«ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΩΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΟΛΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ» ΔΡΑΣΗ Δ.02

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (Τ.Ε.Ι.) ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ «ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΩΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΟΛΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ» ΔΡΑΣΗ Δ.02 ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΗΣ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ ΚΑΙ ΣΤΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΝ ΖΑΚΥΝΘΟΥ, ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΛΕΥΚΑΔΑΣ Παραδοτέο: 11 Συσχέτιση κοινωνικο-οικονομικών δεικτών και τοπίου 1

Πίνακας περιεχομένων Περιεχόμενα Περίληψη 7 1. Εισαγωγή 8 2. Μεθοδολογία 12 Περιγραφή περιοχής μελέτης 15 3. Αποτελέσματα 20 3.1. Ποσοτικοποίηση Κοινωνικών δεικτών 20 3.2. Ποσοτικοποίηση Οικονομικών δεικτών 25 3.3. Συσχέτιση ανάμεσα στους Κοινωνικούς Οικονομικούς Δείκτες 91 3.4. Συσχέτιση ανάμεσα στους Κοινωνικούς Οικονομικούς Δείκτες και σε Δείκτες Τοπίου 95 4. ΣΥΝΟΨΗ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 99 Βασική βιβλιογραφία 100 2

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Διάγραμμα 1. Μεταβολή πραγματικού πληθυσμού στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1981-2001 20 Διάγραμμα 2. Μεταβολή συνόλου εκμεταλλεύσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 27 Διάγραμμα 3. Μεταβολή συνόλου εκτάσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 31 Διάγραμμα 4. Μεταβολή των γεωργικών εκμεταλλεύσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 35 Διάγραμμα 5. Μεταβολή των γεωργικών εκτάσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 38 Διάγραμμα 6. Μεταβολή της ιδιόκτητης χρησιμοποιούμενης γεωργικής γης της εκμετάλλευσης και εκτάσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 42 Διάγραμμα 7. Μεταβολή της νοικιασμένης χρησιμοποιούμενης γεωργικής γης της εκμετάλλευσης και εκτάσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 43 Διάγραμμα 8. Μεταβολή της μεσιακής χρησιμοποιούμενης γεωργικής γης της εκμετάλλευσης και εκτάσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 44 Διάγραμμα 9. Μεταβολή των αρδευόμενων και αρδευθεισών εκτάσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 55 Διάγραμμα 10. Μεταβολή του συνόλου των εκμεταλλεύσεων των βοοειδών τα έτη 1981, 1991, και 2000, στη Ζάκυνθο, στην Κεφαλονιά και στη Λευκάδα 60 Διάγραμμα 11. Μεταβολή του συνόλου των κεφαλών των βοοειδών τα έτη 1981, 1991, και 2000, στη Ζάκυνθο, στην Κεφαλονιά και στη Λευκάδα 61 Διάγραμμα 12. Μεταβολή των εκμεταλλεύσεων προβατοειδών στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1981 1991 2000 65 Διάγραμμα 13. Μεταβολή των προβατοειδών (κεφαλών) στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1981 1991 2000 67 Διάγραμμα 14. Μεταβολή των εκμεταλλεύσεων και κεφαλών αιγών στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1981 1991-2000 71 Διάγραμμα 15. Μεταβολή των εκμεταλλεύσεων και κυψελών στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991 2000 72 Διάγραμμα 16. Μεταβολή των εκμεταλλεύσεων και κεφαλών μονόπλων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1981-2000 74 Διάγραμμα 17. Μεταβολή εργοστασίων - εργαστηρίων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1990-2000 76 Διάγραμμα 18. Μεταβολή ξενοδοχειακών μονάδων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1990-2000 79 Διάγραμμα 19. Μεταβολή σχολικών κτιρίων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1990-2000 82 Διάγραμμα 20. Μεταβολή καταστημάτων γραφείων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1990-2000 85 Διάγραμμα 21. Μεταβολή νοσοκομείων - κλινικών στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1990-2000 88 Διάγραμμα 22. Σχετική αναλογία ανάμεσα στους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στα Ιόνια Νησιά το 2000 89 Διάγραμμα 23. Ενεργά απασχολούμενος πληθυσμός ανάμεσα στους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στα Ιόνια Νησιά το 2000 89 ΧΑΡΤΕΣ Χάρτης 1. Χάρτης της Ζακύνθου με περιοχές Natura, Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου και Καταφύγιο Άγριας Ζωής (πηγή: http://www.oikoskopio.gr/) 16 Χάρτης 2. Χάρτης της Κεφαλονιάς με περιοχές Natura, Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου και Καταφύγιο Άγριας Ζωής (πηγή: http://www.oikoskopio.gr/) 17 3

Χάρτης 3. Χάρτης της Λευκάδας με περιοχές Natura, Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου και Καταφύγιο Άγριας Ζωής (πηγή: http://www.oikoskopio.gr/) 18 Χάρτης 4. Κατανομή τιμών του πραγματικού πληθυσμού ανά Δ.Δ του νησιού της Ζακύνθου τα έτη 1981, 1991 και 2001 21 Χάρτης 5. Κατανομή τιμών του πραγματικού πληθυσμού ανά Δ.Δ του νησιού της Κεφαλονιάς το έτη 1981, 1991 και 2001 22 Χάρτης 6. Κατανομή τιμών του πραγματικού πληθυσμού ανά Δ.Δ του νησιού της Λευκάδας το έτη 1981, 1991 και 2001 23 Χάρτης 7. Κατανομή τιμών του συνόλου των εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Ζακύνθου τα έτη 1991 και 2000 29 Χάρτης 8. Κατανομή τιμών του συνόλου των εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Κεφαλονιάς τα έτη 1991 και 2000 29 Χάρτης 9. Κατανομή τιμών του συνόλου των εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Λευκάδας τα έτη 1991 και 2000 30 Χάρτης 10. Κατανομή τιμών του συνόλου των γεωργοκτηνοτροφικών (αγροτικών) εκτάσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Ζακύνθου τα έτη 1991 και 2000 32 Χάρτης 11. Κατανομή τιμών του συνόλου των γεωργοκτηνοτροφικών (αγροτικών) γεωργοκτηνοτροφικών (αγροτικών) εκτάσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Κεφαλονιάς τα έτη 1991 και 2000 33 Χάρτης 12. Κατανομή τιμών του συνόλου των γεωργοκτηνοτροφικών (αγροτικών) εκτάσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Λευκάδας τα έτη 1991 και 2000 33 Χάρτης 13. Κατανομή τιμών των γεωργικών εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Ζακύνθου τα έτη 1991 και 2000 36 Χάρτης 14. Κατανομή τιμών των γεωργικών εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Κεφαλονιάς τα έτη 1991 και 2000 36 Χάρτης 15. Κατανομή τιμών των γεωργικών εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Λευκάδας τα έτη 1991 και 2000 37 Χάρτης 16. Κατανομή τιμών των γεωργικών εκτάσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Ζακύνθου τα έτη 1991 και 2000 39 Χάρτης 17. Κατανομή τιμών των γεωργικών εκτάσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Κεφαλονιάς τα έτη 1991 και 2000 39 Χάρτης 18. Κατανομή τιμών των γεωργικών εκτάσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Λευκάδας τα έτη 1991 και 2000 40 Χάρτης 19. Κατανομή των ιδιόκτητων καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στη Ζάκυνθο τη χρονική περίοδο 1991-2000 45 Χάρτης 20. Κατανομή των ιδιόκτητων καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στην Κεφαλονιά τη χρονική περίοδο 1991-2000 46 Χάρτης 21. Κατανομή των ιδιόκτητων καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στη Λευκάδα τη χρονική περίοδο 1991-2000 47 Χάρτης 22. Κατανομή των νοικιασμένων καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στη Ζάκυνθο τη χρονική περίοδο 1991-2000 48 Χάρτης 23. Κατανομή των νοικιασμένων καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στην Κεφαλονιά τη χρονική περίοδο 1991-2000 49 Χάρτης 24. Κατανομή των νοικιασμένων καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στη Λευκάδα τη χρονική περίοδο 1991-2000 50 Χάρτης 25. Κατανομή των μεσιακών καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στη Ζάκυνθο τη χρονική περίοδο 1991-2000 51 Χάρτης 26. Κατανομή των μεσιακών καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στην Κεφαλονιά τη χρονική περίοδο 1991-2000 52 Χάρτης 27. Κατανομή των μεσιακών καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στη Λευκάδα τη χρονική περίοδο 1991-2000 53 Χάρτης 28. Κατανομή των αρδευόμενων και αρδευθείσων εκτάσεων στη Ζάκυνθο τη χρονική περίοδο 1991-2000 56 4

Χάρτης 29. Κατανομή των αρδευόμενων και αρδευθείσων εκτάσεων στην Κεφαλονιά τη χρονική περίοδο 1991-2000 57 Χάρτης 30. Κατανομή των αρδευόμενων και αρδευθείσων εκτάσεων στην Λευκάδα τη χρονική περίοδο 1991-2000 58 Χάρτης 31. Κατανομή του συνόλου των εκμεταλλεύσεων και κεφαλών των βοοειδών ανά Δ.Δ της Ζακύνθου τα έτη 1981, 1991, 2000. 62 Χάρτης 32. Κατανομή του συνόλου των εκμεταλλεύσεων και κεφαλών των βοοειδών ανά Δ.Δ της Κεφαλονιάς τα έτη 1981, 1991, 2000. 63 Χάρτης 33. Κατανομή του συνόλου των εκμεταλλεύσεων και κεφαλών των βοοειδών ανά Δ.Δ της Λευκάδας τα έτη 1981, 1991, 2000. 64 Χάρτης 34. Κατανομή του συνόλου των εκμεταλλεύσεων των προβατοειδών ανά Δ.Δ στα Ιόνια Νησιά τα έτη 1981, 1991, 2000. 68 Χάρτης 35. Κατανομή μελισσοκομικών εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ στα Ιόνια νησιά τα έτη 1981, 2001 73 Χάρτης 36. Κατανομή τιμών των εργοστασίων-εργαστηρίων ανά Δ.Δ στα νησιά του Ιονίου τα έτη 1990-2000 77 Χάρτης 37. Κατανομή ξενοδοχειακών μονάδων ανά Δ.Δ στη Ζάκυνθο τα έτη 1990 2000 80 Χάρτης 38. Κατανομή ξενοδοχειακών μονάδων ανά Δ.Δ στην Κεφαλονιά τα έτη 1990 2000 80 Χάρτης 39. Κατανομή ξενοδοχειακών μονάδων ανά Δ.Δ στην Λευκάδα τα έτη 1990 2000 81 Χάρτης 40. Κατανομή σχολικών μονάδων ανά Δ.Δ στη Ζάκυνθο τα έτη 1990 2000 83 Χάρτης 41. Κατανομή σχολικών μονάδων ανά Δ.Δ στην Κεφαλονιά τα έτη 1990 2000 83 Χάρτης 42. Κατανομή σχολικών μονάδων ανά Δ.Δ στην Λευκάδα τα έτη 1990 2000 84 Χάρτης 43. Κατανομή καταστημάτων - γραφείων ανά Δ.Δ στη Ζάκυνθο τα έτη 1990 2000 86 Χάρτης 44. Κατανομή καταστημάτων - γραφείων ανά Δ.Δ στην Κεφαλονιά τα έτη 1990 2000 _ 86 Χάρτης 45. Κατανομή καταστημάτων - γραφείων ανά Δ.Δ στην Κεφαλονιά τα έτη 1990 2000 _ 87 Χάρτης 46. Κατανομή των τριών τομέων της οικονομίας στα Ιόνια νησιά το 2000 90 ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1. Συσχέτιση (Pearson) ανάμεσα σε κοινωνικούς οικονομικούς δείκτες και δείκτες χωρικής ετερογένειας τοπίου για το σύνολο των Ιονίων Νήσων (Ζάκυνθος, Κεφαλονιά, Λευκάδα) 95 Πίνακας 2. Συσχέτιση (Pearson) ανάμεσα σε κοινωνικούς οικονομικούς δείκτες και δείκτες χωρικής ετερογένειας τοπίου για νησί της Ζακύνθου 96 Πίνακας 3. Συσχέτιση (Pearson) ανάμεσα σε κοινωνικούς οικονομικούς δείκτες και δείκτες χωρικής ετερογένειας τοπίου για νησί της Κεφαλονιάς 96 Πίνακας 4. Συσχέτιση (Pearson) ανάμεσα σε κοινωνικούς οικονομικούς δείκτες και δείκτες χωρικής ετερογένειας τοπίου για νησί της Λευκάδας 97 5

Ευχαριστίες Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην Γεωργία Αλεξανδρίδη, τελειόφοιτη του Τμήματος Τεχνολόγων Περιβάλλοντος (πρώην Τεχνολογίας Περιβάλλοντος και Οικολογίας), του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων για την ουσιαστική βοήθεια που παρείχε στη συγκέντρωση και ανάλυση των δεδομένων αυτής της αναφοράς. 6

Περίληψη Στο πλαίσιο του έργου «Επίδραση των Διαχρονικών Αλλαγών Χρήσεων Γης στο Τοπίο και στη Βιώσιμη Ανάπτυξη των Νησιών Ζακύνθου, Κεφαλονιάς και Λευκάδας» διαπιστώθηκε έντονη αλλαγή της κάλυψης γης στη διάρκεια της μελετώμενης περιόδου (1984-2011) με σημαντικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα νησιά. Με στόχο την ερμηνεία αυτών των αλλαγών μέσα από ένα φάσμα φυσικών και ανθρωπογενών μεταβλητών, πραγματοποιήθηκε εκτενής καταγραφή και χαρτογράφηση της μεταβολής κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων στα νησιά. Ο βασικός στόχος αυτού του παραδοτέου είναι να βρεθεί να αναλυθούν και να αξιολογηθούν παρατηρούμενες κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές με στόχο τη διατύπωση απόψεων για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Παράλληλα έγινε συσχέτιση με δείκτες τοπίου για να βρεθεί επίδραση της ανθρωπογενής δραστηριότητας στη διαμόρφωση του φυσικού χώρου. Όπως και στις άλλες αναλύσεις, η βασική χωρική μονάδα ανάλυσης ήταν τα όρια των δημοτικών (κοινοτικών) διαμερισμάτων (Δ.Δ.) σε κάθε νησί, αλλά και με βάση τις διαφορετικές υψομετρικές ζώνες- πεδινών ημιορεινών και ορεινών Δ.Δ. Η μονάδα Δ.Δ. είναι αφενός η μικρότερη κλίμακα όπου η Ελληνική στατιστική υπηρεσία έχει αρκετά δημογραφικά δεδομένα και αφετέρου είναι αρκετά μεγάλη για να μπορούν να αναλυθούν χωροχρονικές μεταβολές στο τοπίο. Στα Ιόνια νησιά ο τουρισμός αποτελεί βασική οικονομική δραστηριότητα, με την πρωτογενή παραγωγή να αποτελεί δεύτερο, πλην όμως ισχυρό πυλώνα της οικονομίας. Από τα τρία νησιά, στη Λευκάδα παρατηρείται ένα μοντέλο ανάπτυξης διαφορετικό από τα άλλα δύο νησιά. Η οικονομία στηρίζεται και στους τρεις παραγωγικούς τομείς, με σημαντικότερο τον τριτογενή τομέα (κυρίως την τουριστική δραστηριότητα), αλλά και τον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα σε πολύ καλό επίπεδο. Ο τουρισμός κατανέμεται ισόρροπα σε όλη την επικράτεια του νησιού και ο ορεινός χώρος αναδεικνύεται και αξιοποιείται με σεβασμό στο περιβάλλον και στις αρχές της αειφορίας. Ακολουθεί η Κεφαλονιά, στην οποία επίσης τα τελευταία χρόνια ο τουρισμός καταλαμβάνει την πρώτη θέση στους παραγωγικούς τομείς της οικονομίας του νησιού. Και εδώ η ανάπτυξη επιμερίζεται, ανισομερώς μεν, αλλά σε όλες τις υψομετρικές ζώνες. Στη Ζάκυνθο παρατηρείται έντονη ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού, με παράλληλη υποβάθμιση όλων των άλλων παραγωγικών τομέων. Διατηρείται πρωτογενή παραγωγή, κυρίως στην ελαιοπαραγωγή, η οποία αποτελεί και το σημαντικότερο προϊόν του νησιού. Παρατηρείται διαχρονικά αύξηση των ανισοτήτων μεταξύ ημιορεινού και ορεινού χώρου, εγκατάλειψη παραδοσιακών δραστηριοτήτων, έντονες κοινωνικοοικονομικές αλλαγές, οι οποίες επιφέρουν και σημαντικές αλλαγές στις χρήσεις γης. Προτείνεται ο σχεδιασμός ενός νέου βιώσιμου αναπτυξιακού μοντέλου, το οποίο θα προστατεύει και θα αναδεικνύει το φυσικό και πολιτιστικό πλούτο των περιοχών, θα ενδυναμώνει τόσο τον πρωτογενή, όσο και το δευτερογενή τομέα της οικονομίας, με σεβασμό στο περιβάλλον και στη φυσική και πολιτιστική κληρονομιά του Ιονίου. 7

1. Εισαγωγή Τα Ιόνια νησιά δέχονται εδώ και δεκαετίες έντονες πολύ-επίπεδες πιέσεις όπως η οικιστική δόμηση, οι αλλεπάλληλες πυρκαγιές, η άναρχη τουριστική ανάπτυξη που βασίζεται στο πρότυπο του τυποποιημένου μαζικού και καταναλωτικού τουρισμού κ.α. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να διαπιστωθεί στο πλαίσιο αυτού του έργου μια έντονη αλλαγή της κάλυψης γης στη διάρκεια της μελετώμενης περιόδου (1984-2011) με σημαντικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα νησιά. Με στόχο την ερμηνεία αυτών των αλλαγών μέσα από ένα φάσμα φυσικών και ανθρωπογενών μεταβλητών, πραγματοποιήθηκε εκτενής καταγραφή και χαρτογράφηση της μεταβολής κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων στα νησιά. Ο βασικός στόχος αυτού του παραδοτέου (Συσχέτιση κοινωνικο-οικονομικών δεικτών και τοπίου) είναι να αναγνωριστεί αν οι παρατηρούμενες κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις αλλαγές στο τοπίο και επομένως να μπορούν να ερμηνευθούν και να προβλεφθούν στο μέλλον. Η αναγνώριση αυτή θα μας οδηγήσει στη διαμόρφωση, χαρτογράφηση και παρακολούθηση δεικτών αειφορίας που θα μπορέσουν να αποτελούν σημαντικά διαχειριστικά εργαλεία λήψης αποφάσεων. Στο παρόν παραδοτέο, διερευνάται η διαχρονική μεταβολή κοινωνικών και οικονομικών δεικτών στα νησιά της Ζακύνθου, της Κεφαλονιάς και της Λευκάδας και η συσχέτιση τους με αλλαγές στο τοπίο και η επίδραση τους στην αειφορική ανάπτυξη. Για την καταγραφή των διαχρονικών αλλαγών που σχετίζονται με κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες αναζητήθηκαν και συλλέχθηκαν δεδομένα της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής- ΕΛ.ΣΤΑΤ. Οι κοινωνικοί και οικονομικοί δείκτες που επιλέχθηκαν στα υπό μελέτη νησιά του Ιονίου, αναφέρονται στον πληθυσμό και στους παραγωγικούς τομείς της οικονομίας. Για την κατανόηση αυτών των μεταβολών, ακολουθήθηκε η ποσοτικοποίηση και απεικόνιση σε θεματικούς χάρτες, ιστογράμματα καθώς και διαγράμματα πλαισίου και απολήξεων. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται σε δύο χωρικές κλίμακες. Αρχικά σε επίπεδο Δημοτικού Διαμερίσματος (Δ.Δ) καθώς και σε διαφορετικές υψομετρικές ζώνες- πεδινών ημιορεινών και ορεινών Δ.Δ. Η χρονική ανάλυση και σύγκριση που πραγματοποιήθηκε από τα δεδομένα της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής- ΕΛ.ΣΤΑΤ. αναφέρεται κατά τα έτη απογραφών 1981,1991 και 2001 για τις περιοχές μελέτης. 8

