Νεοοθωμανοί δανείζονταν στα γραπτά τους ιδέες των Tocqueville, Montesquieu, Rousseau και Voltaire. την εποχή του Abdülhamit II μέλη της στρατιωτικής ελίτ μεταξύ αυτών και ο Mustafa Kemal συνέχισαν να έρχονται σε επαφή με δημοκρατικές ιδέες μέσω περιοδικών και έργων που εκδίδονταν στο εξωτερικό. 12 Σο κίνημα των Νεότουρκων οδήγησε στην αποκατάσταση του οθωμανικού συντάγματος του 1876 και στην εγκαθίδρυση συνταγματικής μοναρχίας. Οι πρώτες αλλαγές που οι Νεότουρκοι επέφεραν στο σύνταγμα στόχευαν στην υποβάθμιση της θέσης και της εξουσίας του σουλτάνου. 13 Σο 1921 ο Νόμος των Θεμελιωδών Οργανισμών, ο οποίος συνιστούσε στην πράξη ένα προσωρινό σύνταγμα, όριζε μεταξύ άλλων ότι: «Η εκτελεστική εξουσία και η νομοθετική αρχή περιέρχονται και εκφράζονται στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση η οποία είναι ο μόνος και πραγματικός εκπρόσωπος του λαού. Σο κράτος της Σουρκίας διοικείται από τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση και η κυβέρνηση φέρει την ονομασία Η Κυβέρνηση της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης...» 14 Παρόλα αυτά, πολλά μέλη της υνέλευσης παρέμεναν πιστά στο σουλτάνο-χαλίφη και θεωρούσαν ότι ο χαρακτήρας της υνέλευσης ήταν προσωρινός 15 και ότι στόχος τους ήταν να σώσουν το σουλτάνο από τους ξένους κατακτητές. 16 ύμφωνα με τον ίδιο τον Kemal, το καλοκαίρι του 1922 κάποιοι από τους στενότερους συνεργάτες του παρέμεναν πιστοί στο σουλτανάτο. Σελικά το Νοέμβριο του 1922 με συνοπτικές διαδικασίες η υνέλευση αποφάσισε την κατάργηση του σουλτανάτου. Λίγες μέρες αργότερα ο Mehmet VI Vahdettin, τελευταίος σουλτάνος, 12 Βλ. Dumont Paul, ό.π., σ. 26-28 και Πεσμαζόγλου τέφανος, ό.π., σ. 272-274. 13 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π., σ. 85-88. 14 Ό.π., σ. 94 15.π., σ. 92 16 Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ.ι, ό.π., σ. 500. 8

εγκατέλειψε τη χώρα και μεταφέρθηκε με βρετανικό πολεμικό πλοίο στη Μάλτα. Σην επομένη κρίθηκε έκπτωτος από την Εθνοσυνέλευση. 17 Περίπου ένα χρόνο αργότερα, στις 29 Οκτωβρίου 1923, ανακηρύχθηκε η Δημοκρατία. Η Εθνοσυνέλευση αποδέχτηκε συνταγματική τροπολογία του Mustafa Kemal, που όριζε μεταξύ άλλων ότι: «Η μορφή διακυβέρνησης του κράτους της Σουρκίας είναι Δημοκρατία... ο πρόεδρος της Σουρκίας εκλέγεται από τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση από τα μέλη της σε συνεδρίαση ολομέλειας... ο πρόεδρος της Σουρκίας είναι ο αρχηγός του κράτους... και διορίζει τον πρωθυπουργό...» 18 Λίγα λεπτά αργότερα ο Mustafa Kemal εξελέγη πρώτος πρόεδρος της Σουρκικής Δημοκρατίας και διόρισε πρωθυπουργό τον İsmet İnönü. 19 Η απόφαση ανακήρυξης δημοκρατίας αντιμετώπισε την αντίδραση πολλών στρατηγών που είχαν αναδειχθεί κατά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο και οι οποίοι έλειπαν από την Άγκυρα, όταν αποφασίστηκε η τροπολογία του συντάγματος. Οι εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης άσκησαν δριμεία κριτική στην απόφαση εκφράζοντας το φόβο ότι σύντομα θα καταργούνταν και το χαλιφάτο, το οποίο θα μπορούσε να λειτουργήσει ως αντίβαρο στην εξουσία του Mustafa Kemal. Πράγματι, λίγους μήνες μετά, το Μάρτιο του 1924, καταργήθηκε το χαλιφάτο και τα μέλη της οθωμανικής δυναστείας εκδιώχθηκαν από τη χώρα. 20 Από το 1923 ως το 1950 η Σουρκική Δημοκρατία είχε δύο προέδρους: το Mustafa Kemal και στη συνέχεια τον İsmet İnönü, ο οποίος τον διαδέχθηκε μετά το θάνατό του το 1938. την ουσία ο Kemal ήταν δια βίου πρόεδρος - η εκλογή του προέδρου ήταν καθαρά τυπική και είχε τεράστια εξουσία ίση με εκείνη του εκάστοτε σουλτάνου, καθώς 17 Ό.π., σ. 510-513 18 ό.π., σ. 517 19 ό.π., σ. 517 20 Βλ. Zürcher Erik, ό.π., σ. 173-175. 9

διόριζε και έπαυε πρωθυπουργούς και υπουργούς κατά βούληση. 21 Ο νόμος που εγκαθίδρυσε τη Δημοκρατία ενίσχυσε παράλληλα την εκτελεστική εξουσία, η οποία πρακτικά περιήλθε στα χέρια ενός του προέδρου-, και υποβίβασε το κοινοβούλιο, ενώπιον του οποίου ως τότε ήταν υπόλογοι οι υπουργοί. 22 Σο νέο καθεστώς παρουσίαζε κοινά στοιχεία με τη δικτατορία της νεοτουρκικής τριανδρίας του Enver Paşa, του Talat Paşa και του Cemal Paşa. Κυρίαρχο ρόλο κατείχε ο στρατός και αυτός ήταν που επέλεξε τον İsmet İnönü, ήρωα του Ελληνοτουρκικού Πολέμου, ως διάδοχο του Kemal. πως σημειώνει χαρακτηριστικά ο Bernard Lewis: «Η φιοριτούρα του συντάγματος, της βουλής, του κόμματος και των εκλογών δεν μπορούν να κρύψουν το βασικό γεγονός ότι η δημοκρατία ιδρύθηκε από έναν επαγγελματία στρατιώτη που ηγήθηκε ενός νικηφόρου στρατού και υποστηρίχθηκε στα πρώτα στάδια τουλάχιστοναπό ένα συνδυασμό προσωπικής και στρατιωτικής εξουσίας.» 23 Από το 1923 ως το 1946 στην Σουρκία υπήρξε μόνο ένα κόμμα, το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα, που ίδρυσε ο Mustafa Kemal και το οποίο στελεχώθηκε από τους υλλόγους για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων, που είχαν παίξει καίριο ρόλο στο εθνικιστικό κίνημα της Ανατολίας. Σο Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα εξέφραζε τη συμμαχία της στρατιωτικής και γραφειοκρατικής ελίτ με τους τοπικούς προύχοντες. 24 Προσπάθειες για την έκφραση αντιπολίτευσης προς το καθεστώς δεν ευδοκίμησαν. Σο Νοέμβριο του 1924 32 μέλη της Εθνοσυνέλευσης που διαφωνούσαν με τον τρόπο που είχε ανακηρυχθεί η Δημοκρατία 21 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π., σ. 100. 22 Βλ. Dumont Paul, Κεμάλ. Ο δημιουργός της νέας Τουρκίας, εκδ. Κούριερ, Αθήνα, 1998, σ. 181. 23 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π., σ. 99. 24 Βλ. Özbudun Ergun, ό.π., σ. 82-87 και Παρέσογλου Αθανάσιος Ε., «Σο τουρκικό πολιτικό σύστημα», Βερέμης Θάνος (επιμ.), Η Τουρκία σήμερα. Πολιτεία, κοινωνία, 10

