Η ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑ.ΣΟ.Κ.

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Νομικών Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών Τμήμα Πολιτικών Επιστημών ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Η ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑ.ΣΟ.Κ. ΤΟ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑ ΤΟΥ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ (2004-2008) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΛΙΟΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ Επιβλέπων Καθηγητής: ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ 1

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Πρόλογος σελ. 4 2. Απαρχή και εξέλιξη του Κομματικού Φαινομένου. Μια συνοπτική Επισκόπηση σελ. 6 3. Από το Κόμμα Καρτέλ στο Ανοιχτό Κόμμα σελ. 21 4. Τα αίτια της Οργανωτικής Ανασυγκρότησης του ΠΑ.ΣΟ.Κ. σελ. 36 5. Το Ανοιχτό Κόμμα σελ 39 6. Δημοτική Οργάνωση σελ.46 7. Νομαρχιακή Επιτροπή σελ.70 8. Περιφερειακή Επιτροπή σελ.87 9. Βουλευτές του Κινήματος σελ.91 10. Ινστιτούτο Επιμόρφωσης σελ. 94 11. Ανοιχτό Κόμμα. «Κόμμα της Κοινωνίας» ή «Αρχηγικό Κόμμα»; σελ. 103 12. Επίλογος σελ.112 3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η έννοια του μαζικού κόμματος στην Ελλάδα φέρει τη σφραγίδα του ΠΑΣΟΚ. Το τελευταίο αποτελεί το πρώτο μαζικό κόμμα που σχηματίστηκε στον ελληνικό σχηματισμό. Η οργάνωσή του επηρέασε όλα τα υπόλοιπα κόμματα τη δεκαετία του 70, ακόμα και εκείνη της Νέας Δημοκρατίας. Από τότε μέχρι και το 2004 πολλά έχουν γραφεί για το ΠΑΣΟΚ για την οργανωτική του δομή και την εξέλιξή της μέσα στο χρόνο. Το μόνο σίγουρο είναι ότι όσα συνέβησαν στην οργανωτική διάρθρωση των ευρωπαϊκών κομμάτων σε μισό αιώνα στο ΠΑ.ΣΟ.Κ. συμπυκνώθηκαν σε 3 μόλις δεκαετίες. Αυτός ήταν και ο λόγος που κατηγορήθηκε πολλές φορές. Η «πλαστικότητα» της φυσιογνωμίας του υπήρξε πράγματι εκπληκτική και η σπανιότητα του φαινομένου μοναδική. Από την 3 η Σεπτέμβρη του 1974 το ΠΑ.ΣΟ.Κ. μεταβλήθηκε από ένα μαζικό κίνημα που εξέφρασε τις λαϊκές μάζες σε ένα αμιγώς σοσιαλδημοκρατικό κόμμα στα τέλη της δεκαετίας του 80. Ο θάνατος του ιδρυτή του το 1996 και η διαδοχή του από τον Κώστα Σημίτη στην Πρωθυπουργία πρώτα και στην Αρχηγία του ΠΑΣΟΚ μετά άλλαξαν τη φυσιογνωμία και την πολιτική του ΠΑΣΟΚ καθοριστικά. Το ΠΑ.ΣΟ.Κ. μετατράπηκε σε ένα «κόμμα Διακυβέρνησης» και από εκεί μέχρι και το 2004 σε «Κόμμα του Κράτους». Η αλλαγή ηγεσίας τον Ιανουάριο του 2004, που λάμβανε χώρα σε ζωντανή τηλεοπτική μετάδοση, με τα συλλογικά όργανα του Κινήματος απλούς τηλεθεατές των εξελίξεων ίσως δικαιολογεί τη φράση του Σπουρδαλάκη γραμμένη το 1988 ότι στο ΠΑ.ΣΟ.Κ. «νομιμοποιείται κάθε είδους τακτική που θα μπορούσε να συμβάλει στη διεύρυνση της εκλογικής του βάσης». Τελικώς, ο Γιώργος Α. Παπανδρέου εκλέγεται με αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες τρίτος Πρόεδρος του Κινήματος. Η νέα ρητορική του περί Συμμετοχικής Δημοκρατίας και Ανοιχτού Κόμματος συνεχίζονται με αμείωτη ένταση μετά την εκλογική ήττα του ΠΑ.ΣΟ.Κ., το Μάρτιο του 2004. Ένα χρόνο μετά, το Συνέδριο του Κινήματος μεταβάλει τις οργανωτικές δομές. Οι νέες δομές του ΠΑ.ΣΟ.Κ. βασίζονται στις αρχές του «Ανοιχτού Κόμματος». Η μελέτη της νέας οργανωτικής δομής του ΠΑ.ΣΟ.Κ. θα γίνει με βάση τη λειτουργία των τριών νέων αποκεντρωμένων οργάνων του, της Δημοτικής Οργάνωσης, της Νομαρχιακής Επιτροπής και της Περιφερειακής Επιτροπής. Για τις ανάγκες της μελέτης, επιλέχθηκαν, ως μελέτες περίπτωσης, η Περιφερειακή Επιτροπή Κεντρικής Μακεδονίας, η Νομαρχιακή Επιτροπή Α Θεσσαλονίκης καθώς επίσης και η Δημοτική Οργάνωση Αμπελοκήπων. Το χρονικό διάστημα που μελετάται είναι από το Μάιο του 2005 έως και το Μάιο του 2008. Πρόκειται για μία ολοκληρωμένη θητεία, την πρώτη θητεία, των νέων αποκεντρωμένων οργάνων. Με δεδομένο ότι το χρονικό διάστημα που μελετάται με τη χρονική περίοδο που γράφεται η εργασία είναι πάρα πολύ κοντινό, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην 4