Τι είναι οι δείκτες αειφορίας; Ένα από τα εργαλεία που τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί για την διαχείριση της αειφορίας είναι οι δείκτες αειφορίας. Είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν είτε στιγμιαία, για τη μελέτη μιας κατάστασης σε δεδομένη χρονική στιγμή, είτε εντός ενός χρονικού πλαισίου, για µια πιο τακτική και συστηματική παρακολούθηση. Με τον όρο «δείκτης» εννοείται µια απλή μεταβλητή ή µια μεταβλητή η οποία έχει προκύψει από τη σύνθεση επί μέρους παραμέτρων. Οι δείκτες ως αποτέλεσμα πρωτογενών ή / και επεξεργασμένων δεδομένων χρησιμοποιούνται για να απλοποιήσουν και να ποσοτικοποιήσουν την πληροφορία που αφορά σύνθετα φαινόμενα, συμβάλλοντας κατ αυτόν τον τρόπο στη διευκόλυνση της επικοινωνίας. Η χρήση των δεικτών για αρκετές δεκαετίες έγινε µε σκοπό την παροχή πληροφοριών για διάφορες παραμέτρους, για τις οποίες οι άνθρωποι ενδιαφέρονται, κυρίως σχετικά µε την εκτίμηση της οικονομικής ανάπτυξης. Με την εισαγωγή της έννοιας «βιώσιµη ανάπτυξη» έγινε προφανές ότι η χρήση των παραδοσιακών δεικτών όπως π.χ. το ΑΕΠ (GDP), δεν ήταν δυνατό να διαχειριστούν θέματα σχετικά µε την αειφορία και γι αυτό το λόγο επιβαλλόταν η ανάπτυξη διαφορετικών µεταβλητών. Οι δείκτες αειφορίας δηµιουργήθηκαν για να καλύψουν αυτό το κενό ενώ µετά τη ιάσκεψη στο Ρίο για το Περιβάλλον, το 1992, η χρήση τους γνώρισε µεγαλύτερη εξάπλωση. Στην Ατζέντα 21 αναφέρεται η ανάγκη αναγνώρισης της σημασίας των δεικτών αειφορίας από εθνικές κυβερνήσεις αλλά και από διεθνείς οργανισμούς. Πρέπει να σημειωθεί δε, ότι πολλά κράτη και οργανισμοί έχουν µπει στη διαδικασία ανάπτυξης του δικού τους συστήματος δεικτών για την επίτευξη της βιώσιµης ανάπτυξης. Προκύπτει λοιπόν ότι η εκτίμηση και η διαχείριση της βιώσιμης ανάπτυξης βασισμένη - εκτός των οικονομικών - σε περιβαλλοντικά και κοινωνικό-πολιτιστικά κριτήρια, οδήγησε στην ανάγκη ανάπτυξης των δεικτών αειφορίας. Πιο συγκεκριμένα, οι δείκτες αειφορίας μπορούν να παρέχουν πληροφορίες για: την κατάσταση του περιβάλλοντος, της οικονομίας και της κοινωνίας, περιγράφοντας ένα φαινόμενο. διάφορες αδυναμίες και έντονα προβλήματα, µε έμφαση σε θέματα που πρέπει να επιλυθούν. επιδόσεις πράξεων πολιτικής ως εργαλεία εκτίμησης της επίδοσης, τα οποία ελέγχουν κατά πόσο οι πολιτικές και αναπτυξιακές επιλογές είναι επιτυχείς και τελικά κατά πόσο οι άνθρωποι οδηγούνται σωστά στο δρόμο προς τη βιώσιμη ανάπτυξη. 9

Περιβαλλοντικοί δείκτες Στην ευρύτερη κατηγορία των δεικτών αειφορίας ανήκουν οι Περιβαλλοντικοί είκτες (Π..), οι οποίοι αντίστοιχα µε τους δείκτες αειφορίας είναι δυνατό να συμβάλλουν στην αειφορική διαχείριση του περιβάλλοντος. Οι Π.. αντικατοπτρίζουν διάφορες τάσεις στην κατάσταση του περιβάλλοντος και παρακολουθούν την αναπτυσσόμενη πρόοδο σε στόχους περιβαλλοντικής πολιτικής. Οι Π. δίνουν πληροφορίες για φαινόμενα που θεωρούνται χαρακτηριστικά ή κρίσιμα για την ποιότητα του περιβάλλοντος. Σε σχέση µε τη διαχείριση του περιβάλλοντος σε πολιτικό επίπεδο οι Π.. μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τρεις κυρίως λόγους: για να δώσουν πληροφορίες που αφορούν περιβαλλοντικά προβλήματα, µε σκοπό να δραστηριοποιήσουν τους πολιτικούς ούτως ώστε να εκτιμήσουν τη σοβαρότητά τους για να υποστηρίξουν την ανάπτυξη πολιτικής και να θέσουν προτεραιότητες, αναγνωρίζοντας τους παράγοντες κλειδιά που προκαλούν πίεση στο περιβάλλον και να παρακολουθήσουν τις επιδράσεις των κινήσεων πολιτικής. Οι Π.. ακόμα αποκαλύπτουν την κατάσταση και την ποιότητα του περιβάλλοντος παρέχοντας έγκυρες πληροφορίες, υπό την προϋπόθεση πάντα ότι σχεδιάζονται σωστά, παρακολουθούνται στενά και μεταφράζονται συνετά. Υπό αυτή την έννοια, οι Π.. χρησιμοποιούνται είτε, σε πρώτο στάδιο, κατά τη διαδικασία σχεδιασμού ολοκληρωμένων συστημάτων περιβαλλοντικής πολιτικής, είτε, σε δεύτερο στάδιο, κατά τη διαδικασία ελέγχου της αποτελεσματικότητας και της επιτυχίας των εφαρμοσμένων αυτών συστημάτων περιβαλλοντικής πολιτικής. Στα πλαίσια ευρύτερων προσεγγίσεων, όπως στην περίπτωση ενός περιβαλλοντικού ελέγχου, οι Π.. επιτελούν και τους δυο ρόλους χρησιμεύοντας τόσο ως εργαλεία σχεδιασμού, όσο και ως εργαλεία ελέγχου. Ειδικότερα οι Π..: επιτρέπουν την εκτίμηση των περιβαλλοντικών συνιστωσών, τα οποία δεν μπορούν να μετρηθούν άμεσα µε τη μέτρηση φυσικών μεταβλητών και οι οποίοι περιγράφουν την κατάσταση αυτών των συστατικών και την αντοχή των συνιστωσών αυτών σε περεταίρω ανάπτυξη, συμβάλλοντας στην πρόβλεψη της μελλοντικής κατάστασης του περιβάλλοντος, επιτρέπουν τις συγκρίσεις στο χώρο και το χρόνο, διαμορφώνουν µια βάση πληροφοριών προσιτή και εύχρηστη, σε αυτούς που λαμβάνουν τις αποφάσεις (decision-makers) αλλά και στο ευρύ κοινό, εξυπηρετώντας στην διαμόρφωση της 10

κοινής γνώμης και διευκολύνοντας την κοινωνική ευαισθητοποίηση, την περιβαλλοντική εκπαίδευση και επικοινωνία, καθιερώνουν ένα μέγεθος μέτρησης της αποτελεσματικότητας των περιβαλλοντικών προγραμμάτων, πολιτικών ή δράσεων και της εκτίμησης της προόδου που επιτυγχάνεται. Πρέπει να σηµειωθεί ότι οι Π.. και οι δείκτες γενικότερα μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ένα ισχυρό εργαλείο για την αφύπνιση του κοινού πάνω σε περιβαλλοντικά ζητήµατα. Παρέχοντας πληροφορίες πάνω στις κινητήριες δυνάµεις, στις επιδράσεις και στις αντιδράσεις πολιτικής βασισµένοι στο πλαίσιο {Πίεσης Κατάστασης Αντίδρασης / Pressure State Response (PSR)} το οποίο αναλύεται παρακάτω οι Π.. αποτελούν µια στρατηγική ενδυνάμωσης της υποστήριξης του κοινού για πολιτικά μέτρα. Γεωγραφικά Δεδομένα και Πληροφορίες Τα γεωγραφικά δεδομένα αποτελούν μια ειδική κατηγορία δεδομένων, τα οποία κατανέμονται στο χώρο και μεταβάλλονται στο χρόνο. Όσον αφορά στην κατανομή τους στο χώρο, τα γεωγραφικά δεδομένα συνοδεύονται από αναφορές στις θέσεις του γεωγραφικού χώρου όπου αυτά συμβαίνουν ή περιγράφουν. Όσον αφορά στη μεταβολή τους στο χρόνο, αυτή μπορεί να είναι τόσο αργή, ώστε να αγνοείται (π.χ., αλλαγή της ακτογραμμής, του κλίματος ή της κατανομής ηλικιών μιας χώρας, κ.λπ.), ή τόσο γρήγορη, ώστε ο ρυθμός αλλαγών να αποτελεί μια σημαντική διάσταση (π.χ., ο φόρτος κυκλοφορίας μιας λεωφόρου, η θερμοκρασία, το μέτωπο μιας δασικής πυρκαγιάς, κ.λπ.). Τα γεωγραφικά δεδομένα συχνά κατατάσσονται σε τέσσερις κατηγορίες: i. Τα φυσικά αντικείμενα (π.χ., σπίτια, δρόμοι, λίμνες, δάση) ii. Τις διοικητικές μονάδες (π.χ., ιδιοκτησίες, νομοί, εθνικοί δρυμοί, στρατόπεδα) iii. Τα γεωγραφικά φαινόμενα (π.χ., θερμοκρασία, υγρασία, ατυχήματα, κατανομή θαλάσσιων πληθυσμών) iv. Τις παραγόμενες πληροφορίες (π.χ., επίπεδο φτώχιας, καταλληλότητα εδάφους για καλλιέργειες) Τα δεδομένα αυτά καθαυτά έχουν μικρή αξία. Για να είναι χρήσιμα πρέπει να μετατραπούν σε πληροφορίες. Πληροφορίες είναι το αποτέλεσμα της οργάνωσης, παρουσίασης, ανάλυσης και ερμηνείας των δεδομένων με απώτερο στόχο την επίλυση ενός προβλήματος ή την κατανόηση μιας κατάστασης (ενός φαινομένου). 11

Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών Τα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (ΓΣΠ, Geographic Information Systems- G.I.S.) είναι υπολογιστικά συστήματα σχεδιασμένα για να υποστηρίξουν τη συλλογή, διαχείριση, επεξεργασία, ανάλυση, μοντελοποίηση, και απεικόνιση δεδομένων που αναφέρονται στο χώρο (spatial data) και μεταβάλλονται στο χρόνο. Τα συστήματα αυτά χρησιμοποιούνται ευρέως σε πολλές διοικητικές και παραγωγικές δραστηριότητες, οι οποίες ταξινομούνται σε τρείς βασικές κατηγορίες: i. Κοινωνικο-οικονομικές εφαρμογές (π.χ., πολεοδομικός και χωροταξικός σχεδιασμός, κτηματολόγιο) ii. Περιβαλλοντικές εφαρμογές (π.χ., δασολογία, έλεγχος πυρκαγιών και επιδημιών), και iii. Εφαρμογές διαχείρισης (π.χ., οργάνωση δικτύων ύδρευσης, επικοινωνιών και ενέργειας) Ο ρόλος των ΓΣΠ στις παραπάνω εφαρμογές είναι να προσφέρουν στους χρήστες και υπευθύνους για τη λήψη αποφάσεων ισχυρά εργαλεία για την επίλυση των σύνθετων και όχι πάντα πλήρως δομημένων χωρικών προβλημάτων. Επιπλέον, τα συστήματα αυτά οφείλουν να έχουν μια αποτελεσματική απόδοση (π.χ., ταχεία απόκριση), ώστε να υποστηρίξουν τις ανάγκες των χρηστών σε ένα περιβάλλον παραγωγής. 2. Μεθοδολογία Για την επίτευξη των στόχων που τέθηκαν, ακολουθήθηκε η μέθοδος της συλλογής, επεξεργασίας, ανάλυσης και σύγκρισης στατιστικών δεδομένων των τριών περιοχών μελέτης (Ζάκυνθος, Κεφαλονιά και Λευκάδα) σε τρεις χρονικές σειρές διεξαγωγής εθνικών απογραφών (1981-1991- 2001) οι οποίες αντιστοιχούν σε τρεις περιόδους χωρικής ανάλυσης των μεταβολών στο φυσικό περιβάλλον των νησιών που έγινε στο πλαίσιο αυτής της δράσης. Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν αποτελούν δευτερογενή δεδομένα, καθώς έχουν συλλεχθεί από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) και έχουν δημοσιευτεί σε ηλεκτρονική μορφή που διευκολύνει την άμεση πρόσβαση σε αυτά. Στην παρούσα έρευνα, το Δημοτικό Διαμέρισμα (Δ.Δ.) επιλέχθηκε ως η ελάχιστη μονάδα αναφοράς και ανάλυσης λόγω της ομοιογένειας της πληροφορίας των κοινωνικο-οικονομικών δεδομένων, ενώ είναι δυνατή και η σύνθεση σε άλλα ανώτερα επίπεδα, όπως είναι οι δήμοι ή το σύνολο των πεδινών, ημιορεινών ή ορεινών Δ.Δ. Τα Δ.Δ., όπως αυτά αναφέρονται στην απογραφή της ΕΛ.ΣΤΑΤ. του 2001, είναι οι κοινότητες των προηγούμενων απογραφών της ΕΛ.ΣΤΑΤ. (1981, 1991). Στην απογραφή της ΕΛ.ΣΤΑΤ. του 1991 ως κοινότητες νοούνται και τα δημοτικά διαμερίσματα. 12

Η διάκριση των Δ.Δ στις τρεις κατηγορίες, Πεδινά (Π), Ημιορεινά (Η), και Ορεινά (Ο), έγινε από το αρμόδιο Τμήμα Χαρτογραφικών Εργασιών, της Δ/νσης Απογραφών της ΕΣΥΕ, ύστερα από την εξέταση της εδαφικής περιοχής, επάνω σε χάρτες κλίμακας 1:100.000, με ισοϋψείς καμπύλες. Πεδινά, έχουν χαρακτηριστεί τα Δ.Δ. που η εδαφική περιοχή τους βρίσκεται, στο σύνολό της ή κατα το μεγαλύτερο μέρος της σε οριζόντιο ή ελαφρά κεκλιμένο έδαφος και σε υψόμετρο μικρότερο των 800 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Στις περιπτώσεις που ένα βουνό καλύπτει μικρό τμήμα της Κοινοτικής περιοχής (μέχρι το 1/3), θεωρήθηκε ότι δεν μετέβαλε το χαρακτήρα του Δ.Δ. Ημιορεινά, έχουν χαρακτηριστεί τα Δ.Δ. που η εδαφική περιοχή τους βρίσκεται στις υπώρειες των βουνών ή η έκτασή τους μοιράζεται η μισή περίπου στην πεδιάδα και η άλλη μισή στο βουνό, αλλά πάντα με υψόμετρο μέχρι 800 μέτρα, για το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής του Δ.Δ. Ορεινά, έχουν χαρακτηριστεί τα Δ.Δ. που η εδαφική τους επιφάνεια είναι πολύ κεκλιμένη και κατ εξοχήν ανώμαλη, και χωρίζεται από χαράδρες ή καλύπτεται από ορεινούς όγκους που δημιουργούν πολλαπλές και βαθειές εδαφικές πτυχώσεις με υψομετρικές διαφορές μεγαλύτερες από 400 μέτρα. Ορεινές έχουν χαρακτηρι- στεί, και όλες τα Δ.Δ. που η εδαφική τους επιφάνεια ή μεγάλο μέρος της βρίσκεται σε υψόμετρο ανώτερο από 800 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Οι δείκτες που αναλύθηκαν είναι οι παρακάτω Κοινωνικο-οικονομικοί δείκτες Οι κοινωνικο-οικονομικοί δείκτες που αναλύθηκαν, ταξινομήθηκαν σε τέσσερις ενότητες 1. Κοινωνικούς δείκτες Πραγματικός πληθυσμός 2. Οικονομικοί δείκτες - Πρωτογενής τομέας Γεωργική ή Κτηνοτροφική εκμετάλλευση (με 23 μεταβλητές) o Σύνολο εκτάσεων o Μικτές εκμεταλλεύσεις - Μικτές εκτάσεις o Γεωργικές εκμεταλλεύσεις - Γεωργικές εκτάσεις o Ιδιόκτητη εκμεταλλεύσεις - Ιδιόκτητη εκτάσεις o Νοικιασμένη εκμεταλλεύσεις - Νοικιασμένη εκτάσεις o Μεσιακή εκμεταλλεύσεις - Μεσιακή εκτάσεις o Αρδευόμενες εκτάσεις 13

o o o o o o Αρδευθείσες εκτάσεις Βοοειδή-σύνολο εκμεταλλεύσεων - Βοοειδή-σύνολο κεφαλών Προβατοειδή εκμεταλλεύσεις - Προβατοειδή κεφαλές Αίγες εκμεταλλεύσεις - Αίγες κεφαλές Κυψέλες μελισσών εκμεταλλεύσεις - Αριθμός κυψελών Μονόπλα εκμεταλλεύσεις - Μονόπλα κεφαλές 3. Οικονομικοί δείκτες - Δευτερογενής τομέας Εργοστάσια εργαστήρια 4. Οικονομικοί δείκτες - Τριτογενής τομέας Ξενοδοχεία Σχολικά κτίρια Καταστήματα Γραφεία Νοσοκομεία Κλινικές Η συσχέτιση με τις αλλαγές στο τοπίο, έγινε για το έτος απογραφής 2000, έτος που είχαμε στη διάθεση μας τα περισσότερα κοινωνικο-οικονομικά δεδομένα και ήταν χρονικά περισσότερο κοντά στην σημερινή κατάσταση. Για την ανάλυση του τοπίου χρησιμοποιήθηκαν τα δεδομένα ανάλυσης από το Παραδοτέο 10 (Επίδραση των αλλαγών στο τοπίο). Το τοπίο είχε μελετηθεί με ανάλυση της χωρικής ετερογένειας (spatial heterogeneity), που εκφράζει τη χωρική ανισοκατανομή των στοιχείων των τοπίων (χωροψηφίδες, ενότητες χρήσεων/ κάλυψης γης. Γι αυτό το σκοπό είχαν χρησιμοποιηθεί μετρικές τοπίου που εκφράζουν δείκτες χωρικής σύνθεσης των τοπίων (εκτιμούν τη σύνθεση των τοπίων). Στην παρούσα μελέτη χρησιμοποιήθηκαν οι παρακάτω μετρικές τοπίου: Α) Μετρικές χωρικής ετερογένειας NP = Number of patches Αριθμός ψηφίδων Ο δείκτης αυτός μας δείχνει μια γενική ιδέα της χωρικής ετερογένειας στο σύνολο του μωσαϊκού της περιοχής μελέτης. PD = Patch Density Πυκνότητα ψηφίδων (PD= NP/A 100) Ο δείκτης αυτός μας δείχνει μια παρόμοια γενική ιδέα της χωρικής ετερογένειας στο σύνολο του μωσαϊκού της περιοχής μελέτης αλλά είναι χρήσιμος για σύγκριση ανάμεσα σε περιοχές διαφορετικής έκτασης (π.χ. τα νησιά του Ιονίου) καθώς διαιρείται ο αριθμός των ψηφίδων με μια σταθερή μονάδα έκτασης. PRD = Patch Richness Density Πυκνότητα αριθμού τύπων κάλυψης Ο δείκτης αυτός μας δείχνει τον αριθμό των κατηγοριών κάλυψης σε μια σταθερή μονάδα έκτασης. Δείκτης ποικιλότητας του Shannon - SHDI 14

