ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ. Ενότητα 2: ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΗ. ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών

ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ Ενότητα 2: ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΗ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3

Σκοποί ενότητας Διακρίνονται τα δύο είδη της προσευχής, προβάλλεται ο εκκλησιολογικός χαρακτήρας της σωτηρίας και αναγνωρίζεται η πράξη της προσευχής ως οντολογική ανάγκη της ανθρώπινης ύπαρξης. Προσδιορίζονται οι προϋποθέσεις, το περιεχόμενο, η αποτελεσματικότητα και οι πνευματικές καταστάσεις που γεννιούνται απ αυτήν. Τέλος, προβάλλεται η άμεση σχέση και αλληλεπίδραση μεταξύ συχνότητας προσευχής και συχνότητας εκκλησιασμού. 4

Περιεχόμενα ενότητας ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΗ. 5

Μεταξύ τους Σχέση (1 από 17) Σήμερα, όσο αφορά το θέμα της λατρείας συντελείται μια διαφοροποίηση μεταξύ εκκλησιολογικής ευχαριστιακής παραδόσεως και νηπτικής ησυχαστικής. Η σωτηρία δεν είναι ατομικό γεγονός, αλλά ομαδικό άθλημα που πραγματοποιείται εντός της Εκκλησίας. Στη λατρεία ο κάθε χριστιανός θυσιάζει κάθε εμπαθές νόημα και με τη μετάνοια καλλιεργεί το ήθος της «συντετριμμένης καρδιάς». Οι εντολές δεν αποσκοπούν στην προαγωγή κάποιας ατομικής ηθικής, αλλά αφορούν την τέλεση των μυστηρίων. (Βάπτισμα- Θεία Ευχαριστία) Μέσα σ αυτά τα πλαίσια νοείται και η προσευχή. Ως εντολή του Χριστού αποτελεί οντολογικό αίτημα της ανθρώπινης ύπαρξης. 6

Μεταξύ τους Σχέση (2 από 17) Στην επί του Όρους Ομιλία του Κυρίου δίνονται οι εξής οδηγίες για την προσευχή: «Καὶ ὅταν προσεύχῃ, οὐκ ἔσῃ ὥσπερ οἱ ὑποκριταί, ὅτι φιλοῦσιν ἐν ταῖς συναγωγαῖς καὶ ἐν ταῖς γωνίαις τῶν πλατειῶν ἑστῶτες προσεύχεσθαι, ὅπως ἂν φανῶσι τοῖς ἀνθρώποις ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι ἀπέχουσι τὸν μισθὸν αὐτῶν. σὺ δὲ ὅταν προσεύχῃ, εἴσελθε εἰς τὸν ταμιεῖόν σου, καὶ κλείσας τὴν θύραν σου πρόσευξαι τῷ πατρί σου τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ, καὶ ὁ πατήρ σου ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῷ» (Μτ. 6, 5-6). Για την αποφυγή της «βαττολογίας» ο Χριστός παραδίδει την Κυριακή Προσευχή και μας διδάσκει τον τρόπο και το περιεχόμενο της προσευχής. 7

Μεταξύ τους Σχέση (3 από 17) Όσο αφορά την αποτελεσματικότητά της ο Χριστός μας διαβεβαιώνει: «Πάλιν ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι ἐὰν δύο ὑμῶν συμφωνήσωσιν ἐπὶ τῆς γῆς περὶ παντὸς πράγματος οὗ ἐὰν αἰτήσωνται, γενήσεται αὐτοῖς παρὰ τοῦ πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς. οὗ γάρ εἰσι δύο ἢ τρεῖς συνηγμένοι εἰς τὸ ἐμὸν ὄνομα, ἐκεῖ εἰμι ἐν μέσῳ αὐτῶν» (Μτ. 18,19-20). Στο σημείο αυτό στηρίζεται όχι μόνο η κοινή προσευχή, αλλά και η χριστιανική λατρεία. 8