συγκρότησαν το Προοδευτικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα. Σο κόμμα υποστήριζε τις κοσμικές μεταρρυθμίσεις και τον εθνικισμό, αλλά απέρριπτε την αυταρχικότητα και τον συγκεντρωτισμό του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος και ζητούσε μια πιο φιλελεύθερη οικονομική πολιτική. Σο κόμμα του Kemal απάντησε με την επιβολή αυστηρής πειθαρχίας στην κοινοβουλευτική ομάδα του, ώστε να μην υπάρχουν διαρροές προς το νέο κόμμα. Η κουρδική εξέγερση με επικεφαλής τον Şeyh Sait βόρεια του Diyarbakır το Υεβρουάριο του 1925 στάθηκε η αφορμή για την επιβολή σιγής σε κάθε αντιπολιτευόμενη φωνή. Με το Νόμο για τη Διατήρηση της Σάξης και τη δημιουργία ειδικών δικαστηρίων, των αποκαλούμενων «δικαστηρίων της ανεξαρτησίας», ο Kemal κατέστειλε όχι μόνο το κουρδικό κίνημα αλλά και τους πολιτικούς του αντιπάλους. Αυστηρή λογοκρισία επιβλήθηκε στον Σύπο, πολλές εφημερίδες έκλεισαν και το Προοδευτικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα τέθηκε εκτός νόμου τον Ιούνιο του 1925, λίγους μόνο μήνες μετά την ίδρυσή του. 25 Μια δεύτερη προσπάθεια ανάδειξης αντιπολίτευσης το 1930 δεν είχε αποτέλεσμα. Αυτή τη φορά ο ίδιος ο Kemal ενθάρρυνε τη δημιουργία ενός αντιπολιτευόμενου κόμματος με στόχο, ίσως, τη διοχέτευση της κοινωνικής δυσφορίας και την αποδυνάμωση του İsmet İnönü. Σον Αύγουστο του 1930 ο παλιός φίλος του Kemal, Fethi Okyar, ίδρυσε με προτροπή του Kemal το Ελεύθερο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα με αιτήματα που θύμιζαν εκείνα του Προοδευτικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Σο νέο κόμμα κέρδισε γρήγορα μεγάλη υποστήριξη, αλλά η αστυνομία επιτέθηκε σε συγκέντρωση οπαδών του. Μετά τις τοπικές εκλογές του Οκτωβρίου του 1930 το κόμμα κατηγόρησε την κυβέρνηση για νοθεία. Σο Νοέμβριο του 1930 ο Fethi Okyar αναγκάστηκε να διαλύσει το νεοσύστατο κόμμα του, καθώς ο Kemal απέσυρε την όποια υποστήριξή του προς το εγχείρημα. 26 οικονομία, εξωτερική πολιτική, θρησκεία, Παπαζήσης, Αθήνα, 1995, σ. 27-111 και ιδίως 34-35. 25 Βλ. Zürcher Erik, ό.π., σ.175-180. 26 Ό.π., σ. 185-187 11

Υαίνεται, λοιπόν, ότι το κεμαλικό καθεστώς στην Σουρκία ιδίως μετά το 1925 ήταν ένα δικτατορικό καθεστώς. 27 την πολιτική σκηνή απαγορεύονταν κάθε αντιπολίτευση, ενώ ο έλεγχος της πολιτιστικής και πνευματικής ζωής ήταν αυστηρός. Η λογοκρισία του Σύπου ήταν έντονη και σταδιακά έκλεισαν όλες οι αντιπολιτευόμενες εφημερίδες. Σα δύο τρίτα περίπου του προσωπικού του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης απολύθηκαν και παρέμειναν μόνο οι πιστοί οπαδοί του καθεστώτος. 28 Ο εργατικός νόμος του 1936 ήταν αντίγραφο του αντίστοιχου νόμου της φασιστικής Ιταλίας και απαγόρευε το συνδικαλισμό και την απεργία. 29 Έτσι ο ρεπουμπλικανισμός σημαίνει περισσότερο άρνηση του θεϊκά εγκεκριμένου σουλτάνου ως αρχηγού του κράτους και αντικατάστασή του από έναν κοσμικό άρχοντα που κέρδισε το αξίωμα αυτό λόγω της στρατιωτικής του αρετής. Ο ρεπουμπλικανισμός, παρόλη τη ρητορεία περί λαϊκής κυριαρχίας που τον συνόδευε, δε συμβάδιζε με τις αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας. 2.2. Εθνικισμός ( Milliyetçilik Nationalism) το πρόγραμμα του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος στις αρχές της δεκαετίας του 1930 το έθνος ορίζεται ως εξής: «Ένα έθνος είναι ένας κοινωνικός και πολιτικός σχηματισμός που περιλαμβάνει πολίτες οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους σε μια κοινότητα γλώσσας, πολιτισμού και ιδεωδών.» 30 τα παραπάνω στοιχεία θα μπορούσε να προσθέσει κανείς την εδαφική επικράτεια, καθώς η έννοια του έθνους στον κεμαλισμό περιορίστηκε στα εδαφικά όρια που καθόριζε το Εθνικό ύμφωνο του 1919 και δεν εμπεριείχε αλυτρωτικές βλέψεις. 31 Με αυτή την έννοια, ο κεμαλισμός 27 O Paul Dumont κάνει λόγο για «δικτατορία ενός ανδρός» και «δικτατορία ενός κόμματος». Βλ. Dumont Paul, Κεμάλ. Ο δημιουργός της νέας Τουρκίας, ό.π., σ. 198. 28 Βλ. Zürcher Erik, ό.π., σ. 187-189 29 ό.π., σ. 209 30 Σο απόσπασμα παραθέτει ο Paul Dumont βλ. Dumont Paul, The origins of Kemalist Ideology, ό.π., σ. 29. 31 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π., σ. 69-72. 12