Ο δείκτης αυτός παίρνει την τιμή 0, όταν το τοπίο αποτελείται από μια μόνο χωροψηφίδα, ενώ αυξάνεται όσο αυξάνει ο αριθμός των χωροψηφίδων ή και όταν, παράλληλα, η αναλογική κατανομή της έκτασης ανάμεσα στις ψηφίδες γίνεται πιο ισότιμη. Ο δείκτης είναι ευαίσθητος στην παρουσία σπάνιων κατηγοριών κάλυψης. Τροποποιημένος Δείκτης ποικιλότητας του Simpson - MSIDI Ο δείκτης αυτός αποτελεί τροποποίηση του δείκτη Simpson, έτσι ώστε να παίρνει τιμές παρόμοιες με το δείκτη Shannon και να είναι έτσι ευκολότερη η σύγκριση τους. Περιγραφή περιοχής μελέτης Η περιοχή μελέτης είναι τρία νησιά των Επτανήσων, το οποίο αποτελεί ένα νησιωτικό σύμπλεγμα της Ελλάδας στο Ιόνιο Πέλαγος (τα οποία αποτελούνται από την Κεφαλονιά, την Κέρκυρα, τη Ζάκυνθο, τη Λευκάδα, τα Κύθηρα, την Ιθάκη και τους Παξούς). Βρίσκονται στην δυτική Ελλάδα και έχουν ανεξάρτητη διοίκηση, καθώς οι νομοί Κέρκυρας, Κεφαλονιάς, Λευκάδας και Ζακύνθου συγκροτούν την Περιφέρεια Ιονίων νήσων. Αναλυτικότερα: ΖΑΚΥΝΘΟΣ Η Ζάκυνθος βρίσκεται 14 ναυτικά μίλια νότια της Κεφαλονιάς και 17 ναυτικά μίλια δυτικά των Πελοποννησιακών ακτών της Ηλείας (ακρωτήριο Τρυπητή). Η έκταση του νησιού φθάνει τα 402 τετραγωνικά χιλιόμετρα και το μήκος των ακτών του τα 123,2 χιλιόμετρα. Με τις δύο γειτονικές νησίδες Στροφάδες συγκροτεί το νομό Ζακύνθου που έχει έκταση 406 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Η νήσος έχει σχήμα τριγωνικό και εκτείνεται σε μήκος 36,1 χιλιόμετρα από Βορρά προς Νότο (μεταξύ των ακρωτηρίων Σκινάρι και Γεράκι) και 17,6 χιλιομέτρων από τα δυτικά προς τα ανατολικά (από τα παράλια δυτικά του χωριού Αγαλάς μέχρι το ακρωτήριο Κρυονέρι). Το έδαφος του νησιού χωρίζεται σε δύο τμήματα: το δυτικό, που καταλαμβάνεται από το όρος Βραχίωνας (μέγιστο υψόμετρο 756), είναι ορεινό και αραιοκατοικημένο. Ορεινό είναι επίσης το νοτιοανατολικό άκρο του νησιού, όπου υψώνεται το βουνό Σκοπός (492). Το ανατολικό τμήμα του νησιού είναι πεδινό, με γόνιμο έδαφος εκεί είναι συγκεντρωμένο το σύνολο σχεδόν των κατοίκων του. Η γεωγραφική μορφολογική εικόνα του νησιού καθορίζει και την κοινωνική-οικονομική κατάσταση των κατοίκων. Οι ακτές της Ζακύνθου στο ανατολικό και στο νότιο τμήμα της είναι χαμηλές και μικρό οριζόντιο διαμελισμό, ενώ στο δυτικό τμήμα είναι ψηλές και συχνά βραχώδεις και απόκρημνες. Οι πλούσιοι σε βροχές δυτικοί, βορειοδυτικοί και νότιοι θαλάσσιοι άνεμοι εξασφαλίζουν στο νησί άφθονες βροχοπτώσεις, που ανέρχονται σε 1.150 μέχρι 1.300 χιλιοστόμετρα. Χάρη στις άφθονες βροχοπτώσεις της, η Ζάκυνθος έχει πλούσια βλάστηση και πολλές πηγές. 15

Το 1999 ο κόλπος του Λαγανά ανακηρύχθηκε Εθνικό Πάρκο, καθώς αποτελεί περιοχή ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta. Το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου (Ε.Θ.Π.Ζ.) ιδρύθηκε με σκοπό την προστασία και διατήρηση των ενδιαιτημάτων ζώων και φυτών που αποτελούν σημαντικότατη φυσική κληρονομιά τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Η οικολογική σημασία της Ζακύνθου είναι ενισχυμένη, καθώς έχουν θεσμοθετηθεί δύο περιοχές Natura 2000, η μία στις δυτικές και βορειοανατολικές ακτές του νησιού (GR2210001 ΖΕΠ, ΤΚΣ ) και η δεύτερη στην ευρύτερη περιοχή του κόλπου του Λαγανά (GR2210002 - ΤΚΣ). Επίσης, στο κύριο ορεινό όγκο του νησιού, τον Βραχιώνα (Γυρίου-Μαριών), υπάρχει περιοχή χαρακτηρισμένη ως Καταφύγιο Άγριας Ζωής με κωδικό K425. Τις τελευταίες δεκαετίες το νησί πλήττεται από την άναρχη ανάπτυξη, κυρίως τουριστικών εγκαταστάσεων και κατοικιών, των συνεχώς επαναλαμβανόμενων πυρκαγιών και τη λαθροθηρία. Οι ανθρωπογενείς πιέσεις έχουν συμβάλλει στη μείωση της έκτασης των οικοτόπων με αποτέλεσμα να έχει περιορισθεί ο αριθμός των δασικών εκτάσεων και της άγριας πανίδας που πλέον αποτελείται κυρίως από μεταναστευτικά πουλιά. Χάρτης 1. Χάρτης της Ζακύνθου με περιοχές Natura, Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου και Καταφύγιο Άγριας Ζωής (πηγή: http://www.oikoskopio.gr/) ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ Η Κεφαλονιά βρίσκεται νότια της Λευκάδας, μεταξύ των παραλλήλων 38 28 Β (ακρωτήριο Βλιώτης) και 38 03 Β (ακρωτήριο Μούντα) και των μεσημβρηνών 20 20 Α (ακρωτήριο Κάβος) και 20 49 Α (ακρωτήριο Κάπρι). Η Κεφαλονιά έχει έκταση 781 τετραγωνικά χιλιόμετρα και μήκος ακτών 254 χιλιόμετρα. Αποτελεί το μεγαλύτερο νησί σε έκταση από τα Επτάνησα και το έκτο κατά σειρά από τα ελληνικά νησιά. Χωρίζεται ανατολικά από την Στερεά Ελλάδα με την θαλάσσια περιοχή των Εχινάδων και του προκόλπου των Πατρών, βορειοανατολικά από την Ιθάκη με το Στενό Ιθάκης, και νότια από τη Ζάκυνθο με το στενό Κεφαληνίας. 16

Η Κεφαλονιά είναι το ορεινότερο από τα Ιόνια Νησιά. Η κορυφή Μεγάλος Σωρός (1.628 μέτρα) του Όρους Αίνος είναι η ψηλότερη των Επτανήσων. Ο Αίνος έχει διεύθυνση από τα βορειοδυτικά προς τα νοτιοανατολικά, όπου βρίσκεται και η ψηλότερη κορυφή του. Βόρεια του Μεγάλου Σωρού υψώνονται χαμηλότερα όρη, προ- εκτάσεις του Αίνου, όπως είναι το Γιουπάρι (1.125), η Ευμορφία (1.043) και η Αγία Δυνατή (1.131). Βόρεια της Αγίας Δυνατής εκτείνεται ένα βύθισμα, η κοιλάδα της Πυλάρου, βόρεια της οποίας ορθώνεται το Καλό Όρος (901). Βορειοανατολικά, ένα άλλο βύθυσμα χωρίζει τον Αίνο από την παράκτια λωρίδα, όπου υψώνονται, από τα νότια προς τα βόρεια, τα όρη Άτρος (895), Κόκκινη Ράχη (1.078) και Καταποδάτα (929). Από το βύθισμα αυτό διέρχεται η οδός που συνδέει τη Σάμη με το Αργοστόλι. Δυτικά του Αίνου βρίσκονται η πεδιάδα της Κραναίας (περιοχή της Λιβαθούς), που είναι το πιο πυκνοκατοικημένο τμήμα του νησιού, και η περιοχή του Αργοστολίου. Ο Αίνος με τις προεκτάσεις του αποτελεί τη ραχοκοκαλιά του νησιού. Δυτικά του άξονα αυτού εκτείνονται ο μεγάλος Κόλπος Αργοστολίου και η εύφορη Χερσόνησος Παληκή. Από το 1962 έχει ιδρυθεί ο Εθνικός Δρυμός Αίνου με σκοπό την προστασία του δασικού οικοσυστήματος του βουνού, το οποίο καλύπτεται κυρίως από την κεφαλληνιακή Ελάτη (Abies cephalonica). Η πλούσια βιοποικιλότητα του νησιού αναγνωρίζεται από το γεγονός ότι διαθέτει πέντε θεσμοθετημένες περιοχές Natura 2000, από τις οποίες οι δύο βρίσκονται στις παραθαλάσσιες περιοχές (GR2220005 & GR2220004 - ΤΚΣ) και οι υπόλοιπες στο ηπειρωτικό κομμάτι (GR2220001, GR2220002 - ΤΚΣ & GR2220006 - ΖΕΠ), καθώς και 4 καταφύγια άγριας ζωής (K391, K396, K402 & K386). Το περιβάλλον δέχεται αρκετές ανθρωπογενείς πιέσεις κυρίως από τις τουριστικές δραστηριότητες, αλλά και τις συχνές πυρκαγιές. Χάρτης 2. Χάρτης της Κεφαλονιάς με περιοχές Natura, Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου και Καταφύγιο Άγριας Ζωής (πηγή: http://www.oikoskopio.gr/) 17

ΛΕΥΚΑΔΑ Η Λευκάδα βρίσκεται μεταξύ Κέρκυρας και Κεφαλονιάς, κοντά στην ακτή της Ακαρνανίας, από την οποία χωρίζεται με τη διώρυγα της Λευκάδας και τον Όρμο Δρεπάνου. Έχει έκταση 302,5 τετραγωνικά χιλιόμετρα, και μήκος ακτών 117 χιλιόμετρα. Από τα 302,5 τετραγωνικά χιλιόμετρα της έκτασης του νησιού, τα 260 είναι ορεινά και μόνο τα 10 είναι πεδινά. Υψηλότερη κορυφή είναι η Ελάτη (1.158 μέτρα), στο κεντρικό όρος Σταυρωτά, που έχει και μια άλλη κορυφή στο βόρειο τμήμα του με ύψος 837 μέτρα. Στο νοτιοδυτικό τμήμα εκτείνεται ο Λευκάτας, κατά μήκος της ομώνυμης χερσονήσου, με μέγιστο υψόμετρο 730 μέτρα. Άλλες κορυφές, γύρω στα 500-600 μέτρα, υψώνονται στις νότιες και ανατολικές ακτές. Υπάρχουν ελάχιστες πεδινές εκτάσεις, οι κυριότερες είναι η πεδιάδα της Λευκάδας, στα βορειοανατολικά, και η πεδιάδα του Αγίου Πέτρου στα νότια. Διαθέτει τρεις περιοχές ενταγμένες στο δίκτυο Natura 2000 στα παράλια (GR2220003 ΖΕΠ, ΤΚΣ & GR2240001 ΤΚΣ) και στα ηπειρωτικά του νησιού (GR2240002 - ΤΚΣ), καθώς και Καταφύγιο Άγριας Ζωής (K768). Όπως και στα άλλα νησιά, οι κύριες απειλές για το περιβάλλον προέρχονται από τις συνεχείς πυρκαγιές και την άναρχη ανάπτυξη, με λιγότερη επέκταση από ότι στα άλλα νησιά. Χάρτης 3. Χάρτης της Λευκάδας με περιοχές Natura, Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου και Καταφύγιο Άγριας Ζωής (πηγή: http://www.oikoskopio.gr/) 18

Πηγές δεδομένων Η συλλογή των στατιστικών δεδομένων που αναλύθηκαν προήλθε από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.), αρχικά μέσω του ιστοτόπου (http://www.statistics.gr), κάποια κατόπιν υποβολής ηλεκτρονικού αιτήματος, και κάποια έπειτα από προσωπική επικοινωνία και παραλαβή σε ηλεκτρονική μορφή από την Βιβλιοθήκη της ΕΛ.ΣΤΑΤ. Επιπρόσθετα, η γεωχωρική πληροφορία (όρια Δ.Δ., Δήμων και Νομών) που χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή θεματικών χαρτών με το λογισμικό ArcGIS, προέρχεται από την ανοιχτή διαδικτυακή πύλη geodata (http://geodata.gov.gr). Τρόποι περιγραφής και παρουσίασης των δεδομένων Για την παρουσίαση των δεικτών εκτός από τους κλασσικούς τρόπους όπως τα ιστογράμματα, χρησιμοποιήθηκαν και τα θηκογράμματα ή διαγράμματα πλαισίου και απολήξεων (boxplots). Τα θηκογράμματα είναι ένας τρόπος παρουσίασης των κυριότερων χαρακτηριστικών της κατανομής μιας μεταβλητής (Κολύβα-Μαχαίρα και Μπόρα-Σέντα, 1995). Τα θηκογράμματα παρέχουν το εύρος των τιμών της μεταβλητής και τη διάμεσό της (median). Εκτός από αυτά τα μέτρα διασποράς, παρέχουν το εύρος των τιμών σε τεταρτημόρια (quartiles) ή τέταρτα (fourths), καθώς και τις απομονωμένες (outliers) και ακρότατες (extremes) τιμές. Συμμετρικά θηκογράμματα πλησιάζουν την κανονική κατανομή (Ντζούφας, 2001). Για τους σκοπούς της εργασίας, είναι σημαντική η γνώση του εύρους των τιμών των διαφόρων δεικτών που χρησιμοποιούνται καθώς και των ακραίων τιμών που μπορούν να πάρουν. 19

3. Αποτελέσματα 3.1. Ποσοτικοποίηση Κοινωνικών δεικτών 3.1.1. Δείκτης «Πραγματικός πληθυσμός» Πραγματικός πληθυσμός, είναι ο αριθμός των ατόμων που βρέθηκαν σε κάθε οικισμό κατά την ημέρα της απογραφής, για οποιαδήποτε αιτία, είτε αυτά διαμένουν μονίμως σε αυτόν είτε βρέθηκαν να διαμένουν προσωρινά ή τυχαία. Σταδιακή αύξηση πληθυσμού εμφανίζεται και στα τρία νησιά, αλλά στη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά το φαινόμενο είναι πιο έντονο, ειδικά στα πεδινά Δ.Δ. την τελευταία περίοδο απογραφής (1991-2001). Στη Λευκάδα παρατηρείται μικρή μείωση το 1991, ενώ στην απογραφή του 2001 ο πληθυσμός αυξάνεται (Διάγραμμα 1). Διάγραμμα 1. Μεταβολή πραγματικού πληθυσμού στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1981-2001 20

1981 1991 2001 Χάρτης 4. Κατανομή τιμών του πραγματικού πληθυσμού ανά Δ.Δ του νησιού της Ζακύνθου τα έτη 1981, 1991 και 2001

1981 1991 2001 Χάρτης 5. Κατανομή τιμών του πραγματικού πληθυσμού ανά Δ.Δ του νησιού της Κεφαλονιάς το έτη 1981, 1991 και 2001

1981 1991 1981 1991 2001 2001 Χάρτης 6. Κατανομή τιμών του πραγματικού πληθυσμού ανά Δ.Δ του νησιού της Λευκάδας το έτη 1981, 1991 και 2001

3.1.2 Ανάλυση πληθυσμιακών στοιχείων Στα παραπάνω διαγράμματα και στους χάρτες αποτυπώνεται καθαρά η σταδιακή πληθυσμιακή μεταβολή στα δύο από τα τρία νησιά του Ιονίου (Ζάκυνθος, Κεφαλονιά) και η μικρή πληθυσμιακή ανάκαμψη στη Λευκάδα. Συγκεκριμένα: Στη Ζάκυνθο παρατηρείται σταδιακή αύξηση του πληθυσμού στην πεδινή ζώνη, πολύ μικρή κατά τη δεκαετία 1981 1991, ενώ μεγαλύτερη κατά τη δεκαετία 1991 2001. Στην ημιορεινή ζώνη η αύξηση του πληθυσμού είναι πολύ μικρή. Αξίζει να σημειώσουμε ότι σε κάποια δημοτικά διαμερίσματα της ορεινής ζώνης παρατηρείται μείωση μεταξύ 1991 και 2001, ενώ μεγάλη αύξηση παρατηρείται στις παράκτιες περιοχές και κυρίως στην περιοχή Καλαμακίου, στη χερσόνησο του Βασιλικού και στις βορειοανατολικές ακτές στα Δ.Δ Πλάνου, Τραγακίου, Αλυκών. Η αύξηση του πληθυσμού συνδέεται άμεσα με την τουριστική ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού στις περιοχές αυτές. Επίσης η μείωση σε κάποια ορεινά διαμερίσματα πιθανότατα οφείλεται σε εσωτερική μετανάστευση από την ημιορεινή ζώνη προς τις παράκτιες περιοχές, κυρίως διότι εκεί υπάρχει προσφορά εργασίας λόγω της τουριστικής ανάπτυξης. Στην Κεφαλονιά παρατηρείται αύξηση του πληθυσμού στο σύνολο των διαμερισμάτων, μεταξύ 1981 και 2001. Η αύξηση είναι ελάχιστη κατά τη δεκαετία 1981 1991 και μεγαλύτερη κατά τη δεκαετία 1991 2001. Στους χάρτες παρατηρούμε μείωση του πληθυσμού σε αρκετά ΔΔ της ημιορεινής και ορεινής Ζώνης μεταξύ 1981 και 1991 και αποδίδεται στη μετακίνηση προς τους δύο βασικούς αστικούς πόλους του νησιού, το Αργοστόλι και το Ληξούρι, παρότι φαίνεται ότι τα Δ.Δ στην περιοχή του Ληξουρίου παρουσιάζουν πληθυσμιακή κάμψη. Μεταξύ 1991 και 2001, παρατηρείται επανάκαμψη του πληθυσμού στην ευρύτερη περιοχή του Ληξουρίου και στα Δ.Δ πέριξ του Αργοστολίου. Το Νησί της Ιθάκης παρουσιάζει πληθυσμιακή μείωση μεταξύ 1981 και 1991, ενώ σταθεροποιείται ο πληθυσμός μεταξύ 1991 και 2001. Στη Λευκάδα, αντίθετα από τα δύο νησιά (Ζάκυνθος, Κεφαλονιά) στο σύνολο των Δ.Δ παρατηρείται μικρή μείωση του πληθυσμού από το 1981 μέχρι το 1991 και επανάκαμψη του πληθυσμού από το 1991 μέχρι το 2001, φτάνοντας στα επίπεδα του 1981. Αξίζει να επισημάνουμε ότι τόσο στα ημιορεινά, όσο και στα ορεινά της Λευκάδας η μείωση είναι μικρή αλλά συνεχής μέχρι και το 2001. Πληθυσμιακή αύξηση παρατηρείται στα πεδινά του νησιού. Η ανάλυση των πληθυσμιακών στοιχείων κατά τις τρεις εθνικές απογραφές δείχνει ότι υπάρχει αύξηση του πληθυσμού στην πεδινή ζώνη των τριών νησιών, ενώ αντίθετα στην ημιορεινή και ορεινή ζώνη παρατηρείται πληθυσμιακή στασιμότητα ή μείωση, όπως στην περίπτωση της Λευκάδας. Εξαίρεση αποτελεί η νήσος Κεφαλονιά, η οποία παρουσιάζει μικρή αύξηση στην ημιορεινή ζώνη. 24