Μεταξύ τους Σχέση (4 από 17) Ο π. Γεώργιος Φλορόφσκυ τονίζει ότι η κοινή προσευχή προϋποθέτει την προσωπική άσκηση. Μας παραδίδει τα εξής: «Πρέπει κανείς να μάθει να προσεύχεται μονάχος, αποθέτοντας στα πόδια του Πατέρα του όλες τις ανάγκες και τις αδυναμίες του, σε στενή προσωπική επικοινωνία. Μόνο εκείνοι που έχουν ασκηθεί έτσι να προσεύχονται, μοναχικά, μπορούν να συναντηθούν μεταξύ τους πνευματικά σε ό,τι ο ένας από τον άλλο ζητάει από τον ουράνιο Πατέρα». 9

Μεταξύ τους Σχέση (5 από 17) Τα 153 Κεφάλαια Περί Προσευχής του Ευαγρίου Ποντικού περιγράφουν τις προϋποθέσεις της κατ ιδίαν προσευχής, τα αίτια που την εμποδίζουν, τους λόγους που την ευνοούν και τις εμπειρικές καταστάσεις που γεννιούνται απ αυτήν. Ως απαραίτητες προϋποθέσεις προβάλλονται η ταπείνωση, η υπομονή, η συμφιλίωση, το τελωνιακό φρόνημα, και ο νους να είναι απερίσπαστος από κοσμικές φροντίδες και εμπαθείς λογισμούς. Ως προς το περιεχόμενο προηγείται η αίτηση της βασιλείας του Θεού και της δικαιοσύνης του, καθώς αν αυτά εκπληρωθούν όλα τα άλλα θα ακολουθήσουν. Ζητούμε να γίνει το θέλημα του Θεού. 10

Μεταξύ τους Σχέση (6 από 17) Στο Περί Προσευχής περιγράφεται το εξής γεγονός: «πολλές φορές ζήτησα με την προσευχή από τον Θεό να γίνει κάτι που νόμιζα καλό και επέμενα παράλογα βιάζοντας το θέλημά Του. Δεν άφηνα να οικονομήσει Εκείνος το συμφέρον μου. Όταν όμως έλαβα αυτό που ζητούσα, στεναχωρήθηκα ύστερα που δεν είχα ζητήσει το θέλημα του Θεού. Διότι τελικά δεν ήρθε το πράγμα όπως νόμιζα». Εμπόδιο σοβαρό στην προσευχή αποτελεί η μνησικακία και η διατάραξη των σχέσεων με τους συνανθρώπους. 11

Μεταξύ τους Σχέση (7 από 17) Η νηπτική-ησυχαστική παράδοση περιγράφει με λεπτομέρεια τα στάδια της προσευχής. Προηγείται η μονολόγιστη προσευχή, η οποία λέγεται με τα χείλη ώστε να μείνει ο νους απερίσπαστος και να συγκεντρωθεί το ενδιαφέρον στο όνομα του Ιησού. Στο δεύτερο στάδιο η προσευχή προφέρεται νοερά. Στο τρίτο στάδιο νους και καρδιά ενώνονται και η προσοχή περικλείεται στην καρδιά, όπου προφέρεται η ευχή. Στο τέταρτο στάδιο η προσευχή είναι αυτοενεργούμενη. Η πορεία αυτή χρειάζεται έμπειρο πνευματικό πατέρα. 12

Μεταξύ τους Σχέση (8 από 17) Η Χάρη, που γεύεται εμπειρικά ο προσευχόμενος, είναι η Χάρη του αγίου Βαπτίσματος. Πρόκειται για δωρεά εκκλησιολογικού χαρακτήρα. Η προσευχή αυτή μπορεί να ασκηθεί από όλους τους χριστιανούς; Ως άθλημα πνευματικό απευθύνεται σε όλους, ως συμμόρφωση στην αποστολική παραίνεση «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθαι». Η συνήθεια αυτή απηχεί την παράδοση του 14 ου αιώνα. Η ησυχαστική παράδοση αναβίωσε στο Άγιο Όρος με την έκδοση της Φιλοκαλίας τον 18 ο αιώνα. 13