διαφοροποιείται από παλαιότερες ιδεολογίες που εμφανίστηκαν στο 19 ο αιώνα και στις αρχές του 20 ου στην οθωμανική αυτοκρατορία, όπως είναι ο πανισλαμισμός, ο παντουρανισμός και ο παντουρκισμός. 32 Ενώ ο πανισλαμισμός πρέσβευε την ένωση των μουσουλμάνων σε ένα ενιαίο κράτος υπό την ηγεσία του χαλίφη, ο παντουρανισμός την ενότητα των τουρκικών λαών καθώς και των Υινλανδών και Ούγγρων και ο παντουρκισμός την ένωση των τουρκικών λαών της Ανατολίας και του Καυκάσου, ο κεμαλισμός στόχευε στη δημιουργία ενός τουρκικού έθνους στα εδαφικά όρια που μπόρεσε να επικρατήσει το εθνικιστικό κίνημα της Ανατολίας. 33 Από την άλλη πλευρά, βέβαια, στοιχεία του κεμαλιστικού εθνικισμού, όπως η έμφαση στην κοινή γλώσσα και τον κοινό πολιτισμό, συναντώνται σε θεωρητικούς του 19 ου και των αρχών του 20 ου αιώνα. Oι Ahmet Ağaoğlu, Yusuf Akçura, Mehmed Emin είχαν τονίσει τη σημασία της γλώσσας για την εθνική ενότητα, ενώ ο Ziya Gökalp έδινε έμφαση στα γραπτά του στο ρόλο της γλώσσας αλλά και του πολιτισμού. 34 Η επίκληση της κοινής γλώσσας και του κοινού πολιτισμού στόχευε στη διατήρηση της ενότητας της Σουρκικής Δημοκρατίας, στην αποτροπή αποσχιστικών κινημάτων και γεννούσε την ελπίδα ότι μια πολιτική εκτουρκισμού των διαφόρων εθνοτήτων εντός της επικράτειας θα ήταν εφικτή. 35 Πτυχές αυτής της πολιτικής μπορούν να θεωρηθούν η 32 Για τις έννοιες του πανισλαμισμού, του παντουρκισμού και του παντουρανισμού βλ. Lewis Bernard, ό.π., σ. 45-68 και Πεσαμαζόγλου τέφανος, ό.π., σ. 243-262. 33 Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα που παραθέτει ο Bernard Lewis από ομιλία του Κεμάλ Ατατούρκ: «Κύριοι! Ο καθένας από τους συμπατριώτες και ομοθρήσκους μας μπορεί να καλλιεργεί ένα υψηλό ιδανικό στο μυαλό του. Είναι ελεύθερος να το κάνει και κανένας δε θα ανακατευτεί. μως η κυβέρνηση της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης της Σουρκίας έχει μια σταθερή, θετική και ουσιώδη πολιτική, και αυτό, κύριοι, στοχεύει στη διαφύλαξη της ζωής και της ανεξαρτησίας... εντός των καθορισμένων εθνικών συνόρων. Η Μεγάλη Εθνοσυνέλευση και η κυβέρνηση της Σουρκίας, εν ονόματι του έθνους που εκπροσωπούν, είναι πολύ μετριοπαθείς, πολύ μακριά από φαντασιώσεις και εντελώς ρεαλιστικές...δεν υπηρετούμε τον πανισλαμισμό...δεν υπηρετούμε τον παντουρανισμό...» Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π., σ. 69-70 ( η υπογράμμιση είναι δική μου). 34 Βλ. Dumont Paul, The origins of Kemalist Ideology, ό.π., σ. 29-30. 35 Ό.π., σ. 29 13

προσπάθεια γλωσσικής μεταρρύθμισης, οι διάφορες θεωρίες για την τουρκική γλώσσα και ιστορία καθώς και η έμφαση του καθεστώτος στην προώθηση της εκπαίδευσης. Η γλωσσική μεταρρύθμιση ήταν μια προσπάθεια εξάλειψης των αραβικών και περσικών λέξεων από την καθομιλουμένη και αντικατάστασής τους από τουρκικές λέξεις ή λέξεις με τουρκική προέλευση. Σο 1932 πραγματοποιήθηκε το Πρώτο υνέδριο για την Σουρκική Γλώσσα, όπου επικράτησαν οι οπαδοί της «κάθαρσης» της γλώσσας. 36 Ιδρύθηκε η Εταιρία για τη Μελέτη της Σουρκικής Γλώσσας, η οποία άρχισε να συγκεντρώνει λέξεις από διαλέκτους, από αρχαίες πηγές και από τουρκικές γλώσσες της Κεντρικής Ασίας με στόχο την αντικατάσταση της οθωμανικής γλώσσας. Ψστόσο, το όλο εγχείρημα δεν ήταν ιδιαίτερα επιτυχές, καθώς οι νέες λέξεις που επινοήθηκαν δεν μπόρεσαν να αντικαταστήσουν τις παλιές, οι οποίες συνέχισαν να χρησιμοποιούνται. Η τεχνητή γλώσσα που προέκυψε ήταν ακατανόητη στη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού. 37 Η προσπάθεια ανάδειξης της τουρκικής γλώσσας εκφράζεται και στην αποκαλούμενη «Θεωρία της Γλώσσας-Ήλιου», που υιοθετήθηκε επίσημα από το κεμαλικό καθεστώς από το 1935 και μετά. ύμφωνα με τη θεωρία αυτή όλες οι γλώσσες προέρχονταν από μια γλώσσα που ομιλούνταν παλιότερα στην κεντρική Ασία, γλώσσα συγγενική με την καθομιλουμένη τουρκική γλώσσα. Έτσι, δε χρειαζόταν να αντικατασταθούν οι αραβικές και περσικές λέξεις από το λεξιλόγιο καθώς και αυτές είχαν σύμφωνα με αυτή τη θεωρία- τουρκική προέλευση. 38 Η τόνωση του τουρκικού εθνικισμού επιχειρήθηκε και με τη «Θέση για την Σουρκική Ιστορία», η οποία υποστήριζε την πολιτισμική προσφορά της τουρκικής φυλής και καθιστούσε την Ανατολία αρχέγονη πατρίδα των Σούρκων. ύμφωνα με αυτή τη θεωρία, που διατυπώθηκε επίσημα το 1932 στο Πρώτο υνέδριο Ιστορίας στην Άγκυρα, οι Σούρκοι ζούσαν αρχικά στην κεντρική Ασία, όπου είχαν δημιουργήσει σημαντικό πολιτισμό. Η ξηρασία τους ανάγκασε να μεταναστεύσουν και έτσι να 36 Βλ. Zürcher Erik, ό.π., σ.197-198. 37 Βλ. Zürcher Erik, ό.π., σ.198. 14