3.2. Ποσοτικοποίηση Οικονομικών δεικτών Παραγωγή είναι η δημιουργία αγαθών, ή υπηρεσιών και αύξηση της χρησιμότητας αυτών στην ικανοποίηση των ανθρωπίνων αναγκών. Ανάλογα με τα στάδια δημιουργίας διακρίνεται σε: Πρωτογενής τομέας: τα αγαθά που προέρχονται κατευθείαν από τη φύση περιλαμβάνει γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία, δασοπονία, θήρα, μεταλλεία. Δευτερογενής τομέας: η αξιοποίηση των αγαθών της πρωτογενούς παραγωγής, που χαρακτηρίζονται ως πρώτες ύλες στη μεταποίηση αυτών σε νέες μορφές αγαθών περιλαμβάνει χειροτεχνία, βιοτεχνία, βιομηχανία. Τριτογενής τομέας: παροχή υπηρεσιών (εμπόριο-υγεία-εκπαίδευση), μεταφορές, τουρισμός, τράπεζες, επικοινωνίες. 25

3.2.1. Πρωτογενής τομέας Γεωργική ή Κτηνοτροφική εκμετάλλευση είναι η τεχνικοοικονομική μονάδα που λειτουργεί υπό ενιαία διαχείριση και παράγει γεωργικά ή κτηνοτροφικά προϊόντα. Η εκμετάλλευση θεωρείται ως μία και ενιαία, ανεξάρτητα αν τμήμα ή τμήματά της βρίσκονται σε άλλους δήμους ή κοινότητες εκτός του τόπου διαμονής του κατόχου. Γεωργική εκμετάλλευση: Ως γεωργική εκμετάλλευση θεωρείται η εκμετάλλευση, που έχει μόνο χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση, χωρίς να εκτρέφει ζώα ή τα ζώα που εκτρέφει, δεν πληρούν καμία από τις προϋποθέσεις της αμιγούς κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης και η έκτασή της αυτή είναι τουλάχιστον ένα (1) στρέμμα ή, αν πρόκειται για θερμοκήπια, η χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση είναι τουλάχιστον μισό (1/2) στρέμμα. Αμιγής κτηνοτροφική εκμετάλλευση: Ως αμιγής κτηνοτροφική εκμετάλλευση θεωρείται η εκμετάλλευση, η οποία εκμεταλλεύεται ζώα χωρίς να καλλιεργεί γεωργική γη ή, αν καλλιεργεί, η χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση είναι μικρότερη του ενός (1) στρέμματος ή, αν πρόκειται για θερμοκήπια, η χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση είναι μικρότερη του μισού (1/2) στρέμματος. Ο αριθμός των ζώων που πρέπει να έχει η εκμετάλλευση είναι: A. μία (1) ή περισσότερες αγελάδες, ή Β. δύο (2) και περισσότερα άλλα μεγάλα ζώα (π.χ. βόδια, βουβάλια, όνους, γίννους, ημιόνους), κάθε είδους και ηλικίας, συνολικά, ή Γ. πέντε (5) και περισσότερα «μικρά ζώα» (πρόβατα, κατσίκες, χοίρους), κάθε ηλικίας και γένους, συνολικά, ή Ε. είκοσι (20) και περισσότερες κυψέλες μελισσών «εγχώριες» ή «ευρωπαϊκές». Στην κατηγορία αυτή υπάγονται οι εκμεταλλεύσεις που πληρούν μία, τουλάχιστον, από τις παραπάνω προϋποθέσεις (Α,Β,Γ,Δ,Ε) και διαθέτουν μόνο βοσκοτόπια (μόνιμα λιβάδια και άγονα βοσκοτόπια) για ιδία χρήση, δηλαδή οι εκμεταλλεύσεις των οποίων η χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση είναι ίση με τα βοσκοτόπια. Μικτή εκμετάλλευση: Μία εκμετάλλευση χαρακτηρίζεται ως μικτή, εάν ανταποκρίνεται σε μία, τουλάχιστον, από τις προϋποθέσεις χαρακτηρισμού και των δύο ανωτέρω κατηγοριών (γεωργική και αμιγής κτηνοτροφική εκμετάλλευση). Για την ανάλυση της μεταβολής των δεικτών του πρωτογενή τομέα, χρησιμοποιήθηκαν οι εθνικές απογραφές του 1991 και 2000. 26

Δείκτης «ΣΥΝΟΛΟ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ (T_EKM)» Στη Ζάκυνθο και στην Κεφαλονιά παρατηρείται αύξηση του συνόλου των γεωργοκτηνοτροφικών (αγροτικών) εκμεταλλεύσεων με ιδιαίτερη αύξηση στη Ζάκυνθο και κυρίως στα πεδινά Δ.Δ. Αντίθετα στη Λευκάδα παρατηρείται μια σχετική σταθερότητα με μικρή μείωση από το 1991 στο 2000 (Διάγραμμα 2). Διάγραμμα 2. Μεταβολή συνόλου εκμεταλλεύσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 27

Οι περισσότερες εκμεταλλεύσεις εντοπίζονται στη Ζάκυνθο και ξεπερνούν τις 6000 στο σύνολο των Δ.Δ. Η ανάλυση των στοιχείων δείχνει αύξηση των εκμεταλλεύσεων κατά τη δεκαετία 1991 2000 τόσο στα πεδινά του νησιού, όσο και στα ημιορεινά. Στη Ζάκυνθο δεν έχουμε ορεινή ζώνη, δεδομένου ότι το υψόμετρο δεν ξεπερνάει τα 800 μ (Βραχιώνας 752 μ.). Την ίδια εικόνα παρουσιάζει και η Κεφαλονιά, όπου παρατηρείται μικρή αύξηση των εκμεταλλεύσεων στο σύνολο των Δ.Δ. πλησιάζοντας τις 5.000 μονάδες. Σημειώνεται ότι η αύξηση παρατηρείται μόνο στην πεδινή ζώνη. Στην ημιορεινή ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων παραμένει στάσιμος, ενώ στην ορεινή ζώνη έχουμε μικρή μείωση. Αντίθετα, στη Λευκάδα οι εκμεταλλεύσεις, που αριθμούν πάνω 4.000 - στο σύνολο των Δ.Δ μειώνονται, αν και παρατηρείται στασιμότητα στην πεδινή ζώνη του νησιού με τη μείωση να εμφανίζεται στην ημιορεινή και ορεινή ζώνη. Σχετικά με την αναλογία εκμεταλλεύσεων σε σχέση με τη συνολική έκταση του κάθε νησιού, πρώτη στην κατάταξη είναι η Ζάκυνθος με μία εκμετάλλευση ανά 67 στρέμματα περίπου, δεύτερη η Λευκάδα με μία εκμετάλλευση ανά 75 στρέμματα αντίστοιχα και τρίτη η Κεφαλονιά με μία εκμετάλλευση ανά 156 στρέμματα περίπου. Επιπρόσθετα, σε σχέση με τον πληθυσμό των τριών νησιών, η αναλογία έχει ως εξής: Ζάκυνθος : 1 εκμετάλλευση / 7 κατοίκους περίπου, Κεφαλονιά: 1 εκμετάλλευση / 8 κατοίκους και Λευκάδα: 1 εκμετάλλευση / 6 κατοίκους περίπου. Από τα στοιχεία αυτά, φαίνεται ότι ο πρωτογενής τομέας αποτελεί βασικό οικονομικό πυλώνα στα Επτάνησα. Ιδιαίτερα στη Λευκάδα, εάν ληφθεί υπόψη ότι είναι ένα ορεινό νησί, όπου από τα 302.000 στρέμματα, μόνο τα 10.000 ανήκουν στην πεδινή ζώνη (3,3 % περίπου), φαίνεται καθαρά ότι ο πρωτογενής τομέας αποτελεί βασικό τομέα επαγγελματικής δραστηριοποίησης των κατοίκων. 28

1991 2000 Χάρτης 7. Κατανομή τιμών του συνόλου των εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Ζακύνθου τα έτη 1991 και 2000 τα έτη 1991 και 2000 1991 2000 Χάρτης 8. Κατανομή τιμών του συνόλου των εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Κεφαλονιάς τα έτη 1991 και 2000 29

1991 2000 Χάρτης 9. Κατανομή τιμών του συνόλου των εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Λευκάδας τα έτη 1991 και 2000 30

Δείκτης «ΣΥΝΟΛΟ ΓΕΩΡΓΟΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΩΝ ΕΚΤΑΣΕΩΝ (T_EKΤ)» Ο δείκτης αυτός δείχνει τη μεταβολή της συνολικής έκτασης των γεωργοκτηνοτροφικών (αγροτικών) εκτάσεων σε κάθε ένα από τα τρία νησιά της περιοχής μελέτης. Στη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά παρατηρείται έντονη αύξηση στο σύνολο των Δ.Δ, ενώ στη Λευκάδα παρατηρείται σχετική μείωση. Η αύξηση των εκτάσεων στη Ζάκυνθο την περίοδο 1991-2000, παρατηρείται εντονότερη στον ημιορεινό χώρο απ ότι στον πεδινό. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στην Κεφαλονιά, όπου έντονη αύξηση παρατηρείται στην ημιορεινή και ορεινή ζώνη. Αντίθετα, στη Λευκάδα υπάρχει ελαφρά μείωση, η οποία οφείλεται στην εγκατάλειψη κάποιων εκμεταλλεύσεων στην ορεινή ζώνη του νησιού (Διάγραμμα 3). Συγκριτικά παρατηρείται ότι στη Ζάκυνθο αντιστοιχεί μία εκμετάλλευση ανά 28 στρέμματα αγροτικής γης, στην Κεφαλονιά μία εκμετάλλευση ανά 65 στρέμματα, ενώ στη Λευκάδα μία εκμετάλλευση ανά 24 στρέμματα. Διάγραμμα 3. Μεταβολή συνόλου εκτάσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 31

Στη Ζάκυνθο, παρατηρείται έντονη αύξηση των εκτάσεων στα βορειοδυτικά διαμερίσματα του νησιού όπως αυτά των Μαριών, του Αγίου Λέοντα, της Λούχας, του Κοιλιωμένου, ενώ αντίθετα παρατηρείται μείωση στα ΔΔ Καλαμακίου, Αμπελόκηπων, Μουζακίου, Ρομιρίου, γεγονός που μπορεί να αποδοθεί στην ανάπτυξη της τουριστικής δραστηριότητας στον πεδινό και παράλιο χώρο, σε αντίθεση με τον ημιορεινό, όπου ο πρωτογενής τομέας εξακολουθεί να παίζει κυρίαρχο λόγο στην τοπική οικονομία. Επίσης, οι έντονες μεταβολές στον ημιορεινό χώρο της Ζακύνθου είναι πιθανόν να σχετίζεται και με τις πολλές και επαναλαμβανόμενες πυρκαγιές και πιθανό επακόλουθο την αλλαγή χρήσης γης μέρους των καμένων εκτάσεων. Στην Κεφαλονιά καταγράφονται αντίστοιχες αλλαγές στις αγροτικές εκτάσεις, οι οποίες χωροθετούνται στην κεντρική και ανατολική κυρίως Κεφαλονιά. Αντίθετα παρατηρείται μια μικρή μείωση σε κάποια από τα νότια Δ.Δ και στην περιοχή της χερσονήσου όπου βρίσκεται η πόλη του Ληξουρίου. Η παρατηρούμενη αύξηση των γεωργοκτηνοτροφικών εκτάσεων, δείχνει μια πιο ισόρροπη ανάπτυξη σε σχέση με την «μονοκαλλιέργεια» του τουρισμού. Στη Λευκάδα παρατηρείται μικρή μείωση των γεωργο-κτηνοτροφικών εκτάσεων, η οποία εντοπίζεται κυρίως στα ορεινά Δ.Δ του νησιού. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο χάρτη κατανομής του συνόλου των εκτάσεων της Λευκάδας, παρατηρείται αύξηση των αγροτικών εκτάσεων στα νότια ΔΔ, με αντίστοιχη μείωση στα κεντρικά και βόρεια, κάτι που πιθανότατα σχετίζεται με την εντονότερη τουριστική ανάπτυξη στις βόρειες περιοχές κοντά στην πόλη της Λευκάδας. Επίσης αύξηση παρατηρείται και στο Δ.Δ του Μεγανησίου. 1991 2000 Χάρτης 10. Κατανομή τιμών του συνόλου των γεωργοκτηνοτροφικών (αγροτικών) εκτάσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Ζακύνθου τα έτη 1991 και 2000 32

1991 2000 Χάρτης 11. Κατανομή τιμών του συνόλου των γεωργοκτηνοτροφικών (αγροτικών) γεωργοκτηνοτροφικών (αγροτικών) εκτάσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Κεφαλονιάς τα έτη 1991 και 2000 Χάρτης 12. Κατανομή τιμών του συνόλου των γεωργοκτηνοτροφικών (αγροτικών) εκτάσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Λευκάδας τα έτη 1991 και 2000 33

Δείκτης «ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ (GEO_EKM)» Ο δείκτης «γεωργικές εκμεταλλεύσεις» δείχνει τον αριθμό των καθαρά γεωργικών εκμεταλλεύσεων στα τρία νησιά του Ιονίου και ανά Δ.Δ. Καταγράφει και συγκρίνει τις απογραφόμενες γεωργικές εκμεταλλεύσεις τα έτη 1991 και 2001. Έτσι αποτυπώνεται η τάση της γεωργικής δραστηριότητας στα Ιόνια νησιά. Μια γενική αυξητική τάση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων εμφανίζεται και στα τρία Ιόνια νησιά (Διάγραμμα 4). Στη Ζάκυνθο, τη δεκαετία 1991 2001, παρατηρείται αύξηση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων στη πεδινή ζώνη, ενώ στην ημιορεινή αντίστοιχα η κατάσταση παραμένει σχεδόν στάσιμη. Η παρατηρούμενη αύξηση στην πεδινή περιοχή της Ζακύνθου συνδέεται περισσότερο με τις παραδοσιακές μακροχρόνιες καλλιέργειες στο νησί της Ζακύνθου (ελαιώνες και αμπελώνες) που συνεχίζουν να είναι διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Η ανάπτυξη του τουρισμού φαίνεται ότι δεν επηρέασε σημαντικά τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις στην πεδινή και παραγωγική ζώνη, σε αντίθεση με την ημιορεινή, στην οποία δεν παρατηρείται η ίδια αυξητική τάση. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο σύνολο των Δ.Δ δραστηριοποιούνται περίπου 5.000 γεωργικές εκμεταλλεύσεις, με τα ¾ περίπου αυτών να βρίσκονται στην πεδινή ζώνη. Η ίδια περίπου αυξητική τάση παρατηρείται και στο νησί της Κεφαλονιάς, αν και παρατηρείται μικρότερη αύξηση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Ο αντίστοιχος αριθμός των γεωργικών εκμεταλλεύσεων στην Κεφαλονιά είναι περίπου 3.500 και κατανέμεται ισομερώς σχεδόν στην πεδινή και ημιορεινή ζώνη, ενώ είναι πολύ μικρότερος στην ορεινή. Η παρατηρούμενη αύξηση εμφανίζεται αποκλειστικά στην πεδινή ζώνη, ενώ στην ημιορεινή και ορεινή παρατηρείται στασιμότητα, έως πολύ μικρή κάμψη. Στη Λευκάδα παρατηρείται αυξητική τάση στο σύνολο των Δ.Δ. Η τάση αποτυπώνεται τόσο στην πεδινή, όσο και στην ημιορεινή και ορεινή ζώνη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο μεγαλύτερος αριθμός γεωργικών εκμεταλλεύσεων καταγράφεται στην ορεινή ζώνη της Λευκάδας. Στην Ζάκυνθο για κάθε γεωργική εκμετάλλευση αντιστοιχούν περίπου 17 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης, στην Κεφαλονιά η αντιστοιχία είναι περίπου 16 στρέμματα ανά γεωργική εκμετάλλευση, ενώ στη Λευκάδα περίπου 28 στρέμματα ανά εκμετάλλευση. Παρατηρείται ότι στη Λευκάδα αντιστοιχούν σχεδόν διπλάσια στρέμματα ανά γεωργική εκμετάλλευση σε σχέση με τη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά, ενώ παρατηρείται ότι η Κεφαλονιά, παρά το ότι είναι το μεγαλύτερο σε έκταση νησί, διαθέτει τη μικρότερη γεωργική έκταση, γεγονός που ερμηνεύει και το μικρότερο αριθμό γεωργικών και αγροτικών εκμεταλλεύσεων. 34

Στους χάρτες των αμιγώς γεωργικών εκμεταλλεύσεων (Χάρτης 13) αποτυπώνονται οι αλλαγές την δεκαετία 1991 2001 στο νησί της Ζακύνθου με μια παρατηρούμενη μείωση των αμιγώς γεωργικών εκτάσεων στα βόρεια ορεινά και δυτικά Δ.Δ του νησιού, ενώ αντίθετα φαίνεται αυξητική τάση στα πεδινά, στο Δ.Δ Κερίου και στη χερσόνησο του Βασιλικού. Στην Κεφαλονιά (Χάρτης 14) αποτυπώνεται επίσης η μικρή αύξηση των αμιγώς γεωργικών εκμεταλλεύσεων στια πεδινά και παραγωγικά Δημοτικά Διαμερίσματα, ενώ παραμένουν στάσιμες ή μειώνονται ελαφρώς στις ορεινές και ημιορεινές. Αντίθετα, στη Λευκάδα (Χάρτης 15) παρατηρείται μία ισομερής αύξηση των αμιγώς γεωργικών εκμεταλλεύσεων τόσο στον πεδινό, όσο και στον ημιορεινό και ορεινό χώρο. Η μεγαλύτερη θετική αύξηση παρατηρείται στα νότια του νησιού, στη περιοχή του Βασιλικού καθώς και στα Δ.Δ κοντά στο μεγαλύτερο αστικό κέντρο του νησιού, την πόλη της Λευκάδας. Διάγραμμα 4. Μεταβολή των γεωργικών εκμεταλλεύσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 35