Μεταξύ τους Σχέση (9 από 17) Οι νηπτικοί πατέρες διδάσκουν τον τρόπο, το περιεχόμενο και την κοινωνική διάσταση της προσευχής. Προηγείται ο πρακτικός βίος και έπεται ο θεωρητικός. Η τήρηση των εντολών χαρακτηρίζεται ως ηθική πράξη, πρακτική ή έμπρακτη φιλοσοφία. Ο πρακτικός οδηγείται στην κάθαρση από τα πάθη. Η κάθαρση της καρδιά ενεργοποιεί την ανακαίνιση της χάριτος του Βαπτίσματος. Η θεία χάρη συνεπικουρεί σε όλα τα στάδια της πνευματικής ωρίμανσης. 14

Μεταξύ τους Σχέση (10 από 17) Η κοινή προσευχή ασκείται μέσα στις εκκλησιαστικές κοινότητες. Σε κάθε περίπτωση τονίζεται η υπεροχική αξία της κοινής προσευχής. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του ιερού Χρυσοστόμου: «Να προσευχηθώ, λέει, μπορώ και στο σπίτι μου απατάς τον εαυτός σου, άνθρωπε. Να προσευχηθείς στο σπίτι σου είναι δυνατόν. Όμως, να προσευχηθείς, όπως προσεύχεσαι στην Εκκλησία, είναι αδύνατον. Εκεί υπάρχει το πλήθος των πατέρων κι αναπέμπει στον Θεό ομόφωνη ικετήρια κραυγή. Δεν θα γίνεις εισακουστός από τον Δεσπότη τόσο πολύ, όταν τον παρακαλείς μόνος σου, όσο όταν τον παρακαλείς ενωμένος με τους αδελφούς σου». 15

Μεταξύ τους Σχέση (11 από 17) Στην κοινή προσευχή η ενότητα που συγκροτείται με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος, η προς αλλήλους αγάπη, η ομοψυχία και ο αγιασμός είναι δεδομένα και ζητούμενα. Η κοινή πίστη είναι αυτονόητη. Τα επιτίμια έχουν θεραπευτικό και εκκλησιολογικό χαρακτήρα. Αποβλέπουν στην ειλικρινή μετάνοια, ταπείνωση και εκζήτηση του θείου ελέους. Ο αμετανόητος διασπά το εκκλησιαστικό σώμα, φαλκιδεύει την ομοψυχία και ψυχραίνει την αγάπη. Γι αυτό και «ἁμαρτία πρὸς θάνατόν ἐστι, ὅταν τινὲς ἁμαρτάνοντες ἀδιόρθωτοι μένωσι» (Κανών ε της Ζ Οικουμενικής Συνόδου, Πηδάλιον, σ. 326). 16

Μεταξύ τους Σχέση (12 από 17) Προέκταση της κοινής προσευχής και της μετοχής στο μυστήριο της θείας Ευχαριστίας είναι η κοινωνία, η ενότητα, η αρμονία και η αγάπη μεταξύ των μελών της Εκκλησίας. Σημαντικό ρόλο παίζει η προαίρεση του ανθρώπου. Αν δεν θεραπευτεί η προσωπική αμαρτία διαβρώνει το εκκλησιαστικό σώμα. Ο Χριστός με την ενανθρώπησή του φανερώνει στον κόσμο τη βασιλεία του Θεού. Οι άνθρωποι καλούνται να γίνουν μέλη της μετέχοντας στην αιωνιότητα (Κυριακή). Η Εκκλησία παριστάνεται με ανεστραμμένο δέντρο, που έχει τις ρίζες του στο μέλλον και τα κλαδιά με τους καρπούς στο παρόν. 17