αξιοπιστία του εμπειρικού υλικού που χρησιμοποιείται. Γι αυτό το λόγο, αν και ορισμένα στοιχεία μπορεί να παραλείπονται, αυτό δε συμβαίνει για λόγους που σχετίζονται με το γράφοντα, αλλά για λόγους που σχετίζονται με την αξιοπιστία των γραφομένων. Προς τούτο, κάθε υλικό που δεν είχε την απαραίτητη τεκμηρίωση παραλείφθηκε, ακόμη και αν υπήρχαν βάσιμες υποψίες ότι ήταν σωστό. Από την άλλη, το σύνολο του υλικού που χρησιμοποιείται είναι από επίσημα κομματικά έγγραφα (Πρακτικά, Δελτία Τύπου, Ανακοινώσεις) που έχουν τις υπογραφές των μελών των κομματικών οργάνων. Η εργασία δομείται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος, δίνεται το θεωρητικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η εργασία. Στο πρώτο Κεφάλαιο, γίνεται αναφορά στην απαρχή και εξέλιξη του Κομματικού Φαινομένου, και ειδικότερα στη μορφολογία των Κομματικών Οργανισμών, τα οργανωτικά μοντέλα που επικράτησαν καθώς επίσης και στα φαινόμενα που οδήγησαν στο συμπέρασμα για την κρίση των κομμάτων. Στο δεύτερο Κεφάλαιο, γίνεται αναφορά στις μεταβολές που έλαβαν χώρα στις Ευρωπαϊκές Κοινωνίες, αλλαγές που σχετίζονται με το πέρασμα από τις βιομηχανικές στις μεταβιομηχανικές κοινωνίες, καθώς επίσης και στον τύπο κόμματος που αντιστοιχεί σε αυτές, το κόμμα καρτέλ. Επιπλέον, μελετάται το νέο δημοκρατικό παράδειγμα που προωθεί η «νέα» Αριστερά, το συμμετοχικοδημοκρατικό, καθώς επίσης και το κομματικό μοντέλο που αντιστοιχεί σε αυτό, το Ανοιχτό Κόμμα. Το δεύτερο μέρος της εργασίας ασχολείται με την οργανωτική ανασυγκρότηση του ΠΑ.ΣΟ.Κ. και τα αίτια που την προκάλεσαν (Κεφάλαιο 3), καθώς επίσης και με τις καταστατικές αλλαγές που αποφασίστηκαν από το Συνέδριο του Κόμματος τον Μάρτιο του 2005 (Κεφάλαιο 4). Το τρίτο μέρος της μελέτης περιλαμβάνει την παρουσίαση των δράσεων των νέων κομματικών οργάνων, της Δημοτικής Οργάνωσης (Κεφάλαιο 5), της Νομαρχιακής Επιτροπής (Κεφάλαιο 6) και της Περιφερειακής Επιτροπής (Κεφάλαιο 7). Επίσης, γίνεται αναφορά στις δράσεις των Βουλευτών (Κεφάλαιο 8) καθώς επίσης και του νέου φορέα του ΠΑ.ΣΟ.Κ., του Ινστιτούτου Επιμόρφωσης (Κεφάλαιο 9). Τέλος, το τελευταίο μέρος της εργασίας (Κεφάλαιο 9) επιχειρεί να συνθέσει το θεωρητικό πλαίσιο με το εμπειρικό υλικό και να εξάγει συμπεράσματα για τις κατευθύνσεις της οργανωτικής ανασυγκρότησης. 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Απαρχή και εξέλιξη του Κομματικού Φαινομένου Μία Συνοπτική Επισκόπηση Στις περισσότερες θεωρίες της Δημοκρατίας και στην τρέχουσα πρακτική όλων σχεδόν των δημοκρατικών Κυβερνήσεων, τα πολιτικά κόμματα παίζουν ένα καθοριστικό ρόλο. Επιπλέον, παρά την πολεμική ορισμένων μελετητών για τα πολιτικά κόμματα 1, το μέχρι τώρα δεδομένο είναι ότι στη σύγχρονη Δημοκρατία τα «κόμματα είναι αναπόφευκτα. Κανείς δεν έχει δείξει πως η αντιπροσωπευτική Κυβέρνηση θα μπορούσε να λειτουργήσει χωρίς αυτά 2». Βέβαια, παρ ότι συνήθως τα κόμματα αντιμετωπίζονται ως ενωτικοί δρώντες στα πολιτικά και κομματικά συστήματα, εντούτοις είναι σημαντικό να υπενθυμίζεται ότι τα πολιτικά κόμματα είναι επίσης οργανισμοί με τη δική τους εσωτερική ζωή. Από την άλλη, σήμερα, υπάρχει μια όλο και αυξανόμενη ένδειξη ότι τα κόμματα βρίσκονται σε κρίση ή σε παρακμή στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας. Τα στοιχεία δείχνουν ότι τα περισσότερα κόμματα σε αυτές τις κοινωνίες χάνουν τα μέλη τους, η εμπιστοσύνη των πολιτών προς αυτά βαίνει όλο και μειούμενη, ο ρόλος τους στο σχηματισμό της πολιτικής και στη λήψη αποφάσεων είναι σε παρακμή, ενώ τέλος τα Μ.Μ.Ε. και ιδίως τα ηλεκτρονικά κατακλύζονται από ειδήσεις για φαινόμενα διαφθοράς και σκανδάλων πολιτικών προσώπων και πολιτικών κομμάτων σε καθημερινή σχεδόν βάση, με αποκορύφωμα όλων αυτών την κατάρρευση ολόκληρων κομματικών συστημάτων. Το συμπέρασμα ότι τα κόμματα στις μεταβιομηχανικές κοινωνίες βρίσκονται σε κρίση είναι φυσικά αδιαμφισβήτητο. Ωστόσο, γεννάται ένα ερώτημα από το γεγονός ότι τα κόμματα συνεχίζουν και επιβιώνουν 3 και αποτελούν τους κατ εξοχήν παράγοντες πολιτειακής συγκρότησης, καθώς επίσης και τους σημαντικότερους (αν και όχι τους μόνους) θεσμούς σύνδεσης της κοινωνίας (των πολιτών) με το κράτος. 1 Barber, B. Strong (1984) Democracy: Participatory Politics for a new age, Berkley 2 Schattschneider, E.E., (1942) Political Parties, New York, 3 Nathan Yanai, (1999) Why Do Political Parties Survive?: An Analytical Discussion Party Politics vol.5,issue 5, p.5-17 και επίσης Ingrid Van Biezen, Focus: The State of the Parties: Party Democracy in the 21st Century. Introduction, European Review, Vol. 16, No. 3, 263 269, 2008, Academia Europa 6

Στο εν λόγω Κεφάλαιο θα γίνει μία σύντομη, αλλά περιεκτική αναφορά στην απαρχή και την εξέλιξη του κομματικού φαινομένου, τη μορφολογία των κομματικών οργανισμών και τα οργανωτικά μοντέλα που επικράτησαν καθώς επίσης και στις σύγχρονες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν τα κόμματα και που τεκμηριώνουν τον ισχυρισμό για την κρίση των κομμάτων. 2.1. Πολιτικό Κόμμα και Δημοκρατική Θεωρία Η γενική άποψη ότι τα κόμματα παίζουν ένα σημαντικό ρόλο στη Δημοκρατία λέει πάρα πολύ λίγα. Όπως επίσης και ότι η Δημοκρατία είναι ανέφικτη 4 χωρίς τα πολιτικά κόμματα. Στη βιβλιογραφία υπάρχουν τρεις έννοιες για το τι είναι ένα πολιτικό κόμμα και τι αυτό επιτελεί στο Δημοκρατικό Σύστημα, τρεις δηλαδή ορισμοί του πολιτικού κόμματος. Ο πρώτος ορισμός αντιλαμβάνεται το πολιτικό κόμμα ως μια ομάδα πολιτικών πλαισιωμένη από κομματάρχες και υποστηρικτές που συμμετέχουν στον ανταγωνισμό για την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας στις εκλογές. Αυτή η έννοια κόμματος παραπέμπει ευθέως στο κόμμα των διακεκριμένων (notables) του Duverger 5. Στην ιδεολογία του εν λόγω κόμματος, η Δημοκρατία πηγάζει από τη δημόσια επιλογή 6 ανάμεσα σε ανταγωνιζόμενα κόμματα. Σε αυτό το κόμμα, που πολιτεύεται για να διατηρήσει ή να αυξήσει την εκλογική του βάση, η Δημοκρατία δεν υπάρχει μέσα στο Κόμμα, αλλά ανάμεσα στα κόμματα 7. Ο δεύτερος ορισμός αντιλαμβάνεται το πολιτικό κόμμα ως το πολιτικό όχημα μίας από τις κοινωνικές, εθνικές ή πολιτισμικές ομάδες της κοινωνίας. Με βάση αυτόν τον ορισμό, το κόμμα είναι ο εκπρόσωπος ενός κομματιού της κοινωνίας, το οποίο και εκπροσωπεί στο πολιτικό σύστημα. Σε αντίθεση με την προηγούμενη έννοια, εδώ, η πρόσδεση είναι ζήτημα κοινωνικής ταυτότητας 8. Επιπλέον, το κόμμα προσπαθεί να κινητοποιήσει όσους περισσότερους ψηφοφόρους μπορεί, αντλώντας, όμως, από συγκεκριμένες κοινωνικές κατηγορίες, σε αντίθεση με την προηγούμενη έννοια του κόμματος που δυνητικοί του ψηφοφόροι είναι το σύνολο της κοινωνίας. 4 Bryce, J.,(1921) Modern Democracies, Macmillan: London 5 Duverger, M. (1951) Les Partis Politiques (Paris: Armand Colin) 6 Katz, R. S. (1994) Party organizations: from civil society to the state, in Richard S. Katz and Peter Mair (eds) How Parties Organize: Change and Adaptation in Party Organizations in Western Democracies, London: Sage Publications, pp. 1 22. 7 Mair, P. (1995) Political parties, popular legitimacy and public privilege. West European Politics 18: 40 57 8 Mair, Peter. (2003). Political Parties and Democracy: What Sort of Future? Central European Political Science Review 4:13, 6-20. 7