1991 2000 Χάρτης 13. Κατανομή τιμών των γεωργικών εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Ζακύνθου τα έτη 1991 και 2000 1991 1991 2000 2000 Χάρτης 14. Κατανομή τιμών των γεωργικών εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Κεφαλονιάς τα έτη 1991 και 2000 36

1991 2000 Χάρτης 15. Κατανομή τιμών των γεωργικών εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Λευκάδας τα έτη 1991 και 2000 Δείκτης «ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ (GEO_EKT)» Ο δείκτης «γεωργικές εκτάσεις» είναι πολύ σημαντικός στην προσπάθεια αποτύπωσης της αειφορίας. Καταγράφει τις γεωργικές εκτάσεις στην περιοχή μελέτης και συγκρίνει τη διαχρονική πορεία. Συσχετίζοντας τον με τους δείκτες πληθυσμού εξάγονται σημαντικά συμπεράσματα για την βιωσιμότητα των περιοχών. Στο σύνολο των Δ.Δ στη Ζάκυνθο και στη Λευκάδα, παρατηρείται μία αύξηση των καλλιεργημένων εκτάσεων κατά τη δεκαετία 1991 2001, ενώ αντίθετα παρατηρείται μείωση στην Κεφαλονιά (Διάγραμμα 5). Στη Ζάκυνθο η αύξηση των εκτάσεων εμφανίζεται στην πεδινή ζώνη, ενώ στην ημιορεινή παρατηρείται μία στασιμότητα. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι καλλιεργημένες εκτάσεις στην πεδινή ζώνη είναι τριπλάσιες από αυτές της ημιορεινής (62.000 στέμματα έναντι 22.000 στρεμμάτων περίπου). Επίσης στη Ζάκυνθο κατά τη δεκαετία 1991 2001 η ποσοστιαία αύξηση των γεωργικών 37

εκμεταλλεύσεων φτάνει το 26% και η αντίστοιχη αύξηση των γεωργικών εκτάσεων φτάνει περίπου στο 10%, γεγονός που δείχνει ότι υπάρχει δραστηριοποίηση στο γεωργικό τομέα και εισαγωγή στον κλάδο νέων αγροτών. Το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει στο νησί της Κεφαλονιάς, όπου παρατηρείται μία μείωση των γεωργικών εκτάσεων στα ορεινά και ημιορεινά και στασιμότητα στον πεδινό χώρο. Στο σύνολο των Δ.Δ η μείωση των γεωργικών εκτάσεων αγγίζει το 13% περίπου ενώ αντίστοιχα την ίδια περίοδο οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις παρουσιάζουν αύξηση της τάξης του 9% περίπου. Η Λευκάδα στο σύνολο των Δ.Δ παρουσιάζει μεγάλη αύξηση των γεωργικών εκτάσεων της τάξης του 45% περίπου, ενώ η αντίστοιχη αύξηση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων είναι κάτω από 10%. Διάγραμμα 5. Μεταβολή των γεωργικών εκτάσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 38

1991 2000 Χάρτης 16. Κατανομή τιμών των γεωργικών εκτάσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Ζακύνθου τα έτη 1991 και 2000 1991 2000 Χάρτης 17. Κατανομή τιμών των γεωργικών εκτάσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Κεφαλονιάς τα έτη 1991 και 2000 39

1991 2000 Χάρτης 18. Κατανομή τιμών των γεωργικών εκτάσεων ανά Δ.Δ του νησιού της Λευκάδας τα έτη 1991 και 2000 Δείκτης «Ιδιοκτησιακό καθεστώς των γεωργικών εκτάσεων» Με βάση την ΕΛΣΤΑΤ, υπάρχουν τρεις κατηγορίες του ιδιοκτησιακού χαρακτήρα των γεωργικών εκτάσεων: 1. Ιδιόκτητη χρησιμοποιούμενη γεωργική γη της εκμετάλλευσης Είναι η γεωργική γη που χρησιμοποιείται από τον κάτοχο της εκμετάλλευσης, η οποία αποτελεί ιδιοκτησία του ή καλλιεργείται από αυτόν με την ιδιότητα του επικαρπωτή ή του κληρονομικού μακροχρόνιου μισθωτή κλπ. ή αποτελεί ιδιοκτησία των μελών του νοικοκυριού του. 2. Νοικιασμένη χρησιμοποιούμενη γεωργική γη της εκμετάλλευσης Είναι κάθε έκταση νοικιασμένη από τον κάτοχο ή μέλος του νοικοκυριού του, τουλάχιστον για μία καλλιεργητική περίοδο 12 μηνών, έναντι καθορισμένου μισθώματος, προσυμφωνημένου γραπτώς ή προφορικώς, που καλλιεργήθηκε σαν μέρος της απογραφόμενης εκμετάλλευσης και η έκταση που καλλιεργήθηκε έναντι παροχής εργασίας σε άλλα κτήματα κάποιου ιδιοκτήτη. 40

3. Μεσιακή χρησιμοποιούμενη γεωργική γη της εκμετάλλευσης Δηλώθηκε από αυτόν που την καλλιεργεί και περιλαμβάνει την έκταση που καλλιεργείται από κοινού από τον ιδιοκτήτη και τον επίμορτο αγρολήπτη, ύστερα από γραπτή ή προφορική συμφωνία μεσιακής αγροληψίας για το μοίρασμα της παραγωγής. Ο δείκτης «ιδιοκτησιακό καθεστώς» των γεωργικών εκτάσεων θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικός για τα Ιόνια νησιά, λόγω του ιδιαίτερου ιδιοκτησιακού καθεστώτος που ισχύει, σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα. Ο συγκεκριμένος δείκτης παρουσιάζει την τάση αλλαγής του τρόπου εκμετάλλευσης της γεωργικής γης και τη σχέση με τις δραστηριότητες του πρωτογενούς παραγωγικού τομέα, σε ένα νησιωτικό χώρο ο οποίος δέχεται έντονες πιέσεις αλλαγών χρήσης γης, εγκατάλειψης των παραδοσιακών δραστηριοτήτων και στροφή προς τις δραστηριότητες του τουρισμού. Οι ιδιόκτητες - εκμεταλλεύσεις και εκτάσεις - στα Ιόνια νησιά Στη Ζάκυνθο σύμφωνα με τα απογραφικά στοιχεία των εθνικών απογραφών 1991 και 2001, παρατηρείται σημαντική αύξηση των ιδιόκτητων εκμεταλλεύσεων κυρίως στην πεδινή ζώνη και λιγότερο στην ημιορεινή. Στο σύνολο των Δ.Δ παρατηρείται μία αύξηση σε ποσοστό 30% περίπου, αν και οι ιδιόκτητες εκτάσεις αυξάνουν σε ποσοστό μικρότερο του 5% (Διάγραμμα 6). Φαίνεται καθαρά μία στροφή των ατόμων που διαθέτουν ιδιόκτητη γη προς τις γεωργικές δραστηριότητες, γεγονός που αποδεικνύεται από τη μεγάλη αύξηση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Η στροφή προς τις γεωργικές δραστηριότητες είτε ως κύρια απασχόληση, είτε ως συμπληρωματική με τον τουρισμό, στο νησί της Ζακύνθου, είναι σημαντική και η γεωργική δραστηριότητα συνεχίζει να αποτελεί έναν σημαντικό οικονομικό πυλώνα του νησιού. Στην Κεφαλονιά παρατηρείται επίσης αύξηση των ιδιόκτητων εκμεταλλεύσεων μόνο στην πεδινή ζώνη. Στο σύνολο των Δ.Δ η αύξηση είναι περίπου 17%, ενώ η αύξηση των ιδιόκτητων εκτάσεων στην Κεφαλονιά είναι κάτω από 10%. Τα απογραφικά στοιχεία και στην Κεφαλονιά δείχνουν ότι και εδώ η δραστηριότητες του πρωτογενή τομές αποτελούν σημαντικό πυλώνα της οικονομίας, κύριο ή συμπληρωματικό (Διάγραμμα 6) Σε αντίθεση με τα άλλα δύο νησιά του Ιονίου, στη Λευκάδα, σύμφωνα με τα στοιχεία των εθνικών απογραφών, τη δεκαετία 1991 2001 παρατηρείται τόσο μικρή μείωση στις ιδιόκτητες εκμεταλλεύσεις (που φθάνει το 3% περίπου) όσο και στις ιδιόκτητες εκτάσεις η οποία είναι πολύ μεγαλύτερη (φθάνοντας στο 13% περίπου). 41

Συγκριτικά αναφέρεται ότι σε κάθε ιδιόκτητη εκμετάλλευση στη Ζάκυνθο αντιστοιχούν 27 περίπου στρέμματα, στην Κεφαλονιά 65 στρέμματα και στη Λευκάδα περίπου 24 στρέμματα. Διάγραμμα 6. Μεταβολή της ιδιόκτητης χρησιμοποιούμενης γεωργικής γης της εκμετάλλευσης και εκτάσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 42

Οι νοικιαζόμενες - εκμεταλλεύσεις και εκτάσεις - στα Ιόνια νησιά Σύμφωνα με τα στοιχεία των εθνικών απογραφών 1991 και 2001 σχετικά με τις ενοικιαζόμενες εκμεταλλεύσεις και εκτάσεις στα τρία νησιά αποτυπώνεται: Στη Ζάκυνθο παρατηρείται μεγάλη αύξηση τόσο των ενοικιαζόμενων εκμεταλλεύσεων, όσο και των ενοικιαζόμενων εκτάσεων για την εγκατάσταση εκμετάλλευσης. Στο σύνολο των Δ.Δ η αύξηση των ενοικιαζόμενων εκμεταλλεύσεων φτάνει στο 40% περίπου. Αντίστοιχη εικόνα παρουσιάζουν και οι ενοικιαζόμενες εκτάσεις, των οποίων η αύξηση μεταξύ 1991 και 2001 πλησιάζει επίσης το 40%. Στην Κεφαλονιά παρατηρείται μικρή μείωση στις ενοικιαζόμενες εκμεταλλεύσεις (4% περίπου) και αντίστοιχα αύξηση της τάξης του 20% στις ενοικιαζόμενες εκτάσεις. Αντίθετα στη Λευκάδα παρατηρήθηκε μεγάλη μείωση στις νοικιαζόμενες εκμεταλλεύσεις (67%) αν και η καλλιεργημένη έκταση που χρησιμοποιήθηκε ως νοικιαζόμενη αυξήθηκε κατά 200% (Διάγραμμα 7). Διάγραμμα 7. Μεταβολή της νοικιασμένης χρησιμοποιούμενης γεωργικής γης της εκμετάλλευσης και εκτάσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 43

Οι μεσιακές - εκμεταλλεύσεις και εκτάσεις - στα Ιόνια νησιά Σε σχέση με τις μεσιακές εκμεταλλεύσεις και εκτάσεις, στη Ζάκυνθο, στο σύνολο των Δ.Δ μεταξύ 1991 και 2001, δεν παρατηρείται αξιοσημείωτη μεταβολή. Παρουσιάζει ενδιαφέρον όμως το γεγονός ότι παρατηρείται μεγάλη μείωση στην πεδινή ζώνη και αντίθετα μεγάλη αύξηση στην ημιορεινή. Κάτι αντίστοιχο ακριβώς εμφανίζεται και στις μεσιακές εκτάσεις, δηλαδή μείωση στα πεδινά και αύξηση στα ημιορεινά. Ιδιαίτερη σημασία έχουν τα στοιχεία της απογραφής για τις μεσιακές εκμεταλλεύσεις και εκτάσεις στην Κεφαλονιά, όπου ο τύπος αυτός τείνει να εξαφανιστεί, τόσο στην πεδινή ζώνη, όσο και στην ημιορεινή και ορεινή. Στη Λευκάδα παρατηρείται μια αύξηση στο σύνολο των Δ.Δ, η οποία οφείλεται στην αύξηση των μεσιακών εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στην ορεινή ζώνη του νησιού κυρίως, ενώ αντίθετα στην πεδινή παρατηρείται αντίστοιχα μεγάλη μείωση (Διάγραμμα 8). Διάγραμμα 8. Μεταβολή της μεσιακής χρησιμοποιούμενης γεωργικής γης της εκμετάλλευσης και εκτάσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 44

Χάρτης 19. Κατανομή των ιδιόκτητων καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στη Ζάκυνθο τη χρονική περίοδο 1991-2000 45

Χάρτης 20. Κατανομή των ιδιόκτητων καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στην Κεφαλονιά τη χρονική περίοδο 1991-2000 46

Χάρτης 21. Κατανομή των ιδιόκτητων καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στη Λευκάδα τη χρονική περίοδο 1991-2000 47

Χάρτης 22. Κατανομή των νοικιασμένων καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στη Ζάκυνθο τη χρονική περίοδο 1991-2000 48

Χάρτης 23. Κατανομή των νοικιασμένων καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στην Κεφαλονιά τη χρονική περίοδο 1991-2000 49

Χάρτης 24. Κατανομή των νοικιασμένων καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στη Λευκάδα τη χρονική περίοδο 1991-2000 50

Χάρτης 25. Κατανομή των μεσιακών καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στη Ζάκυνθο τη χρονική περίοδο 1991-2000 51

Χάρτης 26. Κατανομή των μεσιακών καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στην Κεφαλονιά τη χρονική περίοδο 1991-2000 52

Χάρτης 27. Κατανομή των μεσιακών καλλιεργούμενων εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων στη Λευκάδα τη χρονική περίοδο 1991-2000 53

Δείκτης «Αρδευόμενη και Αρδευθείσα έκταση» Αρδευόμενη έκταση Περιλαμβάνονται οι συνολικές εκτάσεις που ποτίστηκαν, έστω και μία φορά, κατά την καλλιεργητική περίοδο αναφοράς της απογραφής (π.χ. από 1/10/90 έως 30/9/91), καθώς και οι εκτάσεις εκείνες που μπορούσαν να ποτιστούν, αλλά δεν ποτίστηκαν, για διαφόρους λόγους. Δεν περιλαμβάνονται οι εκτάσεις, για την άρδευση των οποίων χρησιμοποιήθηκαν υδροφόρα μηχανήματα. Αρδευθείσα έκταση Είναι η έκταση που πραγματικά ποτίστηκε κατά την καλλιεργητική περίοδο αναφοράς της απογραφής. Ο δείκτης αρδευόμενη και αρδευθείσα έκταση δίνει την τάση εκσυγχρονισμού και βελτίωσης της γεωργικής παραγωγής. Σύμφωνα με τα απογραφικά στοιχεία των ετών 1991 και 2001 της Στατιστικής Υπηρεσίας, τα Ιόνια νησιά (Ζάκυνθος, Κεφαλονιά και Λευκάδα) σε σχέση με τον παραπάνω δείκτη παρουσιάζουν την εξής εικόνα: Στη Ζάκυνθο, τόσο οι αρδευόμενες, όσο και οι αρδευθείσες γεωργικές εκτάσεις παρουσιάζουν μία στασιμότητα, με μικρή αυξητική τάση στο σύνολο των Δ.Δ. (Διάγραμμα 9). Στην Κεφαλονιά παρατηρείται μία καθαρή αύξηση, η οποία εντοπίζεται στις πεδινές και ημιορεινές καλλιέργειες, ενώ στις αντίστοιχες ορεινές παρατηρείται μείωση, ενώ στο νησί της Λευκάδας, αντίθετα με τα άλλα δύο νησιά παρατηρείται διαχρονικά μείωση στο σύνολο των Δ.Δ. (Διάγραμμα 9). Αξίζει να σημειωθεί ότι και στα τρία νησιά, παρά τη διαφορετική συνολική έκταση του κάθε νησιού, οι αρδευθείσες εκτάσεις καταλαμβάνουν περίπου την ίδια έκταση (5.000 στρέμματα, που αντιστοιχεί στην συνολικά αρδευόμενη έκταση σε Ζάκυνθο και Λευκάδα, ενώ στην Κεφαλονιά οι αρδευόμενες εκτάσεις πλησιάζουν τα 8.000 στρέμματα (Διάγραμμα 9). 54

Διάγραμμα 9. Μεταβολή των αρδευόμενων και αρδευθεισών εκτάσεων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991-2000 55

Χάρτης 28. Κατανομή των αρδευόμενων και αρδευθείσων εκτάσεων στη Ζάκυνθο τη χρονική περίοδο 1991-2000 56

Χάρτης 29. Κατανομή των αρδευόμενων και αρδευθείσων εκτάσεων στην Κεφαλονιά τη χρονική περίοδο 1991-2000 57

Χάρτης 30. Κατανομή των αρδευόμενων και αρδευθείσων εκτάσεων στην Λευκάδα τη χρονική περίοδο 1991-2000 58

ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ Η κτηνοτροφία παρακολουθείται από την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία, με μια σειρά δεικτών που έχουν σχέση με τον αριθμό των κτηνοτροφικών μονάδων (εκμεταλλεύσεις) ανά είδος ζώου, όσο και με τον ίδιο τον αριθμό των εκτρεφόμενων ζώων. Αναλυτικά οι καταγραμμένοι δείκτες είναι: 1. α) Βοοειδή-σύνολο εκμεταλλεύσεων, β) Βοοειδή-σύνολο κεφαλών, γ) Βοοειδή-θηλυκά εκμεταλλεύσεις και δ) Βοοειδή-θηλυκά κεφαλές 2. α) Προβατοειδή εκμεταλλεύσεις και β) Προβατοειδή κεφαλές 3. α) Αίγες εκμεταλλεύσεις και β) Αίγες κεφαλές 4. α) Χοίροι εκμεταλλεύσεις και β) Χοίροι κεφαλές 5. α) Πουλερικά εκμεταλλεύσεις και β) Πουλερικά κεφαλές 6. α) Κυψέλες μελισσών εκμεταλλεύσεις και β) Αριθμός κυψελών 7. α) Μονόπλα εκμεταλλεύσεις και β) Μονόπλα κεφαλές Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι δείκτες που σχετίζονται με την κτηνοτροφική δραστηριότητα στα νησιά του Ιονίου. Τα στοιχεία είναι από τις εθνικές απογραφές των ετών 1981,1991 και 2000. Δείκτης ΒΟΟΕΙΔΗ-ΣΥΝΟΛΟ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ (T_EKM_BOO) Ο δείκτης των βοοειδών, σε συνδυασμό με την πορεία και των άλλων κτηνοτροφικών ειδών, δείχνει την τάση της κτηνοτροφικής δραστηριότητας στην περιοχή μελέτης και αποτελεί βασικό στοιχείο για την αξιολόγηση της οικονομικής βιωσιμότητας, η οποία με τους άλλους δύο βασικούς πυλώνες της βιώσιμης ανάπτυξης, την κοινωνία και το περιβάλλον, καθορίζουν αν η πορεία είναι βιώσιμη ή όχι. Οι επιχειρήσεις βοοειδών στα τρία νησιά του Ιονίου παρουσιάζουν σημαντική μείωση, γεγονός που σημαίνει τη δραματική υποβάθμιση ενός σημαντικού τομέα της πρωτογενούς παραγωγής, τόσο για την τοπική, όσο και για την εθνική οικονομία. Σύμφωνα με τα απογραφικά στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, στο νησί της Ζακύνθου παρατηρείται δραματική μείωση των εκμεταλλεύσεων εκτροφής βοοειδών στο σύνολο των Δ.Δ. Η παρατηρούμενη είναι μεγαλύτερη κατά τη δεκαετία 1981 1991 και συνεχής αλλά μικρότερη κατά τη δεκαετία 1991 2000. Ο συνολικός αριθμός των εκμεταλλεύσεων το 1981 ήταν περίπου 1500 και το 2000 περίπου 300, που σημαίνει ότι η μείωση αγγίζει το 80%. Μεγάλη μείωση παρατηρείται και στο νησί της Κεφαλονιάς τη δεκαετία 1981 1991, όμως στη συνέχεια παρατηρείται σχετική ανάκαμψη των επιχειρήσεων βοοειδών (ο συνολικός αριθμός των επιχειρήσεων το 1981 στην Κεφαλονιά ήταν περίπου 250, το 1991 περίπου 110 και το 2001 ανέβηκαν στις 160 εκμεταλλεύσεις). Στο νησί της Λευκάδας παρατηρείται η ίδια ακριβώς πορεία με αυτήν της Ζακύνθου, συνεχής μείωση των επιχειρήσεων από το 1981 μέχρι το 59