δημιουργήσουν τους σημαντικότερους πολιτισμούς, όπως τον πολιτισμό των Φετταίων και των ουμερίων, οι οποίοι θεωρήθηκαν τουρκικά φύλα. 39 Η Afet Inan, εισηγήτρια στο υνέδριο, είπε χαρακτηριστικά: «Η τουρκική ράτσα είχε φτάσει σε ένα υψηλό επίπεδο πολιτισμού στη γενέθλια γη της, όταν οι λαοί της Ευρώπης ήταν ακόμα αδαείς άγριοι... Σα παιδιά της Σουρκίας θα μάθουν ότι ανήκουν σε έναν άριο, πολιτισμένο και δημιουργικό λαό που κατάγεται από μια ανώτερη ράτσα με ιστορία δεκάδων χιλιάδων ετών και όχι από φυλή τετρακοσίων σκηνών» 40 Με τη θεωρία αυτή δίνονταν έμφαση στο προοθωμανικό παρελθόν της τουρκικής φυλής, η οθωμανική περίοδος παραμερίστηκε από την επίσημη ιστορία και τονίστηκαν οι προαιώνιοι δεσμοί των Σούρκων με την εδαφική επικράτεια που καταλάμβαναν. Η Ανατολία ήταν η αληθινή τους πατρίδα. 41 Οι θεωρία για την ιστορία περιλήφθηκε στα σχολικά βιβλία, καθώς η εκπαίδευση χρησιμοποιήθηκε ως μέσο εξάπλωσης του τουρκικού εθνικισμού. Σο 1924 καταργήθηκαν τα θρησκευτικά σχολεία (medrese) και καθιερώθηκε η ενότητα της εκπαίδευσης. 42 ύμφωνα με το πρόγραμμα του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος το 1935, βασικός στόχος της εκπαίδευσης ήταν η εμπέδωση των εθνικών ιδεωδών. 43 Σο σύνθημα «Ένας Σούρκος αξίζει όσο ολόκληρο το σύμπαν» καλλιεργήθηκε στα σχολεία, στο στρατό και προβλήθηκε από τα ΜΜΕ της εποχής. 44 Πολλοί αναλυτές επισημαίνουν ότι ο εθνικισμός στην κεμαλιστική ιδεολογία είναι κατεξοχήν εδαφικός και πολιτισμικός σε αντίθεση με 38 ό.π., σ. 198-199 39 ό.π., σ. 199 40 Σο απόσπασμα παραθέτει ο Hugh Poulton, βλ. Poulton Hugh, ό.π., σ. 142. 41 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π., σ.78-84. 42 Για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση βλ. Winter Michael, The modernization of education in Kemalist Turkey, Landau Jakob M. (ed.), Atatürk and the Modernization of Turkey, ό.π., σ. 183-194. 43 Βλ. Poulton Hugh, ό.π., σ.147 44 Βλ. Dumont Paul, Κεμάλ. Ο δημιουργός της νέας Τουρκίας, ό.π., σ. 202. Γενικότερα, για το σύστημα πολιτικής κοινωνικοποίησης που εφάρμοσε το κεμαλικό καθεστώς ιδίως 15

άλλους τύπους εθνικισμού που στηρίζονται στη θρησκεία ή στη φυλή. 45 Ο εθνικισμός του Κεμάλ θεωρείται κατά συνέπεια ότι ενώνει, δε χωρίζει. «Κάθε πολίτης της Σουρκικής Δημοκρατίας θεωρούνταν Σούρκος, ανεξάρτητα αν ήταν Έλληνας, Κιρκάσιος, Κούρδος, Αρμένιος ή Εβραίος. Αυτός ο εθνικισμός δεν είχε πολιτικά κίνητρα.» 46 Μάλιστα πολλοί κάνουν λόγο για τον ανθρωπιστικό και αντιιμπεριαλιστικό χαρακτήρα του κεμαλιστικού εθνικισμού. Ο Enver Ziya Karal φτάνει στο σημείο να χαρακτηρίζει τον τουρκικό εθνικισμό ως «σύμβολο ειρήνης». 47 Ψστόσο, αν και ο εθνικισμός στην κεμαλιστική ιδεολογία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη γλώσσα, τον πολιτισμό και την εδαφική επικράτεια, χαρακτηρίζεται επίσης από το φυλετικό και θρησκευτικό στοιχείο. Και, αν και το κεμαλικό καθεστώς δεν είχε έντονες αλυτρωτικές βλέψεις, στα πλαίσια ίσως μια πραγματιστικής πολιτικής, σίγουρα δεν ήταν ειρηνικός απέναντι στις μειονότητες και άλλες εθνότητες εντός της επικράτειας. Σην αδυναμία του κεμαλιστικού εθνικισμού να αποφύγει το θρησκευτικό προσδιορισμό φανερώνουν οι προσπάθειες του Kemal να εθνικοποιήσει το Ισλάμ. ε αυτά τα πλαίσια καθιερώθηκαν το κάλεσμα σε προσευχή από τους μιναρέδες και το κήρυγμα στην τουρκική γλώσσα και όχι στην αραβική. Επίσης, έγιναν προσπάθειες μετάφρασης του Κορανίου. Διάφορες μεταφράσεις κατόπιν πρωτοβουλίας ιδιωτών είχαν εμφανιστεί ήδη από το 1923. Σο 1926 η Εθνοσυνέλευση ενέκρινε ένα κονδύλι για τη μετάφραση του Κορανίου και κάλεσε τον ποιητή Mehmed Akif να την αναλάβει. Ψστόσο, ο Akif αρνήθηκε υπό την πίεση των Αιγυπτίων πασάδων. Σο 1936 ο Kemal επανέλαβε την πρόσκλησή του αλλά χωρίς θετικό αποτέλεσμα. 48 Ο κεμαλισμός δεν ταυτίζεται σε καμία περίπτωση με τον πανισλαμισμό, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι ο Kemal δεν είχε συνείδηση του γεγονότος ότι το Ισλάμ αποτελούσε κύριο στοιχείο της συλλογικής ταυτότητας στην Ανατολία. Ο ίδιος χρησιμοποίησε το μέσα από τα σχολικά βιβλία ιστορίας βλ. Μήλλας Ηρακλής, Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2001, ιδίως σ. 51-85. 45 Βλ. μεταξύ άλλων Rustow D.A., Kemalism, ό.π., σ. 241-242, Karal Enver Ziya, ό.π., σ. 18-19, Kili Suna, ό.π., σ. 388-389. 46 Βλ. Akşin Sina, ό.π., σ. 19. 47 Βλ. Karal Enver Ziya, ό.π., σ.19. 16