Ακόμη, η πολιτική του νομιμοποίηση προέρχεται από την εσωκομματική δημοκρατία κάτι που απαιτεί οργανωμένα μέλη και αποκεντρωμένες δομές. Το κόμμα που ιστορικά ανταποκρίθηκε σε αυτήν την θεωρία είναι το μαζικό κόμμα 9. Η τρίτη άποψη, που είναι ουσιαστικά κυρίαρχη στις Η.Π.Α., θεωρεί το πολιτικό κόμμα ως κομμάτι των κρατικών θεσμών. Σε αυτήν την έννοια, η δομή και η νομιμοποίηση του κόμματος προέρχονται από το ίδιο το Κράτος και τα Συντάγματα των χωρών 10. Η ανάθεση στο Κράτος της απόφασης για τον τρόπο στρατολόγησης των πολιτικών ελίτ μέσα από προκριματικές εκλογές, συνταγματικά καθορισμένες και επιβεβλημένες, είναι μόνο ένα μικρό παράδειγμα από την αντίληψη του πολιτικού κόμματος ως ενός κρατικού εκλογικού μηχανισμού. 2.2. Η μορφολογία των Κομματικών Οργανισμών Οι κομματικοί οργανισμοί που αναπτύχθηκαν στον 20 ο αιώνα μπορούν να χωριστούν σε τρεις μορφές: το κόμμα στο δημόσιο αξίωμα, το κόμμα στη βάση και το κόμμα στην κεντρική διοίκηση. Η σχέση των τριών αυτών μορφών μεταξύ τους, καθώς επίσης και η κατανομή εξουσίας ανάμεσά τους είναι μεταβαλλόμενες ανάλογα με τη μορφή οργάνωσης. Γι αυτό, άλλωστε, και η μελέτη της μορφολογίας των κομματικών σχηματισμών είναι εξαιρετικά χρήσιμη για την κατανόηση του τρόπου λειτουργίας τους. 2.2.1 Το Κόμμα στο Δημόσιο Αξίωμα Το κόμμα στο δημόσιο αξίωμα περιλαμβάνει το σύνολο των εκλεγμένων μελών του από εκλογικές αναμετρήσεις 11. Όσον αφορά τα Κοινοβουλευτικά συστήματα περιλαμβάνει, ουσιαστικά, τους Βουλευτές του κόμματος. Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να μετέχουν σε αυτήν την κατηγορία και πολίτες που δεν έχουν εκλεγεί άμεσα από το Λαό. Για παράδειγμα, οι Υπουργοί στη Γαλλία που δεν είναι Βουλευτές, καθώς επίσης και οι ισόβιοι Γερουσιαστές στην Ιταλία είναι περιπτώσεις που, ενώ δεν έχουν εκλεγεί, ανήκουν σε αυτή την κατηγορία του κόμματος. 9 Duverger M., ό.π. 10 Katz S. R.,(2005) The Internal Life of Parties, στο Luther kurt Richard and Rommel - Muller Ferdinand, Political Parties in the New Europe, Political and Analytical Challenges, Oxford University Press, New York, p. 88-118 11 Katz S.R. and Mair, P. (1992). Party Organizations: A Data Handbook on Party Organizations in Western Democracies, 1960 90. London: Sage 8

Η συλλογική έκφραση του κόμματος στο δημόσιο αξίωμα είναι η Κοινοβουλευτική Ομάδα ή κάποια άλλη Κοινοβουλευτική Κομματική Επιτροπή. Το σημαντικό, από την άποψη της οργάνωσης, είναι ποιοι μετέχουν σε αυτό το οργανωτικό σχήμα. Αν δηλαδή πέραν των Βουλευτών μετέχουν και άλλοι εκλεγμένοι ή μη δημόσιοι λειτουργοί όπως θα μπορούσαν να ήταν Δήμαρχοι, Κυβερνήτες ή Ανώτεροι Κρατικοί Λειτουργοί. Μία επιπλέον σημαντική παράμετρος για την οργανωτική δομή του κόμματος στο δημόσιο αξίωμα είναι η ηγεσία του. Αν, δηλαδή, η ηγεσία του κόμματος στο δημόσιο αξίωμα είναι η ίδια με την ηγεσία του κόμματος στην κεντρική διοίκηση. Σε πολλές χώρες Αρχηγός της Κοινοβουλευτικής Ομάδας (ή, αν το κόμμα είναι στην Κυβέρνηση, Πρωθυπουργός) και Αρχηγός του κόμματος είναι διαφορετικά πρόσωπα. Οι αρμοδιότητες του κόμματος στο δημόσιο αξίωμα είναι διαφορετικές, όταν αυτό είναι στην Κυβέρνηση και όταν είναι στην Αντιπολίτευση. Στην πρώτη περίπτωση έχει «τη νόμιμη εξουσία να λαμβάνει τις Κυβερνητικές αποφάσεις» 12. Ιδιαίτερα στις Κοινοβουλευτικές Δημοκρατίες με πλειοψηφικό σύστημα, το Κυβερνών Κόμμα είναι ο απόλυτος κυρίαρχος του πολιτικού παιχνιδιού. Στη δεύτερη περίπτωση, αναλαμβάνει το έργο του ελέγχου της Κυβέρνησης, καθώς επίσης και της άσκησης πολιτικής στο Κοινοβουλευτικό επίπεδο. Σε κάθε περίπτωση πάντως, τα μέλη του κόμματος στο δημόσιο αξίωμα έχουν πλήρη οικονομική αποζημίωση από το Κράτος και επομένως και τη δυνατότητα να ασχοληθούν με όλα τα ζητήματα της δημόσιας σφαίρας ανεμπόδιστα 13. Η θέση των μελών του κόμματος στο δημόσιο αξίωμα είναι παροδική, δεδομένου ότι για τη διατήρησή της οφείλουν να επανεκλεγούν στις εκλογές. Επομένως, ο στόχος των μελών του είναι διττός. Αφ ενός, οφείλουν να είναι αρεστά στο ιδιαίτερο ακροατήριό τους, δηλαδή στους ψηφοφόρους της εκλογικής τους περιφέρειας και αφ ετέρου να έχουν πρόσβαση στο κόμμα ή στην κομματική ηγεσία, προκειμένου να συμμετέχουν εκ νέου στα ψηφοδέλτια. Το κέντρο βάρους ανάμεσα σε αυτούς τους δύο στόχους ποικίλλει ανάλογα με το εκλογικό σύστημα. Για παράδειγμα, σε μια χώρα όπου οι εκλογές διεξάγονται με κλειστό ψηφοδέλτιο το κέντρο βάρους θα δοθεί στο κόμμα δεδομένου ότι αυτό θα αποφασίσει τόσο τα άτομα που θα καταρτίζουν το ψηφοδέλτιο όσο και τη σειρά εκλογής τους. Σε ένα σύστημα, όμως, όπου η κατάρτιση των ψηφοδελτίων γίνεται μέσω προκριματικών εκλογών 12 Katz S. R., 2005, ό.π. 13 Katz, Mair, 1992, ό.π. 9