2000. Στο σύνολο των Δ.Δ ο συνολικός αριθμός ήταν περίπου 150 επιχειρήσεις, ενώ το έτος 2001 δεν έφτανε τις 40 εκμεταλλεύσεις (Διάγραμμα 10). Διάγραμμα 10. Μεταβολή του συνόλου των εκμεταλλεύσεων των βοοειδών τα έτη 1981, 1991, και 2000, στη Ζάκυνθο, στην Κεφαλονιά και στη Λευκάδα Δείκτης ΒΟΟΕΙΔΗ-ΣΥΝΟΛΟ ΚΕΦΑΛΩΝ (T_ΚEF_BOO) Ο δείκτης «Βοοειδή Σύνολο Κεφαλών» δείχνει την διαχρονική πορεία του ζωικού κεφαλαίου (βοοειδή) κατά τις τρεις συνεχείς απογραφικές περιόδους, ήτοι το 1981, 1991 και 2000. Είναι σημαντικός διότι σε συνδυασμό με το δείκτη των επιχειρήσεων βοοειδών έχουμε πλήρη εικόνα για την κατάσταση της κτηνοτροφικής αυτής δραστηριότητας. 60

Στη Ζάκυνθο, όπως φαίνεται και στο παρακάτω διάγραμμα 11, παρατηρείται μείωση στο σύνολο των Δ.Δ κατά τις τρεις δεκαετίες των απογραφών. Η μεγαλύτερη μείωση παρατηρείται τη δεκαετία 1981 1991, ενώ στη συνέχεια παρατηρείται στασιμότητα στα πεδινά και μικρή ανάκαμψη στην ημιορεινή ζώνη. Συγκεκριμένα το 1981 υπήρχαν στο νησί περίπου 5.000 βοοειδή, το 1991 ο αριθμός μειώθηκε σχεδόν στο μισό και τη δεκαετία 1991-2000 παρατηρείται μία ανάκαμψη του πληθυσμού φτάνοντας περίπου τα 2.500 περίπου κεφάλια. Στην Κεφαλονιά αντίθετα, στο σύνολο των Δ.Δ υπάρχει μικρή αύξηση των κεφαλών βοοειδών. Μείωση υπάρχει μόνο κατά τη δεκαετία 1981 1991 και στη συνέχεια παρατηρείται ανοδική πορεία τόσο στα πεδινά, όσο και στα ημιορεινά και ορεινά του νησιού. Το 1981 καταγράφονται περίπου 2.100 κεφαλές, μειώθηκαν κάτω από 2.000 το 1991 και το 2001 ο αριθμός έφτασε τις 2.300 περίπου, όσα και στο νησί της Ζακύνθου περίπου. Στο νησί της Λευκάδας, πέραν του μικρού αριθμού κεφαλών βοοειδών το έτος 1981 (λίγο πάνω από 700), το 1991 μειώθηκαν σε 400 περίπου και το 2000 παρατηρείται μια μικρή ανάκαμψη του αριθμού. Διάγραμμα 11. Μεταβολή του συνόλου των κεφαλών των βοοειδών τα έτη 1981, 1991, και 2000, στη Ζάκυνθο, στην Κεφαλονιά και στη Λευκάδα 61

1981 1991 2000 Χάρτης 31. Κατανομή του συνόλου των εκμεταλλεύσεων και κεφαλών των βοοειδών ανά Δ.Δ της Ζακύνθου τα έτη 1981, 1991, 2000. 62

1981 1991 2000 Χάρτης 32. Κατανομή του συνόλου των εκμεταλλεύσεων και κεφαλών των βοοειδών ανά Δ.Δ της Κεφαλονιάς τα έτη 1981, 1991, 2000. 63

1981 1991 2000 Χάρτης 33. Κατανομή του συνόλου των εκμεταλλεύσεων και κεφαλών των βοοειδών ανά Δ.Δ της Λευκάδας τα έτη 1981, 1991, 2000. 64

Δείκτης ΠΡΟΒΑΤΟΕΙΔΗ-ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ (EKM_PROB) Με το δείκτη «προβατοειδή εκμεταλλεύσεις» αποτυπώνεται η κατάσταση της προβατοτροφίας στα νησιά του Ιονίου. Συγκεκριμένα: Στη Ζάκυνθο οι εκμεταλλεύσεις των προβατοειδών παρουσιάζουν μείωση στο σύνολο των Δ.Δ. Κατά τη δεκαετία 1981 1991 στην πεδινή ζώνη παρατηρείται έντονη μείωση (από τις 850 περίπου εκμεταλλεύσεις μειώνονται σε 500), ενώ κατά την επόμενη απογραφή η δραστηριότητα εμφανίζει μικρή ανάκαμψη. Το ίδιο ακριβώς παρατηρείται και στην ημιορεινή ζώνη. Ο συνολικός αριθμός εκμεταλλεύσεων στην απογραφή του 2000 φτάνει τις 800 εκμεταλλεύσεις περίπου. Στην Κεφαλονιά τα στοιχεία εμφανίζουν μία σταθερότητα με μικρές αυξομειώσεις τόσο στα πεδινά, όσο και στα ημιορεινά και ορεινά. Αυτό αποτυπώνεται και στο σύνολο των Δ.Δ, τα οποία εμφανίζουν σταθερότητα με αυξητική τάση και οι εκμεταλλεύσεις να πλησιάζουν τις 1.000. Αντίθετη εικόνα παρουσιάζουν οι εκμεταλλεύσεις προβατοειδών στη Λευκάδα. Διαχρονικά παρατηρείται μείωση σε όλες τις υψομετρικές ζώνες, με αποτέλεσμα από 1.200 περίπου το 1881 να μειωθούν το 2000 σε 700 περίπου εκμεταλλεύσεις (Διάγραμμα 12). Διάγραμμα 12. Μεταβολή των εκμεταλλεύσεων προβατοειδών στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1981 1991 2000 65

Δείκτης ΠΡΟΒΑΤΟΕΙΔΗ-ΚΕΦΑΛΕΣ (KEF_PROB) Ο δείκτης «προβατοειδή κεφαλές» μας δίνει την διαχρονική εξέλιξη του ζωικού κεφαλαίου των προβάτων στα νησιά του Ιονίου. Σύμφωνα με τα στοιχεία των εθνικών απογραφών για το ζωικό κεφάλαιο (προβατοειδή), στη Ζάκυνθο παρατηρείται μία συνεχής αύξηση του αριθμού των προβάτων, τόσο κατά τη δεκαετία 1981 1991, όσο και την επόμενη δεκαετία 1991 2000. Η αύξηση αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον διότι είναι ισομερώς κατανεμημένη τόσο στην πεδινή, όσο και στην ημιορεινή ζώνη. Από 4.500 κεφαλές σε όλα τα Δ.Δ το 1981, το 1991 καταγράφονται περίπου 12.000 ζώα. Παρόμοια εικόνα παρατηρείται και στην Κεφαλονιά, όπου σχεδόν διπλασιάζεται ο αριθμός των προβάτων από το 1981 μέχρι το 2001. Συγκεκριμένα από 60.000 το 1981, ανέβηκαν σε 75.000 άτομα το 1991 και σε 100.000 περίπου το 2000. Στη Λευκάδα, παρατηρείται αύξηση του κεφαλαίου των προβάτων τη δεκαετία 1981 1991 και στη συνέχεια μείωση η οποία καταγράφεται στην απογραφή του 2000. Ο συνολικός αριθμός είχε φτάσει το 1991 τα 12.000 άτομα περίπου (όσο στη Ζάκυνθο περίπου) και το 2000 μειώθηκε σε 10.000 ζώα περίπου. Αναλύοντας τον παραπάνω δείκτη γίνεται σαφής η κτηνοτροφική δυναμική της Κεφαλονιάς σε σύγκριση με τα άλλα δύο νησιά του Ιονίου, η οποία αιτιολογείται και από τη μεγαλύτερη έκταση του νησιού, αλλά κυρίως από την μορφολογική και τοπογραφική του διαμόρφωση, με μεγάλης έκτασης ορεινό χώρο και χορτολιβαδικές εκτάσεις. Η σύγκριση του ζωικού κεφαλαίου των νησιών της Ζακύνθου και της Λευκάδας δείχνει ότι η Λευκάδα, παρά τη μείωση, διαθέτει αναλογικά με την έκταση του νησιού μεγαλύτερο ζωικό κεφάλαιο. Στη Λευκάδα σε κάθε 30 στρέμματα γης αντιστοιχεί μία ζωική κεφαλή, ενώ στην Ζάκυνθο σε κάθε 34 στρέμματα γης. Στην Κεφαλονιά η αντιστοιχία είναι περίπου 8 στρέμματα σε κάθε ζωική κεφαλή. Εάν συνυπολογιστεί και η πληθυσμιακή διαφορά των νησιών αντιλαμβανόμαστε ότι η προβατοτροφία ως οικονομική δραστηριότητα στη Ζάκυνθο, υστερεί πολύ έναντι των άλλων δύο νησιών. 66

Διάγραμμα 13. Μεταβολή των προβατοειδών (κεφαλών) στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1981 1991 2000 67

1981 1991 2000 Χάρτης 34. Κατανομή του συνόλου των εκμεταλλεύσεων των προβατοειδών ανά Δ.Δ στα Ιόνια Νησιά τα έτη 1981, 1991, 2000. 68

Δείκτης ΑΙΓΕΣ- ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ (EKM_AIGES) Με το δείκτη «αίγες εκμεταλλεύσεις» αποτυπώνεται η κατάσταση της εκτροφής αιγών στα νησιά του Ιονίου. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο δείκτης της συγκεκριμένης δραστηριότητας, ο αριθμός των αιγών, καθώς και ο τρόπος εκτροφής τους (ελεύθερα ή σταβλισμένα), διότι συνδέεται άμεσα με την αποκατάσταση του περιβάλλοντος μετά από πυρκαγιές, στις πυρόπληκτες περιοχές του Ιονίου και κυρίως της Ζακύνθου. Ο δείκτης δείχνει εντυπωσιακή τάση μείωσης των εκμεταλλεύσεων αιγοτροφίας από το 1981 μέχρι και την απογραφή του 2000 και στα τρία νησιά του Ιονίου, με σημαντικότερη τη μείωση στη Λευκάδα (Διάγραμμα 16). Στη Ζάκυνθο το 1981 οι εκμεταλλεύσεις ξεπερνούσαν τις 3.000, μειώθηκαν σημαντικά το 1991 σε λιγότερες από 2.000 και η μείωση συνεχίστηκε με μικρότερη ένταση. Η απογραφή του 2000 καταγράφει περίπου 1.800 εκμεταλλεύσεις αιγοτροφίας, μια μείωση της τάξης του 40% από το 1981. Αντίστοιχη μείωση παρατηρείται και στην Κεφαλονιά, τόσο στον πεδινό χώρο, όσο και στον ημιορεινό και ορεινό. Ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων, από 2.100 περίπου το 1981 μειώθηκε σε 1.200 το έτος 2000, μια σημαντική επίσης μείωση της τάξης του 40% περίπου. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στη Λευκάδα. Και εδώ παρατηρείται μείωσε σε όλα τα έτη απογραφής και σε όλες τις υψομετρικές ζώνες (πεδινά, ημιορεινά, ορεινά). Οι εκμεταλλεύσεις από 2.700 περίπου το 1981, το 2000 πλησίαζαν πτωτικά τις 1.100 περίπου, μειωμένες εντυπωσιακά κατά 59% περίπου. Ιδιαίτερη αξία έχει το γεγονός ότι στη Ζάκυνθο καταγράφονται οι περισσότερες εκμεταλλεύσεις, ενώ στην Κεφαλονιά και στη Λευκάδα παρατηρείται ο ίδιος αριθμός, παρά το γεγονός ότι η Κεφαλονιά είναι υπερδιπλάσια σε έκταση της Λευκάδας (Κεφαλονιά 781.000 στρέμματα, Λευκάδα 302.500 στρέμματα). Παρόλα αυτά, στην Κεφαλονιά κάθε εκμετάλλευση έχει πολύ περισσότερα άτομα (μεγάλα κοπάδια), όπως αναλύεται παρακάτω στον αριθμό των αιγών σε κάθε νησί. 69

Δείκτης ΑΙΓΕΣ- ΚΕΦΑΛΕΣ (KEF_AIGES) Ιδιαίτερη αξία έχει η ανάλυση και η ερμηνεία και η συσχέτιση του συγκεκριμένου δείκτη με τον προηγούμενο (Αίγες Εκμεταλλεύσεις). Αντίθετα με τις εκμεταλλεύσεις αιγοτροφίας, στις οποίες παρατηρείται σημαντική πτωτική πορεία, ο αριθμός των αιγών και στα τρία νησιά παρουσιάζει μεγάλη αύξηση (Διάγραμμα 14). Στη Ζάκυνθο παρατηρείται μικρή πτώση στην πεδινή ζώνη και μεγάλη αύξηση του αριθμού στην ημιορεινή. Συγκεκριμένα, στο σύνολο των Δ.Δ ο αριθμός των αιγών από περίπου 11.000 φτάνει σχεδόν τις 20.000, μία ποσοστιαία αύξηση 80% περίπου. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στην Κεφαλονιά, όπου παρατηρείται συνεχής αύξηση του αριθμού των αιγών σε όλες τις υψομετρικές ζώνες και σε όλες τις απογραφικές περιόδους. Ο αριθμός των αιγών υπερ-διπλασιάστηκε από 52.000 το 1981, σε 100.000 το 1991 και σε 110.000 περίπου το 2000. Μία αύξηση που ξεπερνάει το 110%. Στο νησί της Λευκάδας, στο σύνολο των Δ.Δ παρατηρείται, αντίθετα με τα άλλα δύο νησιά, μία αύξηση μεταξύ 1981 και 1991 και στην επόμενη δεκαετία ο αριθμός των αιγών μειώνεται και φτάνει λίγο πιο κάτω από τα επίπεδα του 1981. Κάτια αντίστοιχο παρατηρείται και στα ημιορεινά και ορεινά του νησιού, όπου υπάρχει και ο μεγάλος αριθμός των γαιών. Στην πεδινή ζώνη, ο ήδη μικρός αριθμός το 1981, μειώνεται ακόμα περισσότερο το 2000. Σε αριθμούς, από 14.000 περίπου το 1981, αυξάνονται σε 16.500 περίπου το 1991 και ο αριθμός μειώνεται σε 13.000 περίπου το έτος 2000, λίγο πιο κάτω από τα επίπεδα του 1881. Συγκρίνοντας τις εκμεταλλεύσεις αιγοτροφίας με τον αντίστοιχο αριθμό κεφαλών αιγών, παρατηρείται μεγάλη μείωση στις εκμεταλλεύσεις, ενώ ο αριθμός αυξάνεται υπερβολικά στα δύο νησιά (Ζάκυνθο, Κεφαλονιά), με εξαίρεση τη Λευκάδα, όπου μετά το 1991 παρατηρείται μείωση του αριθμού. Επισημαίνουμε ιδιαίτερα τον μεγάλο αριθμό αιγών στην Κεφαλονιά, όπως επίσης και στα άλλα δύο νησιά, σε σύγκριση με τους άλλους τύπους κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων (βοοειδή, προβατοτροφία), δεδομένου ότι ο μεγάλος αριθμός αιγών (πάνω από τη φέρουσα ικανότητα) πέρα του ότι υποβαθμίζουν τα φυσικά οικοσυστήματα, λειτουργούν και ανασταλτικά στη φυσική αποκατάσταση των οικοσυστημάτων, μετά από πυρκαγιά. Αξιοσημείωτο επίσης είναι το γεγονός ότι ο αριθμός των αιγών συγκεντρώνεται σε μικρότερο αριθμό επιχειρήσεων, με μεγαλύτερο αριθμό ζώων. 70

Διάγραμμα 14. Μεταβολή των εκμεταλλεύσεων και κεφαλών αιγών στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1981 1991-2000 Δείκτης ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΥΨΕΛΩΝ (AR_KYPS) Ο δείκτης «αριθμός κυψελών» χρησιμοποιείται για να διερευνηθεί η τάση των τοπικών κοινωνιών προς τη διατήρηση ή όχι παραδοσιακών για την περιοχή του Ιονίου δραστηριοτήτων, οι οποίες συνάδουν με τα μεσογειακά οικοσυστήματα και τη χλωρίδα του Ιονίου. Σύμφωνα με τα στοιχεία των εθνικών απογραφών 1991 και 2000, οι μελισσοκομικές επιχειρήσεις μειώνονται μεν και στα 71

τρία νησιά του Ιονίου, στο σύνολο των Δ.Δ, όμως ο αριθμός των κυψελών αυξάνεται στα νησιά της Ζακύνθου και της Κεφαλονιάς και μειώνεται σημαντικά στο νησί της Λευκάδας. Στη Ζάκυνθο, από τις περίπου 3.000 κυψέλες το 1991 έφτασαν το 2000 στις 4.000, ενώ οι μελισσοκομικές εκμεταλλεύσεις από 180 περίπου μειώθηκαν σε 120 περίπου. Στην Κεφαλονιά οι κυψέλες από 6.500 το 1991, το 2000 καταγράφονται 8.000 περίπου, ενώ και στην Κεφαλονιά παρατηρείται μείωση των αντίστοιχων επιχειρήσεων από 280 σε 170 περίπου. Μόνο στη Λευκάδα παρατηρείται μείωση των κυψελών από 5.500 σε 4.100 περίπου και αντίστοιχη μείωση στις επιχειρήσεις από 120 σε 90 περίπου (Διάγραμμα 15). Παρά την παρατηρούμενη μείωση στη Λευκάδα και παρά τη μικρότερη έκταση του νησιού, φαίνεται ότι η δραστηριότητα της μελισσοκομίας ασκείται εντονότερα απ ότι στη Ζάκυνθο, ενώ στην Κεφαλονιά (πάνω από 8.000 κυψέλες) αποτελεί σημαντική μία οικονομική δραστηριότητα. Διάγραμμα 15. Μεταβολή των εκμεταλλεύσεων και κυψελών στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1991 2000 72

Χάρτης 35. Κατανομή μελισσοκομικών εκμεταλλεύσεων ανά Δ.Δ στα Ιόνια νησιά τα έτη 1981, 2001 73