θρησκευτικό στοιχείο, για να επιτύχει την υποστήριξη του εθνικιστικού κινήματος και ονόμασε τον πόλεμο «Ιερό Πόλεμο». Οι χριστιανοί θεωρήθηκαν εχθροί του τουρκικού έθνους και οι περισσότεροι εκδιώχθηκαν από την Σουρκία. 49 Σην ύπαρξη του θρησκευτικού σε συνδυασμό με το φυλετικό στοιχείο στον κεμαλιστικό εθνικισμό φανερώνουν, άλλωστε, αφενός η «Θέση για την Σουρκική Ιστορία», η οποία εξήρε την τουρκική φυλή, και αφετέρου και κυρίως - η στάση του καθεστώτος απέναντι στις μειονότητες και τις εθνότητες της Σουρκικής Δημοκρατίας. Οι εξεγέρσεις στις κουρδικές περιοχές κατά τις δεκαετίες του 1920 και 1930 καταστάληκαν άγρια και πολλοί Κούρδοι εκτοπίστηκαν στα δυτικά της χώρας. Απαγορεύτηκαν η χρήση της κουρδικής γλώσσας, τα κουρδικά έθιμα, τα κουρδικά ονόματα και εφαρμόστηκε στρατιωτικός νόμος στις κουρδικές περιοχές ως το 1946. Μετά την καταστολή της εξέγερσης στο Αραράτ ο υπουργός Δικαιοσύνης Mahmut Esat Bozkurt δήλωσε χαρακτηριστικά: «Πιστεύω πως ο Σούρκος θα πρέπει να είναι ο μοναδικός κύριος, ο μόνος αφέντης αυτής της χώρας. ποιοι δεν ανήκουν στην καθαρή τουρκική ράτσα, μόνο ένα δικαίωμα μπορεί να έχουν σ αυτή τη χώρα, το δικαίωμα να είναι υπηρέτες και δούλοι.» 50 Κατά τη δεκαετία του 1930 η άσκηση πολλών επαγγελμάτων, όπως του γιατρού, του δικηγόρου ή του αμαξουργού, δεν επιτρεπόταν σε όσους δεν ήταν Σούρκοι. Η Ανατολική Θράκη εποικίστηκε από άτομα αμιγώς τουρκικής ανατροφής και παιδείας, ενώ απομακρύνθηκαν από την περιοχή οι Εβραίοι. 51 Ιδιαίτερα ρατσιστική υπήρξε η εφαρμογή του κεφαλικού φόρου, ο οποίος επιβλήθηκε το 1942. Σο ύψος του φόρου καθορίζονταν κάθε 48 Βλ. Berkes Niyazi, The Development of Secularism in Turkey, Hurst & Company, London, 1998, σ. 483-490. 49 Βλ. Poulton Hugh, ό.π., σ. 124-134. 50 Σο απόσπασμα παρατίθεται από τον Hugh Poulton, βλ. Poulton Hugh, ό.π., σ. 157 (η υπογράμμιση είναι δική μου). 51 Ό.π., σ. 151 17

φορά βάσει της εκτίμησης των τοπικών φορολογικών συμβουλίων, οι αποφάσεις των οποίων ήταν οριστικές. ποιος δεν κατέβαλε την οφειλή εντός 15 ημερών τιμωρούνταν με καταναγκαστικά έργα. την πραγματικότητα το ποσό της πληρωμής κάθε φορολογουμένου καθορίστηκε ανάλογα με το θρήσκευμα και την εθνότητά του. Οι εξισλαμισθέντες Εβραίοι καλούνταν να καταβάλουν σχεδόν τα διπλάσια από τους μουσουλμάνους και οι μη μουσουλμάνοι τα δεκαπλάσια. Αν και οι ξένοι προβλέπονταν να φορολογηθούν όπως και οι μουσουλμάνοι, σε πολλές περιπτώσεις φορολογήθηκαν ως μη μουσουλμάνοι. Αρχές Ιανουαρίου του 1943 άρχισαν να δημοσιεύονται κατάλογοι των φοροφυγάδων, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων ήταν Έλληνες, Εβραίοι και Αρμένιοι. ύντομα ξεκίνησαν συλλήψεις, κατασχέσεις περιουσιών και εκτοπισμός των οφειλετών σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας στο Ασκαλέ. Ο Σύπος επιδοκίμασε την αφαίμαξη του «ξένου αίματος». Ο κεφαλικός φόρος κατέστρεψε τις μικρές, νόμιμες επιχειρήσεις της Κωνσταντινούπολης και επέφερε πλήγμα στην οικονομική ζωή. Καθώς έπληξε και κάποιου ξένους που έμεναν στην Σουρκία, προκάλεσε τελικά την επέμβαση των υμμάχων και καταργήθηκε το 1944. 52 Ο εθνικισμός είναι βασική αρχή της κεμαλιστικής ιδεολογίας. Μέσω του εθνικισμού ο κεμαλισμός προσπάθησε να διαμορφώσει μια νέα συλλογική ταυτότητα για τους κατοίκους της Σουρκικής Δημοκρατίας. Η έννοια του Σούρκου προσδιορίστηκε γλωσσικά, πολιτισμικά και εδαφικά αλλά επίσης- και φυλετικά και θρησκευτικά. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι η ίδια η Σουρκική Δημοκρατία υπήρξε αποτέλεσμα ενός εθνικιστικού κινήματος που άνθισε κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού Πολέμου, ενάντια σε αλλόθρησκους και αλλοεθνείς. Βασικός στόχος του εθνικισμού στον κεμαλισμό είναι η διατήρηση της ενότητας της τουρκικής επικράτειας μέσω του εκτουρκισμού και της απάλειψης γλωσσικών, πολιτισμικών και άλλων ιδιαιτεροτήτων των κατοίκων της Σουρκίας. 52 Βλ. Poulton Hugh, ό.π., σ. 152-155 και Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. Ι, ό.π., σ. 578-587. 18