τότε το κέντρο βάρος θα δοθεί αποκλειστικά στους ψηφοφόρους και τα μέλη του κόμματος 14. Πέραν, όμως, αυτού, τα μέλη του κόμματος στο δημόσιο αξίωμα οφείλουν να ασχολούνται τόσο με τα ζητήματα που έχουν να κάνουν με την εκλογική τους περιφέρεια όσο και με ζητήματα γενικής πολιτικής, εντός του κόμματός τους. Όσον αφορά το πρώτο, οφείλουν να χτίζουν συμμαχίες στο επίπεδο της περιφέρειας, να προωθούν τα προβλήματα των εκλογέων τους στο Κοινοβουλευτικό επίπεδο, καθώς επίσης και να αντιπροσωπεύουν τους εκλογείς τους σε αυτό 15. Από την άλλη, προσπαθούν να επηρεάσουν τη γενική πολιτική κατεύθυνση την οποία ακολουθεί το κόμμα τους και η οποία επηρεάζει και τους δυνητικούς ψηφοφόρους τους. 2.2.2 Το Κόμμα στη Βάση Το κόμμα στη βάση είναι, στην ουσία, τα μέλη του κόμματος και οι αποκεντρωμένες δομές του. Το κόμμα στη βάση είναι το σημαντικότερο χαρακτηριστικό των μαζικών κομμάτων 16. Η διαδικασία εγγραφής στο κόμμα στη βάση γίνεται μέσω της εγγραφής ως μέλος. Οι τρόποι εγγραφής είναι, συνήθως, δύο ειδών. Πρώτα απ όλα, μπορεί κάποιος πολίτης να εγγραφεί στο κόμμα που επιθυμεί. Ορισμένα κόμματα εγγράφουν όσους το επιθυμούν, ενώ άλλα τοποθετούν ορισμένες προϋποθέσεις προκειμένου κάποιος να εγγραφεί ή να παραμείνει μέλος. Σε γενικές γραμμές πάντως η διαδικασία εγγραφής παραμένει προσωπική επιλογή όποιου το επιθυμεί. Δεύτερον, σε ορισμένα κόμματα μπορεί κάποιος να γίνει μέλος με έμμεσο τρόπο. Αυτό γίνεται μέσω των φορέων ενός κόμματος. Τέτοιοι φορείς μπορεί να είναι Νεολαίες ή Συνδικαλιστικά Σωματεία. Σε αυτές τις περιπτώσεις όποιος εγγράφεται σε έναν φορέα γίνεται απ ευθείας και μέλος του κόμματος 17. Από την άλλη, το κόμμα στη βάση διαφέρει από τις άλλες δύο μορφές του κόμματος ως προς δύο κύρια χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι ο εθελοντικός του χαρακτήρας και το δεύτερο ο ερασιτεχνισμός των μελών του 18. 14 Katz, Mair, 1992, ό.π. 15 Katz, Mair, 1992, ό.π. 16 Duverger (1952) ό.π. 17 Patrick Seyd, New Parties/New Politics?: A Case Study of the British Labour Party, Party Politics 1999; 5; 383-405 18 Katz, Richard S. and Peter Mair. 2002. The Ascendancy of the Party in Public Office: Party Organizational Change in Twentieth-Century Democracies. In Richard Gunther, José Ramon Montero and Juan J. Linz (eds), Political Parties. Old Concepts and New Challenges. Oxford: Oxford University Press, 113-135. 10

Η μαζικότητα και η αποκεντρωμένη δομή του κόμματος στη βάση απαιτεί τη δημιουργία επίσημης οργάνωσης 19. Η οργάνωση αυτή μπορεί δομηθεί σε τρεις βασικές κατηγορίες. Πρώτον, μπορεί να είναι γεωγραφική, σύμφωνα με την γεωγραφική δομή του Κράτους. Δεύτερον, επαγγελματική, η οργάνωση, δηλαδή, να βασίζεται στους χώρους δουλειάς. Τρίτον, κατά ειδικό ενδιαφέρον, βασισμένη σε ειδικά θέματα ή την προώθηση ειδικών συμφερόντων. Οι διαφόρων μορφών διακλαδώσεις του κόμματος στη βάση οφείλουν, επίσης, να έχουν εκπροσώπηση σε εθνικό επίπεδο. Αυτό γίνεται συνήθως μέσω των Κομματικών Συνεδρίων και των Εθνικών Αντιπροσωπειών. Σε κόμματα με μεγάλο αριθμό μελών η σύνθεση των Συνεδρίων γίνεται συνήθως μέσω Συνέδρων οι οποίοι και εκλέγονται από τα μέλη του κόμματος. Τα κομματικά Συνέδρια συνήθως αποτελούν τα ανώτερα αποφασιστικά όργανα των κομμάτων και αποφασίζουν για όλα τα ζητήματα που το αφορούν. 2.2.3 Το κόμμα στην Κεντρική Διοίκηση Το κόμμα στην κεντρική διοίκηση μπορεί να χωριστεί σε δύο διακριτά μέρη. Το πρώτο αποτελείται από μία εθνική αντιπροσωπεία που είναι εκλεγμένη από τα μέλη, με έμμεσο ή άμεσο τρόπο. Σε αυτήν την επιτροπή, συνήθως, μετέχουν μέλη τόσο από το κόμμα στη βάση όσο και από το κόμμα στο δημόσιο αξίωμα. Το δεύτερο αποτελείται από τη γραφειοκρατία του κόμματος. Η γραφειοκρατία ακολουθεί συνήθως την αποκεντρωμένη δομή του κόμματος και, στις περισσότερες περιπτώσεις, υπάρχουν υπάλληλοι σε κάθε μονάδα της δομής του 20. Οι κύριες λειτουργίες του κόμματος στην κεντρική διοίκηση μπορεί να είναι δύο ειδών. Στην πρώτη ανήκει η κατανομή των πόρων στις άλλες δύο οργανωτικές μορφές του Κόμματος. Αυτοί οι πόροι μπορεί να είναι οικονομικοί, αλλά και εξειδικευμένο προσωπικό για την εκτέλεση διαφόρων εργασιών εντός του Κόμματος. Η δεύτερη βασική λειτουργία του είναι ο συντονισμός των κομματικών δράσεων. Το κόμμα στην κεντρική διοίκηση είναι ο ενδιάμεσος κρίκος ανάμεσα στο κόμμα στη βάση και το κόμμα στο δημόσιο αξίωμα. Η εθνική αντιπροσωπεία συνήθως είναι η συλλογικότητα εκείνη μέσα στον Κομματικό Οργανισμό που μιλά και αποφασίζει εξ ονόματος του Κόμματος εν 19 Katz, Mair, 1992, ό.π. 20 Katz, Mair, 1992, ό.π. 11

συνόλω 21. Συνήθως αποτελείται από μέλη και των τριών κατηγοριών του Κόμματος και αυτό είναι σημαντικό από την άποψη τόσο των αποφάσεων που λαμβάνονται εκεί όσο και των πιθανών συγκρούσεων που δημιουργούνται. Η συνύπαρξη έμμισθων δημόσιων Λειτουργών και εθελοντών, καθώς επίσης και επαγγελματιών με ερασιτέχνες μπορεί να οδηγήσει από μόνη της σε σύγκρουση, καθιστώντας ταυτόχρονα το εν λόγω Όργανο εξαιρετικά κρίσιμο για τη λειτουργία του κόμματος. Από την άλλη, η Εθνική Αντιπροσωπεία είναι ένα καθαρά κομματικό Όργανο με μειωμένη νομιμοποίηση στο πολιτικό σύστημα εν γένει. Τέλος, είναι ένα όργανο που λαμβάνει αποφάσεις, αλλά δεν έχει τη δυνατότητα να τις εφαρμόσει. Συνήθως, λαμβάνει αποφάσεις που καλούνται οι υπόλοιπες κατηγορίες του Κόμματος να εφαρμόσουν. Η κομματική γραφειοκρατία είναι επαγγελματίες και η ενασχόλησή τους στο κόμμα στην κεντρική διοίκηση αποτελεί την κύρια απασχόλησή τους. Η θέση της είναι σημαντική για τη λειτουργία του κόμματος, δεδομένου ότι βρίσκεται στην καρδιά του εσωκομματικού δικτύου επικοινωνίας 22. Αποτελούν τον τεχνικό σύνδεσμο μεταξύ του κόμματος στη βάση και των άλλων δύο μορφών της κομματικής οργάνωσης. Επιπλέον, σε αυτούς περιλαμβάνεται και το επιστημονικό προσωπικό του κόμματος που μπορεί να ασχολείται τόσο με την τεκμηρίωση, όσο και με την επιλογή των πολιτικών θέσεων του Κόμματος. Τέλος, η επαγγελματοποίηση των Κομμάτων έχει καταστήσει αυτήν την κατηγορία εξαιρετικά σημαντική εντός του κομματικού οργανισμού. 2.3 Η ανάπτυξη των κομματικών οργανισμών Η ανάπτυξη των κομματικών οργανισμών δεν πρέπει να θεωρείται μία τυχαία διαδικασία ή απλά μία διαδικασία εξέλιξης μέσα στο χρόνο. Οι κομματικοί οργανισμοί αναπτύσσονται και μεταβάλλονται δεχόμενοι πιέσεις τόσο από το εξωτερικό τους περιβάλλον, όσο και από το εσωτερικό τους 23. Εξάλλου, η οργάνωση των πολιτικών κομμάτων οφείλει να συμβαδίζει τόσο με το Δημοκρατικό παράδειγμα 21 Katz, Mair, 1992, ό.π. 22 Katz, Mair, 1992, ό.π. 23 Robert Harmel, Party Organizational Change: Competing Explanations?, στο Luther Kurt Richard and Rommel - Muller Ferdinand, Political Parties in the New Europe, Political and Analytical Challenges, Oxford University Press, New York 2005, p.120-142 12