Δείκτης ΜΟΝΟΠΛΑ- ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ (EKM_MONOP) Ο δείκτης «Μόνοπλα Εκμεταλλεύσεις» δείχνει καθαρά την πορεία πλήρους εγκατάλειψης των εκμεταλλεύσεων μονόπλων σε όλα τα Ιόνια. Τα εναπομείναντα μόνοπλα σε όλα τα νησιά, μάλλον συνδέονται πια με την τουριστική ανάπτυξη, παρά την πρωτογενή παραγωγή όπως ήταν στο παρελθόν. Συγκεκριμένα στο σύνολο των Δ.Δ της Ζακύνθου, από 1.450 περίπου το 1981, το 2000 κατεγράφησαν μόνο 60 περίπου σε όλο το νησί. Στην Κεφαλονιά επίσης από 2.300 περίπου το 1981, το 2000 υπήρχαν λιγότερα από 150 ενώ στη Λευκάδα διατηρείται ακόμα έναν σημαντικός αριθμός, από 3.300 το 1981, το 2000 κατεγράφησαν περίπου 700 μόνοπλα (Διάγραμμα 16). Διάγραμμα 16. Μεταβολή των εκμεταλλεύσεων και κεφαλών μονόπλων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1981-2000 74

3.2.2. Δευτερογενής τομέας Δείκτης ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ-ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ (ERGOST) Ο δείκτης «Εργοστάσια Εργαστήρια» δείχνει την τάση του Ιονίου σχετικά με την ανάπτυξη του δευτερογενούς τομέα της οικονομίας. Έχει ιδιαίτερη σημασία η διαχρονική πορεία του και η σύγκρισή του με τον τριτογενή τομέα και ιδιαίτερα με τον τουρισμό στην περιοχή του Ιονίου. Μια υγιής οικονομία θα πρέπει να στηρίζεται και στους τρεις τομείς (πρωτογενή, δευτερογενή, τριτογενή), να υπάρχει ισομερής ανάπτυξη, δίκαιη κατανομή του πλούτου και σεβασμός στις αρχές της αειφορίας. Η συγκριτική ανάλυση των απογραφικών στοιχείων 1990 και 2000 στα τρία νησιά, δείχνει δραματική μείωση του δευτερογενούς τομέα στη Ζάκυνθο και μικρότερη στην Κεφαλονιά και στη Λευκάδα, γεγονός που ερμηνεύεται από αντίστοιχη ανάπτυξη του τουριστικού τομέα. Στη Ζάκυνθο, τα εργοστάσια εργαστήρια μειώθηκαν περίπου κατά 50% στο σύνολο των Δ.Δ, με τη μεγάλη μείωση να συμβαίνει στον πεδινό χώρο. Συγκεκριμένα από 200 περίπου το 1990, το 2000 κατεγράφησαν ελάχιστα πάνω από 100 μονάδες. Στην Κεφαλονιά, η μείωση είναι μικρότερη. Αντίθετα με τη Ζάκυνθο, στον πεδινό χώρο παρατηρείται αύξηση και μικρή μείωση στον ημιορεινό και ορεινό χώρο. Συνολικά τα εργοστάσια εργαστήρια στο σύνολο των Δ.Δ της Κεφαλονιάς, μεταξύ 1990 και 2000 παρουσιάζουν μείωση κατά 18% περίπου. Στη Λευκάδα, η κατάσταση είναι παρόμοια με την Κεφαλονιά, με τη διαφορά ότι και στον πεδινό χώρο παρατηρείται μικρή μείωση των δραστηριοτήτων του δευτερογενούς τομέα. Στο σύνολο των Δ.Δ η μείωση δεν ξεπερνάει το 12,5%. Σε αριθμούς, από 120 τα εργοστάσια εργαστήρια το 1990 μειώθηκαν σε περίπου 105 το 2000 (Διάγραμμα 17). Συγκρίνοντας το δείκτη στα τρία νησιά, είναι φανερό ότι η Ζάκυνθος αντιμετωπίζει το μεγαλύτερο πρόβλημα στο δευτερογενή τομέα, ο οποίος υποβαθμίζεται από την έντονη τουριστική ανάπτυξη μετά την δεκαετία του 90. 75

Διάγραμμα 17. Μεταβολή εργοστασίων - εργαστηρίων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1990-2000 76

Χάρτης 36. Κατανομή τιμών των εργοστασίων-εργαστηρίων ανά Δ.Δ στα νησιά του Ιονίου τα έτη 1990-2000 77

3.2.3.Τριτογενής τομέας Δείκτης ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ (XEN) Ο δείκτης «ξενοδοχεία» είναι ιδιαίτερα σημαντικός, διότι δίνει την τάση του αναπτυξιακού μοντέλου που ακολουθήθηκε στα Ιόνια νησιά κατά τη δεκαετία 1990 2000. Η ανάλυση των στοιχείων παρουσιάζει ανάγλυφη την εικόνα της επικράτησης της τουριστικής δραστηριότητας κυρίως στον παράκτιο χώρο, σε βάρος κάθε άλλης οικονομικής δραστηριότητας. Το πρόβλημα παρουσιάζεται έντονα κυρίως στη Ζάκυνθο, όπου παρατηρείται σχετική στασιμότητα σε πολλούς τομείς της οικονομικής δραστηριότητας, έναντι της «έκρηξης» κατασκευής ξενοδοχειακών μονάδων στον πεδινό και παράκτιο χώρο. Συγκεκριμένα στο σύνολο των Δ.Δ. της Ζακύνθου, από περίπου 200 ξενοδοχειακές μονάδες το 1990, κατεγράφησαν το 2000 πάνω από 1.000, μια αύξηση περίπου 400%. Ιδιαίτερα αρνητικό είναι το γεγονός ότι το σύνολο της αύξησης αφορά μόνο τον πεδινό και παράκτιο χώρο, γεγονός που μεγαλώνει το αναπτυξιακό χάσμα στη Ζάκυνθο μεταξύ πεδινού και ημιορεινού χώρου. Περίπου 900 ξενοδοχεία στον πεδινό χώρο έναντι 80 περίπου στον ημιορεινό το έτος 2000. Αντίστοιχη, αλλά ηπιότερη, κατάσταση παρατηρείται στο αναπτυξιακό μοντέλο της Κεφαλονιάς, με τη διαφορά ότι μέρος της τουριστικής ανάπτυξης επιμερίζεται και στον ημιορεινό χώρο και ελάχιστη στον καθαρά ορεινό. Ερμηνεύοντας τα στοιχεία σχετικά με τον ορεινό χώρο, φαίνεται καθαρά ότι ο ορεινός χώρος στα Ιόνια νησιά είναι σχεδόν αναξιοποίητος. Η εφαρμογή μιας νέας ισόρροπης αναπτυξιακής πολιτικής θα πρέπει να συμπεριλάβει και τον ημιορεινό και ορεινό χώρο, με ιδιαίτερη προσοχή στο φυσικό περιβάλλον και στην αειφορική ανάπτυξη. Στο σύνολο των Δ.Δ οι ξενοδοχειακές μονάδες στην Κεφαλονιά το 2000, σύμφωνα με τα στοιχεία της στατιστικής Υπηρεσίας, ήταν περίπου 680, εκ των οποίων οι 400 στον αστικό και παράκτιο χώρο, 220 περίπου στον ημιορεινό και περίπου 60 στον ορεινό χώρο. Με μια πρώτη ματιά φαίνεται ότι η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα είναι περισσότερο ισόρροπη απ ότι στη Ζάκυνθο. Στη Λευκάδα, η ανάλυση των στοιχείων δίνει πράγματι εντυπωσιακά αποτελέσματα. Ο ορεινός χώρος φαίνεται να παίρνει τη μερίδα του λέοντος στην ανάπτυξη κατά τη δεκαετία 1990 2000, συνυπολογίζοντας βέβαια ότι το μεγαλύτερο μέρος της Λευκάδας καταλαμβάνεται από ορεινούς όγκους. Συγκεκριμένα, στο σύνολο των Δ.Δ, το 1990 καταγράφηκαν 100 ξενοδοχεία και το 2000 420 περίπου, μία αύξηση που ξεπερνάει το 300%. Αναλύοντας τα δεδομένα, στα ορεινά του νησιού καταγράφονται περίπου 270 ξενοδοχειακές μονάδες έναντι 130 περίπου στα πεδινά, ενώ στα ημιορεινά σχεδόν κάτω από 20. Η κατανομή των ξενοδοχείων δείχνει μια τάση θετικής και 78

ισόρροπης ανάπτυξης κατά τη δεκαετία 1990 2000, σε απόλυτη αντίθεση με το νησί της Ζακύνθου (Διάγραμμα 18) Διάγραμμα 18. Μεταβολή ξενοδοχειακών μονάδων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1990-2000 79

Χάρτης 37. Κατανομή ξενοδοχειακών μονάδων ανά Δ.Δ στη Ζάκυνθο τα έτη 1990 2000 Χάρτης 38. Κατανομή ξενοδοχειακών μονάδων ανά Δ.Δ στην Κεφαλονιά τα έτη 1990 2000 80

Χάρτης 39. Κατανομή ξενοδοχειακών μονάδων ανά Δ.Δ στην Λευκάδα τα έτη 1990 2000 Δείκτης ΣΧΟΛΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ (SX_KTIR) Ο δείκτης «σχολικά κτίρια», δείχνει μια στασιμότητα στο σύνολο των Δ.Δ και στα τρία νησιά του Ιονίου, με μικρές αυξομειώσεις στην κατανομή μεταξύ πεδινού, ημιορεινού και ορεινού χώρου. Μικρή αυξητική τάση παρατηρείται στην Κεφαλονιά, ενώ στα άλλα δύο νησιά η κατάσταση χαρακτηρίζεται μάλλον στάσιμη, χωρίς ουσιαστικές μεταβολές (Διάγραμμα 19). Η σχέση μεταξύ πληθυσμού και σχολείων ανά Δ.Δ. παρουσιάζει μεγάλες διαφορές ανάμεσα στα νησιά, με τη χειρότερη σχέση στη Ζάκυνθο, ενδιάμεση θέση έχει η Κεφαλονιά και καλύτερη κατάσταση εμφανίζεται μόνο στη Λευκάδα (Π.χ. για το 2000, η συσχέτιση Pearson έδειξε (R Ζακύνθου =0,638), (R Κεφαλονιάς =0,751, R Λευκάδας = 0.835), ενώ στην αντίστοιχη συσχέτιση ανάμεσα στον πληθυσμό και στον αριθμό γραφείων η αντίστοιχη συσχέτιση ανάμεσα στα νησιά ήταν παρόμοια και για το 2000 κυμάνθηκε από 0,742 ως 0,756. 81

Διάγραμμα 19. Μεταβολή σχολικών κτιρίων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1990-2000 82

Χάρτης 40. Κατανομή σχολικών μονάδων ανά Δ.Δ στη Ζάκυνθο τα έτη 1990 2000 Χάρτης 41. Κατανομή σχολικών μονάδων ανά Δ.Δ στην Κεφαλονιά τα έτη 1990 2000 83

Χάρτης 42. Κατανομή σχολικών μονάδων ανά Δ.Δ στην Λευκάδα τα έτη 1990 2000 84

Δείκτης ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ-ΓΡΑΦΕΙΑ (KATAST) Ο δείκτης «καταστήματα γραφεία», δίνει στοιχεία για την εξέλιξη των υπηρεσιών στα τρία νησιά. Εκτός από το νησί της Ζακύνθου, στο οποίο παρατηρείται αύξηση των καταστημάτων και των γραφείων κατά τη δεκαετία του 90, στα άλλα δύο νησιά (Κεφαλονιά και Λευκάδα) η κατάσταση παραμένει σχεδόν αμετάβλητη ή χωρίς αξιοσημείωτες μεταβολές (Διάγραμμα 20). Διάγραμμα 20. Μεταβολή καταστημάτων γραφείων στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1990-2000 85

Χάρτης 43. Κατανομή καταστημάτων - γραφείων ανά Δ.Δ στη Ζάκυνθο τα έτη 1990 2000 Χάρτης 44. Κατανομή καταστημάτων - γραφείων ανά Δ.Δ στην Κεφαλονιά τα έτη 1990 2000 86

Χάρτης 45. Κατανομή καταστημάτων - γραφείων ανά Δ.Δ στην Κεφαλονιά τα έτη 1990 2000 Δείκτης ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ-ΚΛΙΝΙΚΕΣ (NOSOK) Ο δείκτης «νοσοκομεία κλινικές», δίνει την εικόνα της κοινωνικής ευαισθησίας και της φροντίδας της πολιτείας για την υγεία των πολιτών. Στα νησιά του Ιονίου παρατηρείται μια τάση έντονης υποβάθμισης του τομέα της υγείας, η οποία συμπεραίνεται από την εξέλιξη και την κατανομή των υποδομών υγείας στα νησιά. Σε όλα τα νησιά παρατηρείται μείωση των νοσοκομείων και των κλινικών με το νησί της Ζακύνθου να πρωτοστατεί. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στον ημιορεινό χώρο δεν καταγράφεται το 2000 καμία υποδομή στον τομέα της υγείας. Στα πεδινά και παράκτια του νησιού (κυρίως στην πόλη της Ζακύνθου) παρατηρείται μεγάλη μείωση στις υποδομές υγείας. Συγκεκριμένα στο σύνολο των Δ.Δ, ενώ το 1990 καταγράφονται 8 νοσοκομεία και κλινικές, το 2000 δεν καταγράφονται παρά μόνο 2, τα οποία βρίσκονται στην πεδινή ζώνη. Μικρότερη μείωση παρατηρείται στην Κεφαλονιά, κυρίως στα ημιορεινά. Στο σύνολο των Δ.Δ καταγράφονται το 1990 16 νοσοκομεία και κλινικές, εκ των οποίων τα 5 στα πεδινά, τα 10 στα ημιορεινά και 1 στα ορεινά του νησιού. Στη απογραφή του 2000 μειώνονται σε 12, εκ των οποίων 5 βρίσκονται στα πεδινά και 7 στα ημιορεινά. Στα ορεινά δεν καταγράφεται καμία υποδομή υγείας. Στη Λευκάδα το 1990 λειτουργούν συνολικά 5 νοσοκομεία και κλινικές, εκ των οποίων 2 στην πεδινή ζώνη, 1 στην 87

ημιορεινή και 2 στην ορεινή. Στην απογραφή του 2000 καταγράφονται μόνο 2 υποδομές παροχής υγείας, μία στην πεδινή και μία στην ημιορεινή ζώνη (Διάγραμμα 21). Συγκρίνοντας τα πληθυσμιακά στοιχεία των τριών νησιών, φαίνεται ότι η Ζάκυνθος, παρά το γεγονός ότι έχει το μεγαλύτερο πληθυσμό από τα τρία νησιά (Ζάκυνθος 40.000, Κεφαλονιά 35.000, Λευκάδα 22.000) διαθέτει μόνο δύο νοσοκομεία κλινικές, όσα και η Λευκάδα με το μισό πληθυσμό. Αντίθετα, στην Κεφαλονιά το επίπεδο υποδομών υγείας είναι υψηλότερο και συμπεραίνεται από το γεγονός ότι ενώ ο πληθυσμός είναι μικρότερος, διαθέτει 12 νοσοκομεία κλινικές για την υγεία των κατοίκων. Διάγραμμα 21. Μεταβολή νοσοκομείων - κλινικών στα νησιά του Ιονίου τη χρονική περίοδο 1990-2000 88

Αριθμός απασχολούμενων Οι μεταβολές όλων των παραπάνω δεικτών έχουν επηρεάσει έντονα τη σχετική συμβολή των τριών τομέων της οικονομικής δραστηριότητας, ενώ παράλληλα παρατηρείται και έντονη χωρική ανισομέρεια. Συνολικά στα Ιόνια νησιά (συμπεριλαμβάνοντας και το νησί της Κέρκυρας), το 2000 ο τριτογενής τομέας καταλαμβάνει το 60% της οικονομικής δραστηριότητας, με την Κέρκυρα να εμφανίζει το μεγαλύτερο ποσοστό (66,2%) και τη Ζάκυνθο το μικρότερο (51,4%) (Διάγραμμα 22). Η Ζάκυνθος είναι το μόνο νησί με μεγάλη πεδινή περιοχή καλυμμένη με ελαιώνες και αμπελώνες, με αποτέλεσμα ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού να απασχολείται πλήρως ή μερικώς με τον πρωτογενή τομέα, σε σχέση με τα υπόλοιπα νησιά, όπου εμφανίζονται αρκετά συχνά και εγκαταλελειμμένοι ελαιώνες (Διάγραμμα 23). 100% ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ 90% 80% 70% 60% Πρωτογενής 20% 50% Τριτογενής Δευτερογενής 40% 30% 20% Πρωτογενής Τριτογενής 62% Δευτερογενής 18% 10% 0% Κέρκυρα Λευκάδα Κεφαλονιά Ζάκυνθος Διάγραμμα 22. Σχετική αναλογία ανάμεσα στους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στα Ιόνια Νησιά το 2000 25000 Οικονομική Δραστηριότητα στα Ιόνια Νησιά 20000 15000 10000 5000 0 Πρωτογενής Δευτερογενής Τριτογενής Κέρκυρα 6062 6051 23803 Λευκάδα 1.504 1.305 4.351 Κεφαλονιά 2.077 2.591 6.916 Ζάκυνθος 4.094 2.594 7.091 Διάγραμμα 23. Ενεργά απασχολούμενος πληθυσμός ανάμεσα στους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στα Ιόνια Νησιά το 2000 89

Η τουριστική δραστηριότητα εντοπίζεται σε πολύ μικρούς πόλους σε όλα τα νησιά, με την Κεφαλονιά να παρουσιάζει μια μεγαλύτερη χωρική διαφοροποίηση, διατηρώντας 2-4 ακόμα κέντρα έλξης και διαμονής επισκεπτών. Η Ζάκυνθος παρουσιάζει την πιο στρεβλή ανάπτυξη, με έντονη ανάπτυξη όλων των οικονομικών τομέων στην πεδινή ζώνη και ελάχιστη απασχόληση στα ημιορεινά του νησιού (Χάρτης 46). Χάρτης 46. Κατανομή των τριών τομέων της οικονομίας στα Ιόνια νησιά το 2000 90