2.3. Εκκοσμίκευση ( Laiklik - Secularism) Σο κεμαλικό καθεστώς έδωσε μεγάλη βαρύτητα στον περιορισμό της επιρροής της θρησκείας στο κράτος και την κοινωνία. τόχος ήταν η μετατροπή μιας θεοκρατικής κοινωνίας σε μια σύγχρονη κοινωνία, βασισμένη στις δυτικές αξίες. Σο κεμαλικό καθεστώς δεν ήταν ενάντια στη θρησκεία, αλλά θέλησε αφενός να την περιορίσει στην ιδιωτική σφαίρα και αφετέρου να την ελέγξει, καθώς θα μπορούσε να είναι πηγή αντιπολίτευσης στο καθεστώς. Προσπάθειες εκκοσμίκευσης του κράτους και της κοινωνίας είχαν ξεκινήσει ήδη από το 19 ο αιώνα. Οι οθωμανοί γραφειοκράτες, διαπνεόμενοι από πραγματισμό, επιδίωξαν να εκσυγχρονίσουν τον κρατικό μηχανισμό και να ενδυναμώσουν το στρατό μέσα από μια σειρά από νόμους. Σην εποχή του Σανζιμάτ εμφανίστηκαν κοσμικά δικαστήρια, ιδρύθηκαν η χολή Δημόσιας Διοίκησης και η τρατιωτική Ακαδημία καθώς και μια σειρά δημοσίων σχολείων πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης με κοσμικό χαρακτήρα. 53 Σην εποχή του Abdülhamit II η θρησκεία κέρδισε έδαφος, καθώς ο σουλτάνος πίστευε ότι θα μπορούσε να αποτελέσει το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στους υπηκόους του και να αποτρέψει την απόσχιση περιοχών με μουσουλμανικό πληθυσμό. Παρόλα αυτά ο Abdülhamit II υποστήριξε τα κοσμικά δικαστήρια και την κοσμική εκπαίδευση και παραμέλησε τα θρησκευτικά σχολεία (medrese). Δημιουργήθηκαν στρατιωτικά σχολεία (rüşdiye), όπου οι μαθητές έμεναν εσώκλειστοι από τα δώδεκά τους χρόνια, και στρατιωτικά λύκεια (lise) που προετοίμαζαν τους μαθητές για τη τρατιωτική Ακαδημία. Η γενιά που φοίτησε στα σχολεία αυτά μεταξύ αυτών και ο Kemal Atatürk και οι συνεργάτες του- εκπαιδεύτηκε στις θετικές επιστήμες, διάβαζε Γάλλους θεωρητικούς και υιοθέτησε τις δυτικές αξίες και την ιδέα της αλλαγής. 54 53 Βλ. Mardin Şerif, Religion and secularism in Turkey, Kazancıgil Ali & Özbudun Ergun (eds.), ό.π., σ. 191-219 και ιδίως 196-197 και Dumont Paul, The origins of Kemalist Ideology, ό.π., σ. 36-37. 54 Βλ. Mardin Şerif, ό.π., σ. 203-205. 19

Μετά το κίνημα των Νεότουρκων ο πανισλαμισμός αντιμετωπίστηκε με σκεπτικισμό. Ο Abdullah Cevdet στο περιοδικό του Ictihad πρότεινε πολλά από τα μέτρα που αργότερα θα εφαρμόσει το κεμαλικό καθεστώς. Ο Ziya Gökalp, ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς του κινήματος των Νεότουρκων, παρόλο το σεβασμό του προς το Ισλάμ, πρότεινε την εκκοσμίκευση των εναπομεινάντων θρησκευτικών σχολείων και δικαστηρίων και τον περιορισμό των δικαιοδοσιών του σεϊχουλισλάμη 55. Πράγματι το 1916 ο σεϊχουλισλάμης εξαιρέθηκε από το Τπουργικό υμβούλιο και το Τπουργείο Δικαιοσύνης ανέλαβε την ευθύνη για τα θρησκευτικά δικαστήρια. Ση διοίκηση των βακουφιών την ανέλαβε το Τπουργείο Οικονομικών και των θρησκευτικών σχολείων το Τπουργείο Παιδείας. Ένα χρόνο αργότερα υιοθετήθηκε μερικώς το γρηγοριανό ημερολόγιο. 56 Ο Kemal Atatürk γαλουχήθηκε με το πνεύμα της εκκοσμίκευσης και επιτάχυνε τις μεταρρυθμίσεις για τον περιορισμό του Ισλάμ που είχαν αρχίσει από τον προηγούμενο αιώνα. Ψστόσο, όπως έχει ήδη σημειωθεί, χρησιμοποίησε το θρησκευτικό συναίσθημα κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού Πολέμου. ταν το 1920 ο σεϊχουλισλάμης εξέδωσε φετφά εναντίον των εθνικιστών της Ανατολίας, ο μουφτής 57 της Άγκυρας εξέδωσε φετφά με την υπογραφή και άλλων 152 μουφτήδων της Άγκυρας υπέρ του εθνικιστικού κινήματος. 58 το υνέδριο του Ερζερούμ αλλά και στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση συμμετείχαν αρκετοί θρησκευτικοί ηγέτες και άτομα με θρησκευτική ενασχόληση 59, ενώ το Εθνικό ύμφωνο του 1919 έκανε λόγο για την κυριαρχία της οθωμανικής μουσουλμανικής πλειοψηφίας. 60 Ακόμα και στο αρχικό μανιφέστο του κόμματος του Kemal το 1923 δε γινόταν αναφορά στο ζήτημα της εκκοσμίκευσης. 61 Αργότερα, όταν ο Kemal Atatürk θα ισχυροποιήσει την εξουσία του, θα 55 Ο σεϊχουλισλάμης ήταν ο ανώτερος θρησκευτικός ηγέτης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μετά το σουλτάνο, κάτι ανάλογο με τον αρχιεπίσκοπο για τους χριστιανούς ορθόδοξους, 56 Βλ. Dumont Paul, The origins of Kemalist Ideology, ό.π., σ. 37-38. 57 Ο μουφτής είναι τίτλος θρησκευτικού ηγέτη ανάλογος με του μητροπολίτη. 58 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ.ι, ό.π., σ. 500-501. 59 Βλ. Özbudun Ergun, ό.π., σ. 83. 60 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π., σ. 69. 61 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. Ι, ό.π., σ. 514. 20