που επικρατεί όσο και με την κοινωνική δομή 24. Από τα τέλη του 19 ου αιώνα έως και τις μέρες μας διακρίνονται τρία είδη κομματικών οργανισμών (κόμμα στελεχών, μαζικό κόμμα, πολυσυλλεκτικό κόμμα), ενώ θα γίνει αναφορά και στις τάσεις των σημερινών κομμάτων που φαίνεται να μεταβάλλονται σε κόμματα καρτέλ. 2.3.1 Κόμμα στελεχών Η ουσία του κόμματος στελεχών είναι ένας πυρήνας ατόμων με ανεξάρτητη και προσωπική πρόσβαση σε πόρους, ικανούς να τοποθετούν είτε έναν αριθμό τους ή τους αντιπροσώπους τους στο Κοινοβούλιο 25. Η οργάνωση του κόμματος ελίτ θα μπορούσε να υπάρχει σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο βρίσκεται η Κοινότητα. Εάν η τοπική ελίτ είναι χωρισμένη, τότε, μπορεί να υπάρχει οργάνωση γύρω από τις ελίτ που διεκδικούν την εκλογή τους στο Κοινοβούλιο. Το δεύτερο επίπεδο αναφέρεται μέσα στο Κοινοβούλιο. Όσοι εκπρόσωποι έχουν σχετικά κοινές αντιλήψεις δημιουργούν ομάδες που συντονίζουν τη δράση τους σε ψηφοφορίες μέσα στο Κοινοβούλιο. Όταν η διαίρεση στο Κοινοβούλιο αρχίζει να αλληλεπιδρά με τη διαίρεση στην κοινότητα και ανταγωνισμός δομείται στις ίδιες διαιρέσεις τότε μπορούμε να μιλάμε για κόμμα που προσεγγίζει τη σύγχρονη έννοια 26. Στο κόμμα στελεχών οι βουλευτές ήταν περισσότερο οι ίδιοι αρχηγοί του κόμματος στην περιοχή τους ή οι άμεσοι εκπρόσωποι του Αρχηγού. Το κόμμα στη βάση ουσιαστικά ταυτίζονταν με το δίκτυο φίλων και «πελατών» των βουλευτών ή των κομματαρχών τους. Όσον αφορά το κόμμα στην κεντρική διοίκηση αυτό ουσιαστικά είναι ανύπαρκτο ή ακόμα και αν υπάρχει είναι εξαιρετικά αδύναμο. Αυτό συμβαίνει δεδομένου ότι πρώτον οι βουλευτές στηρίζονται σε δικούς τους ανθρώπινους και οικονομικούς πόρους για την εκλογή τους και έτσι δεν αισθάνονται την ανάγκη για τη δημιουργία μιας ανώτερης αρχής και δεύτερον γιατί η ανάγκη συντονισμού και δράσης ανάμεσα στο κόμμα στο δημόσιο αξίωμα και το κόμμα στη βάση είναι εξαιρετικά μικρή. Τέλος, το κόμμα στο δημόσιο αξίωμα αποτελούσε την κυρίαρχη φυσιογνωμία του κόμματος στελεχών, δεδομένου ότι είναι η μόνη συλλογικότητα που μπορούσε και είχε την ανάγκη να λαμβάνει συλλογικές αποφάσεις. 24 Mair Peter, Party System Change: Approaches and Interpretations. Oxford: Oxford University Press, 1997 25 Katz, Richard S. and Peter Mair. 2002 ό.π. βλέπε επίσης, Duverger M. ό.π. και Ostrogorski, M. I. (1964 [1902]). Democracy and the Organization of Political Parties. London: Macmillan 26 Katz, Richard S. and Peter Mair. 2002 ό.π. και επίσης Ware, A., ed. (1987). Political Parties: Electoral Change and Structural Response. Oxford: Basil Blackwell. 13

Όσον αφορά τη σχέση του κόμματος με την κοινωνία πολιτών και το κράτος αν και σε θεωρητικό επίπεδο ήταν ξεκάθαρες, εντούτοις στην πράξη τα πράγματα ήταν λίγο διαφορετικά. Και αυτό, γιατί τα μέλη της κοινωνίας πολιτών (όσων δηλαδή είχαν το εκλογικό δικαίωμα) και των ανθρώπων που στελέχωναν το κράτος αν δεν ταυτίζονταν εξολοκλήρου, τουλάχιστον ενώνονταν με στενούς δεσμούς αίματος ή συμφέροντος. Από την άλλη, στην πολιτική αντίληψη της εποχής επικρατούσε η άποψη ότι υπήρχε ένα γενικό συμφέρον και η Κυβέρνηση όφειλε να το βρει και να το υπηρετήσει. Σε αυτό το πλαίσιο, τα κόμματα δεν ήταν τίποτα άλλο παρά «ομάδες ανδρών σε αναζήτηση του δημόσιου συμφέροντος 27» 2.3.2 Μαζικό Κόμμα Το μαζικό κόμμα που αναδύθηκε στην Ευρώπη ήταν σύμφωνο με τις μεταβολές που έλαβαν χώρα τόσο σε κοινωνικό επίπεδο, όσο και στον τρόπο λειτουργίας της Κυβέρνησης. Στο μαζικό κόμμα οι θεμελιώδεις μονάδες της πολιτικής ζωής ήταν προκαθορισμένες. Τα κόμματα είναι οι εκπρόσωποι προκαθορισμένων κοινωνικών ομάδων. Τα μέλη αυτών των ομάδων συμμετέχουν στην πολιτική μέσα από τα κόμματα και επιδιώκουν να ελέγξουν το κράτος τοποθετώντας μέλη τους σε δημόσιες θέσεις. Κάθε κοινωνική ομάδα έχει το δικό της ιδιαίτερο συμφέρον που εκφράζεται μέσα από το κομματικό πρόγραμμα. Το πρόγραμμα αυτό δεν είναι ένα πλαίσιο πολιτικών αλλά ένα συνεκτικό ιδεολογικοπολιτικό κείμενο που εκφράζει τα συμφέροντα όλων των μελών του κόμματος. Για να γίνει όμως αυτό απαιτούνταν η άμεση λαϊκή συμμετοχή μέσω των κομματικών διακλαδώσεων. Μέσα από αυτές τις αποκεντρωμένες δομές οι μάζες συμμετείχαν στις κομματικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων και νομιμοποιούσαν την κομματική πολιτική Στις κοινωνίες όπου αναπτύχθηκε το μαζικό κόμμα η ατομική εκλογική επιλογή ήταν περιορισμένη από την ενθυλάκωση των μαζών σε υποομάδες που εκπροσωπούνταν από τα μαζικά κόμματα. Σε αυτό το πλαίσιο η εκλογική επιτυχία ήταν ζήτημα ενίσχυσης των κομματικών δεσμών με τα μέλη των ομάδων που εκπροσωπούσε το κόμμα και κινητοποίησής τους την εκλογική στιγμή. 27 Burke, E. (1861[1770]). Thoughts on the Case of the Present Discontent; reprinted in Works. London: Bohn's Edition. 14