3.3. Συσχέτιση ανάμεσα στους Κοινωνικούς Οικονομικούς Δείκτες Ο βασικός στόχος αυτής της εργασίας ήταν να βρεθεί αν οι παρατηρούμενες κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές συνδέονται με τις αλλαγές στο τοπίο και επομένως να μπορούν να ερμηνευθούν, να προβλεφθούν στο μέλλον και να συμβάλλουν στη διατήρηση και βελτίωση της βιωσιμότητας των νησιών του Ιονίου, διότι η βιωσιμότητα μιας περιοχής δεν είναι καθαρά ένας περιβαλλοντικός όρος, αλλά εσωκλείει μέσα της έναν οικονομικό και κοινωνικό ρόλο. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, χρησιμοποιήθηκαν κοινωνικοοικονομικοί δείκτες για την αποτύπωση της κατάστασης των τριών νησιών του Ιονίου (Ζάκυνθος, Κεφαλονιά και Λευκάδα). Έγινε εκτενής καταγραφή και χαρτογράφηση της μεταβολής κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων και στη συνέχεια ανάλυση και συσχέτιση των δεδομένων. Ο πρώτος δείκτης που εξετάστηκε είναι ο πραγματικός πληθυσμός. Η τάση του συνόλου των Δημοτικών Διαμερισμάτων και για τρία νησιά είναι αυξητική. Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στη σταδιακή αύξηση που εμφανίζεται διαχρονικά στα πεδινά Δ.Δ., σε αντίθεση με τη σχετική στασιμότητα που παρουσιάζεται στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές της Ζακύνθου και της Κεφαλλονιάς, καθώς και την πτωτική τάση του δείκτη στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές της Λευκάδας. Η πληθυσμιακή αύξηση είναι μεγαλύτερη τη δεκαετία 1991 2001 και πιθανόν να οφείλεται στην εισροή οικονομικών μεταναστών στα δύο νησιά, λόγω του εντονότερου αγροτικού τους χαρακτήρα. Παράλληλα, η μεταβολή που εμφανίζεται, επιβεβαιώνει την τάση εγκατάλειψης των ημιορεινών και ορεινών περιοχών, όπως επίσης και την αυξητική της πορεία στις πεδινές περιοχές. Αυτό οφείλεται στη τουριστική ανάπτυξη που με λανθασμένες και μη βιώσιμες πολιτικές, χωρικά δεν έχει κατανεμηθεί ομοιογενώς αλλά εστιάζει μονόπλευρα στο μοντέλο του μαζικού τουρισμού συμβάλλοντας στο φαινόμενο της αστυφιλίας. Στον πρωτογενή τομέα και πιο συγκεκριμένα στον τομέα της γεωργίας, γενικά παρατηρήθηκε αύξηση στο σύνολο των εκμεταλλεύσεων και ιδιαίτερα στα πεδινά Δ.Δ. για τη Ζάκυνθο και την Κεφαλλονιά. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζεται αύξηση των γεωργικών εκτάσεων και εκμεταλλεύσεων και στα τρία νησιά μελέτης, ιδιαίτερα στα πεδινά Δ.Δ. Στην κατηγορία των μικτών εκτάσεων (γεωργικών και κτηνοτροφικών), στη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά, παρουσιάζεται έντονη αύξηση κυρίως στις ημιορεινές περιοχές. Η συγκέντρωση των εκμεταλλεύσεων στην πεδινή ζώνη της Ζακύνθου, επιβεβαιώνει τις ανισότητες μεταξύ πεδινού και ημιορεινού χώρου. Στη Ζάκυνθο καταγράφονται οι περισσότερες αριθμητικά γεωργικές εκμεταλλεύσεις (πλησιάζουν τις 5000) και γι αυτό ο οικονομικός τομέας αυτός συνεισφέρει στο νησί αυτό περισσότερο από κάθε άλλο νησί του Ιονίου. Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι στη Λευκάδα παρατηρείται ισόρροπη ανάπτυξη, τόσο στην πεδινή ζώνη, όσο και στην ημιορεινή και ορεινή. Επίσης τα δεδομένα των δεικτών 91

αρδευόμενες και αρδευθείσες εκτάσεις, δείχνουν καθαρά ότι και οι εκτάσεις αυτές στη Λευκάδα είναι κατανεμημένες σε όλες τις υψομετρικές ζώνες, λιγότερο στην Κεφαλονιά, ενώ ο δείκτης αυτός παρουσιάζει στη Ζάκυνθο πάλι μεγάλη ανισοκατανομή, με τον ημιορεινό της χώρο να παραμένει υποβαθμισμένος Στον ευρύτερο τομέα της κτηνοτροφίας, η διαχρονική τάση παρουσιάζει γενικότερα φθίνουσα πορεία. Όλες οι κατηγορίες των βοοειδών, χοίρων και μονόπλων, εμφανίζουν έντονη πτωτική τάση, σε αντίθεση με την αύξουσα πορεία που εμφανίζεται στα προβατοειδή και τις αίγες (κεφαλές) στο σύνολο των Δ.Δ. Οι εκμεταλλεύσεις βοοειδών καταδεικνύουν έντονη μείωση στη Ζάκυνθο, σε ποσοστό 50% περίπου και μικρότερη στα άλλα δύο νησιά. Στην Κεφαλονιά όμως παρατηρείται σημαντική ανάκαμψη τη δεκαετία 1991 2000. Οι κτηνοτροφικοί τομείς της προβατοτροφίας και της αιγοτροφίας, παρά το γεγονός ότι οι εκμεταλλεύσεις μειώνονται, παρατηρείται μία αύξηση του αριθμού των ζώων στη Ζάκυνθο και στην Κεφαλονιά και μία σταθερότητα στη Λευκάδα. Ενθαρρυντική είναι η αύξηση του αριθμού των κυψελών στις ημιορεινές περιοχές και των τριών νησιών που σημαίνει ότι η μελισσοκομία παραμένει από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα σημαντική οικονομική δραστηριότητα του Ιονίου. Εντυπωσιακή είναι η σχεδόν εξαφάνιση των μονόπλων - που παραδοσιακά συνδράμουν στη γεωργική παραγωγή- και τα εναπομείναντα άτομα συνδέονται περισσότερο με την τουριστική δραστηριότητα παρά με την αγροτική παραγωγή. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει τη στροφή από τις παραδοσιακές μεθόδους παραγωγής στην εντατικοποίηση της γεωργίας. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω στοιχεία, στο γεωργικό τομέα μπορεί να επιβεβαιωθεί η τάση της εγκατάλειψης που παρουσιάζεται στα ορεινά Δ.Δ, καθώς και η αντίθετη τάση, δηλαδή της εντατικοποίησης της γεωργίας στις πεδινές περιοχές. Η ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα με σεβασμό στις αρχές της αειφορίας αποτελεί βασική πολιτική για τη βιώσιμη ανάπτυξη, ιδιαίτερα των νησιωτικών περιοχών, όπου ο τουρισμός αποτελεί τη βασική δραστηριότητα. Η υγιής ανάπτυξη του πρωτογενούς τομές και η σύνδεσή του με ήπιες μορφές τουριστικής ανάπτυξης μπορεί να αποτελέσει τη λύση για αναζωογόνηση των τοπικών οικονομιών και προστασία του περιβάλλοντος. Παρά ταύτα, φαίνεται ότι ο πρωτογενής τομέας της οικονομίας των Ιονίων συνεχίζει να υποβαθμίζεται, μειώνοντας τη συνεισφορά του στην οικονομική δραστηριότητα των Ιονίων νήσων. 92

Ο δευτερογενής τομέας φαίνεται να παρουσιάζει σημαντικά προβλήματα. Παρατηρείται έντονη υποχώρηση στο νησί της Ζακύνθου, κατά 50% περίπου και μικρότερη στα άλλα δύο νησιά. Μάλιστα στην πεδινή ζώνη της Κεφαλονιάς παρουσιάζει μικρή αύξηση. Η έντονη εγκατάλειψη του δευτερογενούς τομέα στη Ζάκυνθο πιθανώς οφείλεται στη διόγκωση του τριτογενούς τομέα και ειδικότερα του τουρισμού. Ως αντιπροσωπευτικοί δείκτες του τριτογενούς τομέα, εξετάστηκαν οι κατηγορίες ξενοδοχεία, σχολικά κτίρια, καταστήματα-γραφεία, νοσοκομεία-κλινικές. Εντυπωσιακή είναι η αύξηση των ξενοδοχειακών μονάδων και στα τρία νησιά του Ιονίου. Ο δείκτης αυτός δείχνει καθαρά τη στροφή των νησιών προς την τουριστική δραστηριότητα, η οποία επιβεβαιώνεται από τη μεγάλη ανάπτυξη των ξενοδοχειακών υποδομών. Η μεγαλύτερη αύξηση εντοπίστηκε στη Ζάκυνθο (400%), όπου η συγκέντρωση των ξενοδοχείων στον πεδινό χώρο δείχνε ότι κυριαρχεί το μοντέλο του μαζικού τουρισμού με αποτέλεσμα να μεγαλώνουν οι ανισότητες μεταξύ πεδινού και ημιορεινού χώρου, δείχνοντας ανάγλυφα τη στρεβλότητα του αναπτυξιακού μοντέλου που ακολουθείτε, μακριά από τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης. Στην Κεφαλονιά, αντίθετα, δημιουργήθηκαν ξενοδοχειακές υποδομές όχι μόνο στα πεδινά, αλλά και στα ημιορεινά και ορεινά. Συγκεκριμένα, στην πεδινή ζώνη της Ζακύνθου καταγράφονται περίπου 950 ξενοδοχεία, ενώ στον αντίστοιχο της Κεφαλονιάς μόνο 400. Σχεδόν ισόρροπα κατανέμονται οι ξενοδοχειακές μονάδες και στη Λευκάδα, με μεγάλο αριθμό ξενοδοχείων να παρατηρείται και στην ορεινή ζώνη. Η Λευκάδα φαίνεται να παρεκκλίνει από το μοντέλο του μαζικού τουρισμού και να έχει εντάξει στον αναπτυξιακό της σχεδιασμό και τον ορεινό της χώρο. Η ανάπτυξη φαίνεται ισόρροπη και ο τουρισμός κατανέμεται σχεδόν σε όλη την έκταση του νησιού. Στάσιμος παραμένει ο αριθμός των σχολικών υποδομών στη Ζάκυνθο, με μικρή τάση αύξησης στην Κεφαλονιά και τη Λευκάδα, ενώ τα καταστήματα και τα γραφεία παρουσιάζουν αυξητική τάση σε Ζάκυνθο και Κεφαλονιά και στασιμότητα αντίστοιχα στη Λευκάδα. Οι υποδομές υγείας (νοσοκομεία, κλινικές) δυστυχώς μειώνονται, με τη δραματική μείωση να παρατηρείται κυρίως στη Ζάκυνθο και λιγότερο στη Λευκάδα. Στη Ζάκυνθο η κατάσταση είναι ιδιαίτερα σοβαρή, διότι στον ημιορεινό χώρο δεν καταγράφεται καμιά υποδομή υγείας το 2000. Στη Λευκάδα αντίστοιχα δεν υπάρχει υποδομή υγείας μόνο στα ορεινά, όπως και στην Κεφαλονιά. Ο πληθυσμός σχετίζεται απόλυτα με τον αριθμό των εκμεταλλεύσεων στα τρία νησιά και αντιθέτως. Σε όποια Δ.Δ ο πληθυσμός είναι μεγαλύτερος παρατηρούνται περισσότερες εκμεταλλεύσεις, κάτι που δεν φαίνεται να ισχύει με την έκταση που καλύπτουν οι εκμεταλλεύσεις. Η συσχέτιση Pearson ανάμεσα στον πληθυσμό κα στις συνολικές εκμεταλλεύσεις και εκτάσεις 93

έδειξε για κάθε νησί Rεκμ Ζακύνθου =0,93, Rεκτ Ζακύνθου =0,47, Rεκμ Κεφαλονιάς =0,85, Rεκτ Κεφαλονιάς =0,48, Rεκμ Λευκάδας = 0.91, Rεκμ Λευκάδας = 0,62. Η μεγαλύτερη ασυμφωνία εμφανίζεται στη Ζάκυνθο, όπου περισσότεροι άνθρωποι κατέχουν λιγότερες εκτάσεις, σε ενδιάμεση θέση είναι η Κεφαλονιά και τέλος στη Λευκάδα οι γεωργοί φαίνονται να κατέχουν μεγαλύτερες εκτάσεις. Στη Ζάκυνθο ο δείκτης των εκτάσεων φαίνεται να έχει ελάχιστη μόνο σχέση με τον αριθμό των εκμεταλλεύσεων και επιβεβαιώνει την μη ισόρροπη ανάπτυξη στο νησί. Ο μεγάλος αριθμός εκμεταλλεύσεων βρίσκεται στα πεδινά ΔΔ, με μικρότερη έκταση ανά εκμετάλλευση, μεγεθύνοντας το άνοιγμα της οικονομικής ψαλίδας μεταξύ πεδινής και ορεινής περιοχής. Στην Κεφαλονιά, παρατηρείται καλύτερος χωροταξικός καταμερισμός των εκμεταλλεύσεων στο νησί, ενώ στη Λευκάδα υπάρχει μεγάλος συσχετισμός των εκμεταλλεύσεων με την έκταση που διαθέτουν τα ΔΔ. Έτσι επιβεβαιώνεται η ισομερής ανάπτυξη σε όλο το χώρο του νησιού. Ο δείκτης του πληθυσμού έχει μικρή θετική σχέση με το δείκτη των ξενοδοχειακών μονάδων στα Ιόνια Νησιά. Η Λευκάδα δείχνει τη μικρότερη θετική σχέση (συσχέτιση Pearson R Λευκάδας = 0.152), σε σχέση με τα άλλα δύο νησιά (συσχέτιση Pearson R Ζακύνθου =0,435, R Κεφαλονιάς =0,416). Η ανάλυση εξηγεί και τεκμηριώνει το γεγονός ότι κατά τη δεκαετία 1991 2000, τα Ιόνια νησιά αναπτύχθηκαν τουριστικά σε περιοχές εκτός των αστικών κέντρων, ενώ η πολύ μικρή συσχέτιση της Λευκάδας δείχνει επιπρόσθετα ότι το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού της δεν ασχολείται με ξενοδοχειακές μονάδες. Αυτό ενισχύεται και από το γεγονός της μηδενικής συσχέτισης ανάμεσα στον συνολικό αριθμό κατοικιών ανά Δ.Δ. και των ξενοδοχειακών μονάδων στη Λευκάδα (συσχέτιση Pearson R Λευκάδας = 0,049), παρότι σχετικά με τις νέες οικοδομές (μετά το 1996) υπάρχει μια θετική συσχέτιση (συσχέτιση Pearson R Λευκάδας = 0,418). Στα άλλα νησιά υπάρχει μια μεγαλύτερη θετική σχέση τόσο στο σύνολο των σπιτιών όσο και στις νέες οικοδομές με τον αριθμό των ξενοδοχειακών μονάδων (Rσύνολο Ζακύνθου =0,545, Rνέες Ζακύνθου =0,667, Rσύνολο Κεφαλονιάς =0,496, Rνέες Κεφαλονιάς =0,528), αναδεικνύοντας τη στενότερη σχέση της οικονομικής δραστηριότητας με την τουριστική ανάπτυξη αυτών των νησιών. Το διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης που φαίνεται να ακολουθεί η Λευκάδα, σε σχέση με τα άλλα δύο νησιά επιβεβαιώνεται και από τη σχέση που παρατηρείται στα τρία νησιά μεταξύ νέων κατοικιών και εκμεταλλεύσεων. Στη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά οι νέες κατοικίες εμφανίζονται εκεί όπου υπάρχουν ήδη πολλές εκμεταλλεύσεις, σε αντίθεση με τη Λευκάδα, στην οποία οι νέες κατοικίες παρατηρούνται σε περιοχές με μικρό αριθμό εκμεταλλεύσεων (Pearson R Ζακύνθου =0,715, R Κεφαλονιάς =0,864, R Λευκάδας = 0.280) 94

3.4. Συσχέτιση ανάμεσα στους Κοινωνικούς Οικονομικούς Δείκτες και σε Δείκτες Τοπίου Ο άνθρωπος επιδράς στα μεσογειακά οικοσυστήματα από χιλιετίες. Στα Ιόνια νησιά, το πλαίσιο αυτής της δράσης (Δ.02) αναγνωρίστηκαν έντονες αλλαγές στο τοπίο ανάμεσα στο 1984 και 2011. Οι παρατηρούμενες αυτές αλλαγές, αποτελούν εκδηλώσεις της συνδυασμένης επίδρασης ανθρωπογενών και φυσικών διεργασιών. Στις προηγούμενες ενότητες, αναγνωρίστηκε μια έντονη κοινωνικο-οικονομική μεταβολή της ανθρώπινης παρουσίας στα Ιόνια νησιά, που διαφοροποιόταν ακόμα και μέσα στο ίδιο το νησί. Όλες αυτές οι αλλαγές στους οικονομικούς τομείς της Σίφνου έχουν επηρεάσει τη σύνθεση του τοπίου στα νησιά. Με στόχο να εξετάσουμε την επίδραση των ανθρωπογενών παραγόντων στη διαμόρφωση του τοπίου αναλύθηκε η σχέση ανάμεσα στους κοινωνικο-οικονομικούς δείκτες και σο τοπίο. Ως βασική χωρική μονάδα ορίστηκε το Δημοτικό Διαμέρισμα (Δ.Δ.) μιας και είναι η μικρότερη μονάδα που έχουμε κοινωνικο-οικονομικά δεδομένα. Πίνακας 1. Συσχέτιση (Pearson) ανάμεσα σε κοινωνικούς οικονομικούς δείκτες και δείκτες χωρικής ετερογένειας τοπίου για το σύνολο των Ιονίων Νήσων (Ζάκυνθος, Κεφαλονιά, Λευκάδα) 95

Πίνακας 2. Συσχέτιση (Pearson) ανάμεσα σε κοινωνικούς οικονομικούς δείκτες και δείκτες χωρικής ετερογένειας τοπίου για νησί της Ζακύνθου Πίνακας 3. Συσχέτιση (Pearson) ανάμεσα σε κοινωνικούς οικονομικούς δείκτες και δείκτες χωρικής ετερογένειας τοπίου για νησί της Κεφαλονιάς 96

Πίνακας 4. Συσχέτιση (Pearson) ανάμεσα σε κοινωνικούς οικονομικούς δείκτες και δείκτες χωρικής ετερογένειας τοπίου για νησί της Λευκάδας Η ανάλυση της συσχέτισης της χωρικής ετερογένειας με τους κοινωνικο-οικονομικούς δείκτες έδειξε ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Η συσχέτιση του συνολικού πληθυσμού σε σχέση με όλους τους δείκτες χωρικής ετερογένειας διαφοροποιείται στη Ζάκυνθο σε σχέση με τα άλλα δύο νησιά. Στη Ζάκυνθο, δείχνει να μην υπάρχει ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στο δείκτη του πληθυσμού και τη χωρική ετερογένεια, αναδεικνύοντας τις δύο όψεις του νησιού, την πυκνοκατοικημένη πεδινή και παράκτια ζώνη (με ομοιογενή τοπία) σε σχέση με το μεγαλύτερο τμήμα του νησιού στην ημιορεινή ζώνη, όπου ο πληθυσμός είναι πολύ μικρός. Αντίθετα στην Κεφαλονιά και στη Λευκάδα, το μέγεθος του πληθυσμού σχετίζεται θετικά με τον αριθμό των χωροψηφίδων και αρνητικά με την πυκνότητα του αριθμού τύπων κάλυψης. Αυτό αναδεικνύεται περισσότερο στην Λευκάδα, όπου επιπρόσθετα αυτά τα Δ.Δ. (με μεγάλη παρουσία ανθρώπων) έχουν αρνητική σχέση και με την ποικιλότητα του τοπίου, αν και στην Κεφαλονιά η σχέση αυτή είναι θετική (αν και δεν είναι στατιστικά σημαντική). Οι συνολικές εκμεταλλεύσεις και οι αντίστοιχες εκτάσεις που καταλαμβάνουν παρουσιάζουν μια παρόμοια εικόνα σε σχέση με τους δείκτες της χωρικής ετερογένειας στα νησιά του Ιονίου. Η αύξηση των εκμεταλλεύσεων και των εκτάσεων τους δημιουργούν ένα τοπίο διασπασμένο, με πολλές και διαφορετικές γεωργικές μονάδες. Στις περιοχές αυτές δεν υπάρχει μεγάλη παρουσία 97