προβεί σε μεταρρυθμίσεις για την εκκοσμίκευση του κράτους, των νόμων, της εκπαίδευσης, για την αλλαγή θρησκευτικών και παραδοσιακών συμβόλων και για την εξάλειψη του λαϊκού Ισλάμ, το οποίο εκφραζόταν από τις ισλαμικές αδελφότητες (tarikat). Η κατάργηση του χαλιφάτου το 1924 ήταν από τα πρώτα μέτρα προς την κατεύθυνση της εγκαθίδρυσης κοσμικού κράτους. Σην ίδια χρονιά έγιναν παρεμβάσεις για τον περιορισμό της εξουσίας των ουλεμάδων, οι οποίοι βρίσκονταν στην κορυφή της θρησκευτικής ιεραρχίας ως ερμηνευτές και εφαρμοστές του ισλαμικού νόμου. Καταργήθηκαν η θέση του σεϊχουλισλάμη και το Τπουργείο Θρησκευτικών Τποθέσεων, το οποίο αντικαταστάθηκε από δύο γραφεία, τη Διεύθυνση Θρησκευτικών Τποθέσεων και τη Γενική Διεύθυνση Ευλαβών Ιδρυμάτων (βακουφιών). Ο πρωθυπουργός διόριζε τον επικεφαλής της Διεύθυνσης Θρησκευτικών Τποθέσεων, ο οποίος ήταν αρμόδιος για τη διαχείριση των τζαμιών, για το διορισμό των ιμάμηδων και των ιεροκηρύκων κλπ. Η Γενική Διεύθυνση Ευλαβών Ιδρυμάτων φρόντιζε για τη διαχείριση των βακουφιών και για τη μισθοδοσία των θρησκευτικών λειτουργών. 62 Με αυτόν τον τρόπο οι ουλεμάδες έγιναν υπάλληλοι του κράτους, διαδικασία που είχε αρχίσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα, ώστε η θρησκεία να τεθεί υπό κρατικό έλεγχο. 63 Επίσης, καταργήθηκαν τα θρησκευτικά δικαστήρια. 64 Σα θρησκευτικά σχολεία έκλεισαν με το Νόμο για την Ενότητα της Εκπαίδευσης και ιδρύθηκαν κάποια σχολεία για ιμάμηδες και ιερείς υπό την εποπτεία του Τπουργείου Παιδείας. Η Θεολογική χολή που ιδρύθηκε στο Πανεπιστήμιου της Κωνσταντινούπολης σύντομα παρήκμασε λόγω έλλειψης σπουδαστών και αντικαταστάθηκε από ένα Ινστιτούτο Ανατολικών πουδών. 65 ταδιακά καταργήθηκε και το μάθημα των θρησκευτικών στα σχολεία. την αρχή τα θρησκευτικά καταργήθηκαν στο γυμνάσιο και λύκειο και από το 1932 καταργήθηκαν και στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Σα θρησκευτικά θα μπουν ξανά στο 62 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π, σ. 170-172. 63 Βλ. Mardin Şerif, ό.π., σ. 193-194. 64 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. Ι, ό.π., σ. 534. 65 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π, σ. 172-175. 21

σχολικό πρόγραμμα το 1949, αρχικά σε εθελοντική βάση και πολύ αργότερα υποχρεωτικά. 66 Σο 1926 υιοθετήθηκε ο ελβετικός αστικός κώδικας και ο ισλαμικός νόμος έπαψε να ισχύει. Καταργήθηκαν η πολυγαμία, η αποπομπή της συζύγου και θεσπίστηκε ο πολιτικός γάμος. Αυτά τα μέτρα, σε συνδυασμό με την καθιέρωση κοινής εκπαίδευσης αγοριών και κοριτσιών και με την καθιέρωση δικαιώματος ψήφου για τις γυναίκες το 1934 βελτίωναν τη θέση των γυναικών στην τουρκική κοινωνία. 67 Επίσης υιοθετήθηκε ο ιταλικός ποινικός κώδικας και απαγορεύτηκαν η συγκρότηση πολιτικών κομμάτων με θρησκευτικούς σκοπούς και η θρησκευτική προπαγάνδα. 68 Σο 1928 η καθιέρωση κοσμικού κράτους ολοκληρώθηκε τυπικά με την τροποποίηση του υντάγματος και την απάλειψη του Άρθρου 2, το οποίο όριζε ότι «η θρησκεία του τουρκικού κράτους είναι η ισλαμική». 69 την επιδίωξη δημιουργίας ενός κοσμικού κράτους και μιας κοσμικής κοινωνίας εντάσσεται και η κατάργηση θρησκευτικών και παραδοσιακών συμβόλων. Σο 1925 καταργήθηκε με νόμο το φέσι, το οποίο ο Kemal θεωρούσε «έμβλημα άγνοιας, αμέλειας, φανατισμού και μίσους εναντίον της προόδου και του πολιτισμού», και αντικαταστάθηκε από το καπέλο. 70 Απαγορεύτηκε στους θρησκευτικούς λειτουργούς η κυκλοφορία με θρησκευτικό ένδυμα εκτός των τζαμιών και ενθαρρύνθηκε η κατάργηση του φερετζέ στις γυναίκες, χωρίς όμως να απαγορευθεί ποτέ με νόμο. Η Κυριακή και όχι η Παρασκευή - καθιερώθηκε ως επίσημη μέρα αργίας. Τιοθετήθηκαν το γρηγοριανό ημερολόγιο, το δυτικό αριθμητικό και μετρικό σύστημα. Σο 1934 καταργήθηκαν οι τίτλοι ευγενείας και οι πολίτες της Σουρκικής Δημοκρατίας αναγκάστηκαν να πάρουν επίθετο. Σότε ήταν που ο 66 Βλ. Winter Michael, ό.π., σ. 187-188. 67 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ.ι, ό.π, σ. 535-536 και 565. 68 Βλ. Berkes Niyazi, ό.π., σ. 466-467. 69 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ.ι, ό.π, σ. 542. 70 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ.ι, ό.π, σ. 528-531. 22

Mustafa Kemal πήρε το επίθετο Atatürk, δηλαδή πατέρας των Σούρκων. 71 Ίσως η πιο σημαντική αλλαγή, σε συμβολικό επίπεδο, ήταν η καθιέρωση του λατινικού αλφάβητου το 1928, το οποίο αντικατέστησε το αραβικό. Προτάσεις μεταρρύθμισης του αραβικού αλφάβητου είχαν διατυπωθεί ήδη από την εποχή του Σανζιμάτ. Σο ζήτημα της αντικατάστασης ή μεταρρύθμισης του αλφάβητου είχε συζητηθεί στην Εθνοσυνέλευση το 1923 και 1924, αλλά οι αντιδράσεις ήταν έντονες. Σελικά το λατινικό αλφάβητο καθιερώθηκε με νόμο σε μια εποχή που η εξουσία του Kemal ήταν απόλυτη και ο ίδιος ο Kemal έκανε περιοδεία στη χώρα ενθαρρύνοντας τον κόσμο να το υιοθετήσει. 72 Από τις μεταρρυθμίσεις του κεμαλικού καθεστώτος στα πλαίσια της εκκοσμίκευσης αυτή που συνάντησε τη μεγαλύτερη αντίσταση και δυσαρέσκεια ήταν η απαγόρευση των ισλαμικών αδελφοτήτων (tarikat). Οι ισλαμικές αδελφότητες με επικεφαλής τους δερβίσες συνιστούσαν τη λαϊκή, μυστικιστική πλευρά του Ισλάμ. υνυπήρχαν παράλληλα με το ορθόδοξο, λιτό, επίσημο Ισλάμ και ικανοποιούσαν τις θρησκευτικές και κοινωνικές ανάγκες του πληθυσμού. Οι οπαδοί των διαφόρων αδελφοτήτων συγκεντρώνονταν στα μοναστήρια των δερβισών και συμμετείχαν σε προσευχές με χορό, μουσική και τραγούδι και έβρισκαν στο πρόσωπο του δερβίση τον καθοδηγητή και μεσολαβητή με το θείο. ε αντίθεση με τους ουλεμάδες που συνιστούσαν μια ελίτ κρατικών λειτουργών, οι δερβίσες βρίσκονταν κοντά στους απλούς ανθρώπους, είχαν μεγάλη επιρροή στη θρησκευτική αλλά και κοινωνική ζωή των χωριών και των πόλεων και υπό μία έννοια- ήταν και πολιτικοί ηγέτες και υπήρξαν κατά καιρούς και επικεφαλής εξεγέρσεων. Μερικά από τα πιο γνωστά δερβισικά τάγματα ήταν οι Bektaşiler, οι Mevleviler και οι Nakşibendiler. το 19 ο αιώνα οι αδελφότητες αντιτάχθηκαν στη διείσδυση των δυτικών δυνάμεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Κάποιες αδελφότητες φαίνεται να υποστήριξαν το εθνικιστικό κίνημα στην Ανατολία και μερικοί από τους ηγέτες σεΐχηδες των αδελφοτήτων 71 Βλ. Zürcher Erik, ό.π., σ. 195-196. 72 Ό.π., σ. 196-197 23