Όσον αφορά τη μορφολογία του, στο μαζικό κόμμα η σχέση ανάμεσα στο κόμμα στην κεντρική διοίκηση και το κόμμα στη βάση είναι συμβιωτική 28. Το κόμμα στην κεντρική διοίκηση παρέχει την υποστήριξη και τον κεντρικό συντονισμό των δράσεων, ενώ το κόμμα στη βάση τους πόρους που είναι αναγκαίοι για την επιβίωση του κόμματος στην κεντρική διοίκηση. Βέβαια, οι δύο αυτές κατηγορίες είναι διακριτά χωριστές η μία από την άλλη. Το κόμμα στην κεντρική διοίκηση αποτελείται από επαγγελματίες που πληρώνονται για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους, ενώ το κόμμα στη βάση από ερασιτέχνες εθελοντές που πληρώνουν για να είναι μέλη. Από την άλλη το κόμμα στο δημόσιο αξίωμα είναι κατώτερο του κόμματος στην κεντρική διοίκηση. Στο μαζικό κόμμα, το κόμμα στο δημόσιο αξίωμα είναι το όργανο για την επίτευξη των στόχων του κομματικού οργανισμού και ελέγχεται από το Κόμμα στην Κεντρική Διοίκηση εξ ονόματος της βάσης. Ουσιαστικά, η θέση του Βουλευτή στην ιδεολογία του μαζικού κόμματος είναι μία κομματική θέση και επομένως ο Βουλευτής οφείλει να υπακούει στο κόμμα. 2.3.3 Το πολυσυλλεκτικό κόμμα Η ανάδυση του πολυσυλλεκτικού κόμματος δεν πρέπει να θεωρείται ως μία άμεση μετεξέλιξη του μαζικού κόμματος. Αντίθετα, μάλιστα, το πολυσυλλεκτικό κόμμα διατηρεί τον οργανωτικό ιστό του μαζικού κόμματος, αλλά ταυτόχρονα επηρεάζεται από τα κόμματα στελεχών που επιβίωναν ακόμα και στη μαζική εποχή. Τα τελευταία, χρειάστηκε να οργανωθούν και να κινητοποιούσουν οπαδούς και, γι αυτό το λόγο, απέκτησαν επίσημη οργάνωση με μέλη. Τα μέλη, όμως, δεν χρησίμευαν για την εξασφάλιση πόρων, δεδομένου ότι ήταν κόμματα των μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων και εξασφάλιζαν τους πόρους τους από ατομικές εισφορές. Έτσι, καθιέρωσαν μια οργάνωση όμοια με του μαζικού κόμματος, η οποία, όμως, έδινε αυξημένη βαρύτητα στο κόμμα στο δημόσιο αξίωμα. Από την άλλη, δεν ήταν ταξικά κόμματα και έτσι ανέπτυσσαν πολυσυλλεκτικές πρακτικές προκειμένου να αντλήσουν ψήφους από παντού, πιέζοντας με αυτόν τον τρόπο και τα μαζικά κόμματα να ανοιχθούν σε νέα ακροατήρια. Το πολυσυλλεκτικό κόμμα εγκαταλείποντας την προσπάθεια για την ενσωμάτωση των μαζών στρέφεται ολοκληρωτικά στην εκλογική αγορά προσπαθώντας να ανταλλάξει την αποτελεσματικότητα για μια πιο ευρεία εκλογική 28 Katz S.R., Mair P. 2002 ό.π. 15

βάση και περισσότερο άμεση εκλογική επιτυχία. Ο πιο περιορισμένος πολιτικός και πιο άμεσος εκλογικός στόχος είναι πλέον τα χαρακτηριστικά του νέου κόμματος. Σύμφωνα με τον Kirchheimer τα ταξικά μαζικά κόμματα διακρίνονται σε τρία στάδια στην διαδικασία της μεταμόρφωσής τους. Το πρώτο στάδιο είναι η συγκέντρωση δύναμης και ξεκινά από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το δεύτερο στάδιο είναι αμέσως μετά τον Πόλεμο οπότε και για πρώτη φορά μαζικά κόμματα αναλαμβάνουν την Κυβέρνηση τις δεκαετίες του 1920 και 1930. Αυτή η πρώτη κυβερνητική εμπειρία δεν ανταποκρίνεται όμως στις προσδοκίες τόσο των οπαδών του μαζικού κόμματος όσο και των ηγετών του και αναδύει η ανάγκη για διεύρυνση της συναίνεσης στο πολιτικό σύστημα. Αμέσως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο τα ταξικά μαζικά κόμματα μετεξελίσσονται στα πολυσυλλεκτικά κόμματα αναζητώντας από τη μια να διατηρήσουν τόσο την ταξική τους «πελατεία» όσο και να τη διευρύνουν προς όμορες ταξικές ομάδες. Το πολυσυλλεκτικό κόμμα δεν διαφέρει τόσο πολύ από το μαζικό κόμμα στην οργανωτική του υφή, αλλά στις λειτουργίες που επιτελεί μέσα στην Κοινωνία. Ο Kirchheimer διακρίνει πέντε βασικές διαφορές στη λειτουργία του πολυσυλλεκτικού κόμματος 29 από το μαζικό: 1. Δραστική μείωση του ιδεολογικού κομματικού φορτίου 2. Ενδυνάμωση της ηγετικής ομάδας της οποίας οι δράσεις και οι παραλείψεις κρίνονται πλέον από την άποψη της συνεισφοράς τους στην αποτελεσματικότητα του συνόλου του κοινωνικού συστήματος 3. Μείωση του ρόλου του κομματικού μέλους 4. Μείωση της σημασίας της class gardé 5. Πρόσβαση σε μια ποικιλία ομάδων συμφερόντων Τρεις βασικοί λόγοι οδήγησαν σε αυτήν την μεταβολή: 1. Η διάβρωση των παραδοσιακών κοινωνικών συνόρων των δεκαετιών του 50 και του 60 αποδυνάμωσε τις συλλογικές ταυτότητες κάνοντας δυσκολότερο τον καθορισμό των προκαθορισμένων κοινωνικών ομάδων της προηγούμενης περιόδου. 29 Kirchheimer, O. (1966). The Transformation of Western European Party Systems, in J. La Palombara and M. Weiner (eds.), Political Parties and Political Development. Princeton: Princeton University Press 16