Μεταξύ τους Σχέση (13 από 17) Στην Εκκλησία ο χριστιανός αγιάζεται ως ενιαία ψυχοσωματική ενότητα. Η εσχατολογική προσδοκία και η πρόγευση της ζωής του Πνεύματος στο παρόν αποτελούν βιωμένες πραγματικότητες. Με την πρόγευση της αιωνιότητας βρίσκει το νόημα της ζωής. Ζει τη μεταμόρφωση του παρόντος με την παρουσία της αιωνιότητας. 18

Μεταξύ τους Σχέση (14 από 17) Οι παράγοντες που συντελούν σ αυτή την κατάσταση είναι: 1. η κοινή προσευχή, 2. η κοινωνία των μυστηρίων, 3. η βίωση του λειτουργικού χρόνου, 4. η τήρηση των εντολών του Θεού, 5. η είσοδος στην αιώνια μνήμη της Εκκλησίας. 19

Μεταξύ τους Σχέση (15 από 17) Η Εκκλησία με τα μυστήρια διασφαλίζει την ενότητα των μελών της μεταξύ τους και με τον Χριστό, προσφέροντας ως δωρεά τη χάρη Του. Στη θεία Ευχαριστία συγκεφαλαιώνεται ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα ευδιάκριτο στην ευχή της Αναφοράς. Ο λειτουργός και οι πιστοί γίνονται λειτουργικά κοινωνοί «τοῦ Σταυροῦ, τοῦ τάφου, τῆς τριημέρου Ἀναστάσεως, τῆς εἰς ουρανούς ἀναβάσεως, τῆς ἐκ δεξιῶν καθέθρας και τῆς ἐνδόξου δευτέρας παρουσίας του Κυρίου». Ο τεμαχισμένος χρόνος ενοποιείται και βιώνονται ως παρόντα τα παρελθόντα και τα μέλλοντα. Παρελθόν και μέλλον συνάπτονται σε ένα διαρκές παρόν 20

Μεταξύ τους Σχέση (16 από 17) Έχει γραφεί ότι ο κληρικός καταντά επαγγελματίας προσευχητής. Μ αυτόν τον τρόπο περιγράφεται η εκκοσμίκευση της ζωής του κληρικού. Πρόκειται για μια δυσάρεστη πνευματική παρακμή. Η κατ ιδίαν προσευχή είναι το θερμόμετρο της πνευματικής ζωής. Για τον ιερέα πρέπει να γίνει η διαρκής προετοιμασία του για την κοινή προσευχή. Είναι χαρακτηριστικό ότι πριν από την τέλεση των μυστηρίων υπάρχουν αυτοεξομολογητικές ευχές για τον λειτουργό ιερέα. Κεντρική ιδέα αυτών των ευχών είναι η αίτηση συγνώμης από τον Θεό και η παράκληση να μην εμποδιστεί η έλευση της χάριτος από τις προσωπικές του αμαρτίες. 21

Μεταξύ τους Σχέση (17 από 17) Τα τελευταία χρόνια γίνονται πολλές στατιστικές μελέτες σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Μια από αυτές τις μελέτες αναφέρονταν σε στοιχεία της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας για την προσευχή και τον εκκλησιασμό σε 13 χώρες της Ε.Ε. Ανάμεσα στις 13 χώρες της κοινότητας η Ελλάδα είναι πρώτη στη συχνότητα της προσευχής και δεύτερη στη συχνότητα του εκκλησιασμού μετά την Ιρλανδία. Από τις στατιστικές συγκρίσεις αποδεικνύεται ότι υπάρχει στενή σχέση μεταξύ της συχνότητας της προσευχής και της συχνότητας του εκκλησιασμού. Ως χριστιανοί πρέπει να έχουμε πάντοτε υπόψη μας ότι με την επίκληση του ονόματος του Χριστού επιτελείται η ένωση του κτιστού με τον άκτιστο Θεό. 22

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ». Έκδοση: 1.0. θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 23

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 24

Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 25