συμμετείχαν στην πρώτη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση. Σο κύρος και η επιρροή των αδελφοτήτων στο λαό, η ανεξαρτησία τους από τον κρατικό μηχανισμό και η πιθανή εξέλιξή τους σε εστία αντιπολίτευσης στο καθεστώς ήταν οι αιτίες που ο Kemal Atatürk διέλυσε τις αδελφότητες. Αφορμή στάθηκε η εξέγερση στις κουρδικές περιοχές της Σουρκίας υπό τον Şeyh Sait, ο οποίος ανήκε στο τάγμα των Nakşibendi. Οι αδελφότητες απαγορεύτηκαν, τα μοναστήρια τους έκλεισαν και οι περιουσίες τους κατασχέθηκαν. Σα τάγματα συνέχισαν τη δράση τους παράνομα, μια εστία αντίδρασης στην κεμαλιστική ιδεολογία εξαλείφθηκε, αλλά η καταπίεση οδήγησε σταδιακά και στην πολιτικοποίηση του Ισλάμ. 73 Υαίνεται, λοιπόν, ότι εκκοσμίκευση στον κεμαλισμό δε σημαίνει τόσο διάκριση θρησκείας και κράτους, αλλά περιορισμός της θρησκευτικής επιρροής στην ιδιωτική σφαίρα και έλεγχος της θρησκευτικής ηγεσίας. Η αρχή της εκκοσμίκευσης συνδέεται με τον εθνικισμό, καθώς μέσω της εκκοσμίκευσης το κεμαλικό καθεστώς επιχείρησε να αντικαταστήσει τη θρησκευτική πίστη με το εθνικό φρόνημα. Με αυτή την έννοια το κράτος στον κεμαλισμό θεοποιείται 74, ο ίδιος ο κεμαλισμός συνιστά μια «τουρκική θρησκεία» 75 ή «κοσμική θρησκεία». 76 ε αυτά τα πλαίσια γίνεται κατανοητή και η λατρεία του Kemal στην Σουρκία και η εμμονή στην απεικόνισή του στους δημόσιους χώρους, σε μια χώρα όπου παραδοσιακά υπήρχε βαθύτατη προκατάληψη ενάντια στην απεικόνιση προσώπων. 2.4. Λαϊκισμός ( Halkçılık - Populism) Η έννοια του λαϊκισμού στον κεμαλισμό δεν είναι σαφής. ημαίνει καθοδήγηση των μαζών και δράση υπέρ αυτών καθώς επίσης και άρνηση της ύπαρξης ταξικών διακρίσεων στην κοινωνία. 73 ό.π., σ. 200-201 καθώς και Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π, σ. 156-170. 74 Βλ. αρρής Νεοκλής, ό.π., σ. 52. 75 Βλ. Zürcher Erik, ό.π., σ. 190. 76 Βλ. Πεσμαζόγλου τέφανος, ό.π., σ. 270. 24

Σην εποχή του σουλτάνου Abdülaziz, υπό την επίδραση του κινήματος των ναρόντνικων στη Ρωσική Αυτοκρατορία, πολλοί οθωμανοί θεωρητικοί εκδήλωσαν το ενδιαφέρον τους για τις μάζες. Αργότερα ο ποιητής Mehmed Emin θα εκφραστεί υπέρ του λαού μέσα από το έργο του. Μετά το κίνημα των Νεοτούρκων πολλοί θα επικαλεστούν το λαϊκισμό ως δράση υπέρ των μαζών. ημαντική θα είναι η επίδραση των ιδεών τατάρων και αζέρων μεταναστών από την τσαρική Ρωσία, όπως των Yusuf Akçura και Ali Hüseyinzade. Προς το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου η έννοια του λαϊκισμού αποκτά νέο περιεχόμενο ιδίως στα γραπτά του Ziya Gökalp. Επηρεασμένος από τις ιδέες του Durkheim, ο Gökalp υποστήριξε ότι η ταξική πάλη δεν είχε νόημα και υποστήριξε τη συνεργασία και αλληλεγγύη διαφόρων επαγγελματικών ομάδων. 77 «Ο λαϊκισμός αγωνίζεται να αντικαταστήσει τις αντιμαχόμενες τάξεις με επαγγελματικές ομάδες που συνδέουν τα άτομα μεταξύ τους με ισχυρούς δεσμούς αλληλεγγύης. Αν συγκρίνουμε την κοινωνία με έναν κοινωνικό οργανισμό, τα πραγματικά της όργανα, αυτά που εκτελούν τις βασικές λειτουργίες, είναι οι επαγγελματικές ομάδες... Ο σοσιαλισμός, βασιζόμενος στην ταξική πάλη, θέτει στόχους που δεν μπορούν να επιτευχθούν. Ένα από τα μεταπολεμικά ιδανικά θα είναι ο λαϊκισμός που βασίζεται στην κυριαρχία των επαγγελματικών ομάδων.» 78 Σο 1921 ο Kemal κάνοντας λόγο για κυβέρνηση του λαού τόνιζε τη σημασία της εργασίας και τον αγώνα του έθνους ενάντια στον καπιταλισμό και τον ιμπεριαλισμό. Ψστόσο μετά τη υνθήκη της Λωζάννης το 1923 η αντικαπιταλιστική ρητορεία εγκαταλείφθηκε και γινόταν πλέον λόγος μόνο για λαϊκή κυριαρχία και ισονομία. 79 77 Βλ. Dumont Paul, The origins of Kemalist Ideology, ό.π., σ. 31-33. 78 Βλ. Ziya Gökalp, όπως παρατίθεται από τον Berkes Niyazi, ό.π., σ. 462. 79 ε απόσπασμα που παραθέτει ο Leiws Bernard από ομιλία του Kemal Ataürk αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Είμαστε ο λαός που εργάζεται και που πρέπει να εργαστεί, για να σωθεί και να ζήσει...είμαστε άνδρες που ακολουθούν μια αρχή που μας καθορίζει, με σκοπό να προφυλάξουμε αυτό το δικαίωμα και να περιφρουρήσουμε 25