2. Η οικονομική ανάπτυξη, καθώς και η ενίσχυση του Κοινωνικού Κράτους Πρόνοιας διευκόλυναν την αποδέσμευση των κομματικών προγραμμάτων από την άρθρωση των συμφερόντων συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων και τη σταδιακή επέκταση στην άρθρωση των συμφερόντων του συνόλου της Κοινωνίας. 3. Οι τεχνολογικές εξελίξεις και κυρίως η έλευση των σύγχρονων Μ.Μ.Ε. έδωσε ένα όπλο στα χέρια των Ηγετών μέσω του οποίου απευθύνονταν στο σύνολο της κοινωνίας παρακάμπτοντας τις κομματικές δομές. Έτσι, το πολυσυλλεκτικό κόμμα έρχεται να εκφράσει τις συμβολικές κοινωνικές συγκλίσεις που ήταν αποτέλεσμα της οικονομικής ευημερίας και των αυξημένων ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης και με αυτόν τον τρόπο την ευρύτατη κοινωνική συναίνεση της εποχής σε ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο. Από την άλλη, αυτά τα κόμματα υιοθετούν στρατηγικές άμεσης εκλογικής αποτελεσματικότητας, οδηγώντας τα σε απομάκρυνση από πρακτικές στρατολόγησης που βασίζονταν σε πολιτικές και κοινωνικές ταυτίσεις. Επιπλέον, για το πολυσυλλεκτικό κόμμα, ο δημόσιος έλεγχος δε γίνεται στη βάση συγκεκριμένων εναλλακτικών επιλογών που παρουσιάζουν τα κόμματα, αλλά αναδρομικά στη βάση της εμπειρίας και του ιστορικού του κάθε κόμματος. Εξάλλου, η εκλογική συμπεριφορά είναι θέμα επιλογής παρά αποτέλεσμα προδιαθέσεων του εκλογικού σώματος. Όσον αφορά η σχέση του με την κοινωνία πολιτών και το κράτος το πολυσυλλεκτικό κόμμα ουσιαστικά επιχειρεί να μεσιτεύσει τα αιτήματα των πολιτών προς την κομματική γραφειοκρατία. Με άλλα λόγια παύοντας να είναι παράγοντες της κοινωνίας πολιτών προσπαθούν ουσιαστικά να ελέγξουν ή να διεισδύσουν στο κράτος οδηγώντας τα σε μια αντιφατική θέση. Από τη μια να προωθούν τα αιτήματα της κοινωνίας στο κράτος και από την άλλη να υποστηρίζουν τις κρατικές πολιτικές στην κοινωνία. 2.4 Η κρίση των κομμάτων Η συζήτηση για την κρίση των κομμάτων είναι μακρά. Εντούτοις, τις τελευταίες τρεις δεκαετίες η επιστημονική συζήτηση έχει επικεντρωθεί στην παρατεταμένη κρίση εμπιστοσύνης που αντιμετωπίζουν τα πολιτικά κόμματα. Είναι γεγονός πως οι πολίτες με διάφορους τρόπους και σε διαφορετικές εντάσεις 17

εκδηλώνουν την δυσπιστία τους ή τη δυσφορία τους για τα πολιτικά κόμματα. Τα σημάδια που αποδεικνύουν αυτόν τον ισχυρισμό έχουν επικεντρωθεί σε τέσσερα φαινόμενα, τέσσερεις δείκτες που αποδεικνύουν την κρίση εμπιστοσύνης. 2.4.1 Συμμετοχή σε Εκλογές Το πρώτο φαινόμενο είναι η μείωση των ποσοστών συμμετοχής στις εθνικές εκλογές. Η δημόσια συζήτηση για τα μειωμένα ποσοστά συμμετοχής στις εκλογικές αναμετρήσεις έχει προσλάβει τα τελευταία χρόνια δραματικές διαστάσεις με πολλούς πολιτειολόγους να περιγράφουν την κατάσταση με τα μελανότερα χρώματα. Στην πραγματικότητα, όμως, η κατάσταση είναι λίγο διαφοροποιημένη. Στην Ευρώπη από τη δεκαετία του 50 έως και τη δεκαετία του 80 υπάρχει μία σχετικά σταθεροποιημένη κατάσταση με το δείκτη εκλογικής συμμετοχής να κυμαίνεται μεταξύ του 80% και 85%. Τη δεκαετία του 90 όμως παρατηρείται μία μεγάλη πτώση στα ποσοστά με αποτέλεσμα ο μέσος όρος στις χώρες της Ευρώπης να φτάνει το 77,6% 30. Και πάλι όμως, για να είμαστε ακριβείς, ακόμη και αυτό το ποσοστό είναι εξαιρετικά υψηλό, ιδιαίτερα αν συγκριθεί με το αντίστοιχο στις Η.Π.Α.. Παρ όλα αυτά, 11 από τις 15 χώρες μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης σημείωσαν τα χαμηλότερα ποσοστά τους τη δεκαετία του 90 31. Η έλευση της νέας χιλιετίας επέτεινε το πρόβλημα, με σειρά Ευρωπαϊκών χωρών να σημειώνουν τα χαμηλότερα ποσοστά συμμετοχής στις εκλογές. Πέραν όμως των ποσοστών, το σημαντικό είναι πως η τάση είναι καθολική, φαινόμενο αρκετά σπάνιο, αλλά και ενδεικτικό ταυτόχρονα. 1.4.2 Εκλογική Αστάθεια Ο δεύτερος δείκτης είναι αυτός της εκλογικής αστάθειας. Ο εν λόγω δείκτης καταγράφει τις εκλογικές προτιμήσεις όσων συμμετέχουν στις εκλογικές αναμετρήσεις και μετρά το βαθμό στον οποίο τα εκλογικά πρότυπα των ψηφοφόρων διακατέχονται από σταθερότητα στο χρόνο. Και σε αυτόν τον δείκτη μπορούμε να ορίσουμε ένα νοητό χρονικό σημείο τομής στη δεκαετία του 90. Τις δεκαετίες του 70 και του 80 η εκλογική αστάθεια κυμαίνονταν κατά μέσο όρο στο 8%, ενώ τη 30 Mair Peter, Democracy beyond Parties, Center for the Study of Democracy, 2005 31 Mark Franklin, Electoral Participation στο L. Le Duc, R. Niemi, and P. Norris (eds) Comparing democracies 2: new challenges in the study of elections and voting, Thousand Oaks: Sage Publications, 2002 18

δεκαετία του 90 σημειώθηκε μια αύξηση 4 ποσοστιαίων μονάδων 32. Βέβαια, το να αλλάζει προτίμηση το 12% των συμμετεχόντων στις εκλογές από εκλογική αναμέτρηση σε εκλογική αναμέτρηση δεν είναι ένα τόσο υψηλό ποσοστό. Για να αναδειχθεί, όμως, η σημασία του πρέπει να επισημανθεί ότι είναι η πρώτη φορά που τόσο ο μέσος όρος όσο και η πλειοψηφία των ευρωπαϊκών χωρών σημειώνουν διψήφια ποσοστά γεγονός που καταδεικνύει μία γενικότερη τάση σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης 33. 1.4.3. Κομματική Αποδέσμευση Η θεωρία περί αποδέσμευσης των πολιτών από τα πολιτικά κόμματα ξεκινά στους επιστημονικούς κύκλους από τη δεκαετία του 70 και συνεχίζεται έως και σήμερα. Η έννοια της κομματικής δέσμευσης σημαίνει ότι οι πολίτες συσχετίζουν τους εαυτούς τους ψυχολογικά με τα πολιτικά κόμματα και ότι αυτός ο προσδιορισμός έχει προβλέψιμες σχέσεις με τις αντιλήψεις, τις αξιολογήσεις και τις δράσεις των πολιτών 34. Η κομματική πρόσδεση βοηθά το άτομα να απλοποιεί τις πολυπλοκότητες της πολιτικής και λειτουργεί ως ένα πολιτικό φίλτρο για την αξιολόγηση των πληροφοριών, κατανόησης των πολιτικών θεμάτων και εν τέλει της διαμόρφωσης πολιτικής θέσης 35. Για παράδειγμα, όταν ανακύπτει ένα θέμα στην επικαιρότητα η θέση του κόμματος για το εν λόγω θέμα θα επηρεάσει την άποψη ενός ανθρώπου που συσχετίζεται με το εν λόγω κόμμα. Επιπλέον, η κομματική δέσμευση κινητοποιεί τα άτομα να συμμετέχουν στα κόμματα, τις προεκλογικές εκστρατείες καθώς επίσης και τις εκλογικές διαδικασίες 36. Τα τελευταία χρόνια όμως όλο και λιγότεροι ψηφοφόροι έρχονται στις εκλογές με σταθερή προδιάθεση για κάποιο κόμμα. Ακόμη και αν έχουν κάποιου είδους αφοσίωση για κάποιο κόμμα, αυτή είναι σαφώς μειωμένη. Επιπλέον, όλο και περισσότεροι ψηφοφόροι επιλέγουν το κόμμα που θα ψηφίσουν μέσα στην προεκλογική περίοδο 37 με αυξανόμενα τα ποσοστά εκείνων που αποφασίζουν την τελευταία εβδομάδα. Ένα ακόμη σημαντικό χαρακτηριστικό είναι ότι ακόμη και 32 Mair Peter, Democracy Beyond Parties, Center for the Study of Democracy, 2005 33 Mair P., 2005, ό.π. 34 Campbell, A., Converse, P. E., Miller, W. E., and Stokes, D.E. (1964). The American Voter: An Abridgement. New York: Wiley. 35 Campbell, A., Converse, P. E., Miller, W. E., and Stokes, D.E. ό.π. 36 Dalton J.R. (2000). Partisan Change and the Democratic Process, in R. J. Dalton and M. P. Wattenberg (eds.), Parties without Partisans: Political Change in Advanced Industrial Democracies. Oxford: Oxford University Press 37 Dalton. R.J. ό.π. 19

αυτοί που αποφασίζουν την τελευταία στιγμή το κάνουν με βάση κάποια θέματα ή με βάση την επιλογή κάποιων υποψηφίων 38. Τέλος, όλο και λιγότεροι πολίτες συμμετέχουν στις προεκλογικές εκστρατείες των κομμάτων καθώς επίσης και στις λειτουργίες των ίδιων των κομματικών οργανισμών. 38 Dalton R.J. ό.π. 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Από το Κόμμα Καρτέλ στο Ανοιχτό Κόμμα Η κρίση των πολυσυλλεκτικών κομμάτων που αρχίζει να εκδηλώνεται τη δεκαετία του 1980 και έπειτα σχετίζεται τόσο με αλλαγές που έλαβαν χώρα στις δυτικοευρωπαϊκές, κατά βάση κοινωνίες, όσο και με δομικές αδυναμίες του εν λόγω κομματικού μοντέλου. Στο παρών κεφάλαιο θα προσπαθήσουμε να εστιάσουμε στις μεταβολές που συντελέστηκαν στις σύγχρονες κοινωνίες, μεταβολές που οδήγησαν στο πέρασμα από τη βιομηχανική στη μεταβιομηχανική κοινωνία. Επιπλέον, θα ασχοληθούμε με ένα νέο κομματικό μοντέλο που αναδύεται στη μεταβιομηχανική εποχή, το κόμμα καρτέλ. Τέλος, θα ασχοληθούμε με το νέο μοντέλο δημοκρατίας που αναδύεται από την μεταρρυθμιστική αριστερά, τη συμμετοχική δημοκρατία, καθώς επίσης και το κομματικό μοντέλο που ταιριάζει σε αυτό το νέο δημοκρατικό παράδειγμα που είναι το Ανοιχτό Κόμμα. 3.1 Η μεταβιομηχανική Κοινωνία Οποιαδήποτε προσπάθεια κατανόησης των εξελίξεων στις Δυτικές κοινωνίες οφείλει να φιλτραριστεί μέσα από μια έννοια, την παγκοσμιοποίηση. Βέβαια, η κατάχρηση αυτού του όρου τα τελευταία χρόνια του προσδίδει απεριόριστες ερμηνευτικές δυνατότητες. Ωστόσο, η παγκοσμιοποίηση θα πρέπει να νοηθεί ως το αποτέλεσμα επαναστατικών αλλαγών που έλαβαν χώρα τις τελευταίες δεκαετίες, καθώς επίσης και των νέων δυνατοτήτων που δημιουργήθηκαν από τις πρώτες. Οι αλλαγές αυτές έχουν να κάνουν με την αναδιάρθρωση της παραγωγικής δομής, την αύξηση της παραγωγικότητας και την άνευ προηγούμενου κινητικότητα του κεφαλαίου. Έτσι, η παγκοσμιοποίηση έρχεται να επιφέρει ένα ισχυρό πλήγμα στα έθνη κράτη, δεδομένου ότι τα αναγκαία αγαθά και υπηρεσίες για τη διασφάλιση των όρων αναπαραγωγής φεύγουν πλέον από το εθνικό κράτος και μεταφέρονται στο παγκόσμιο επίπεδο 39. Η παγκοσμιοποίηση όμως δεν επηρεάζει μονάχα το παραγωγικό μοντέλο, αλλά έχει και εξαιρετικά σημαντικές πολιτικές συνέπειες. Η προσκόλληση στην αγορά ήταν αποτέλεσμα της αναβίωσης και επικράτησης, εν τέλει, νεοφιλελεύθερων 39 Βούλγαρης Γιάννης, Φιλελευθερισμός, Συντηρητισμός και Κοινωνικό Κράτος, 1973-1990, Ανάλυση και κριτική των χαρακτηριστικών ρευμάτων, Θεμέλιο, 2003 21

αντιλήψεων, θεωρητική βάση των οποίων είναι η οικονομική αιτιοκρατία. Συνέπεια αυτού είναι ουσιαστικά η υποταγή της πολιτικής στην οικονομία. Η κατανόηση των φαινομένων, πλέον, ανάγεται στους μηχανισμούς της αγοράς με άμεσο αποτέλεσμα την αποπολιτικοποίηση της πολιτικής μέσω της υποβάθμισης των πολιτικών διακυβευμάτων και συγκρούσεων και της αναγωγής τους σε αντικειμενοποιημένα πολιτικά ζητήματα. Από το σημείο αυτό και έπειτα, η χάραξη πολιτικής, αλλά, και οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται με βάση τις επιταγές της αγοράς. Αυτό έχει ως συνέπεια, οι εναλλακτικές επιλογές να ομογενοποιούνται όλο και περισσότερο και οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων να γραφειοκρατικοποιούνται. Ο πολιτικός λόγος με τη σειρά του αποπολιτικοποιείται και τη θέση του λαμβάνει ο τεχνοκρατικός λόγος και η λογική. Ο ορθός λόγος της επιστήμης είναι πλέον ο νομιμοποιητικός παράγοντας των αποφάσεων και των επιλογών. Όπως γίνεται κατανοητό όλα τα παραπάνω μεταβάλλουν σε καθοριστικό βαθμό τις κοινωνίες, τη σχέση του ατόμου με την κοινωνία και την πολιτική, τις αξίες και τις αντιλήψεις των ατόμων, τους θεσμούς και τη δομή του εθνικού κράτους, των πολιτικών κομμάτων συμπεριλαμβανομένων. Στη συνέχεια θα δούμε τις αλλαγές αυτές που συντελέστηκαν στις κοινωνίες, που πλέον χαρακτηρίζονται ως μεταβιομηχανικές ή της ύστερης νεωτερικότητας, Η πρώτη και σημαντικότερη μεταβολή που συντελείται στις μεταβιομηχανικές κοινωνίες είναι η ανάδυση του εξατομικευμένου ατόμου. Τι είναι όμως η εξατομίκευση; «Εξατομίκευση» σημαίνει, πρώτον, την αποδιάρθρωση και, δεύτερον, την αντικατάσταση των βιομηχανοκοινωνικών μορφών ζωής μέσω άλλων, στις οποίες τα μεμονωμένα άτομα πρέπει να κατασκευάσουν, να σκηνοθετήσουν, να συρράψουν τη βιογραφία τους. Και τα δύο[ ] δεν συντελούνται τυχαία, δεν συντελούνται ατομικά, εθελοντικά, μέσω διαφορετικών ιστορικών συνθηκών, αλλά μαζί στο κοινωνικοκρατικό πλαίσιο της αναπτυγμένης κοινωνίας της εργασίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε σε πολλές δυτικές βιομηχανικές χώρες από τη δεκαετία του 60. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι συλλογικές μορφές ζωής της βιομηχανικής κοινωνίας αντικαθίστανται και τη θέση τους καταλαμβάνει μία νέα μορφή ζωής που δεν είναι βασισμένη σε 22

κοινωνικοκρατικές ρυθμίσεις. Αντίθετα, το άτομο οφείλει μόνο του πλέον να επινοήσει για τον εαυτό του νέα «αυτονόητα» 40 Τα αίτια αυτής της μεταβολής δεν είναι συνειδητή επιλογή ή προτίμηση του ατόμου, αλλά επιβάλλονται στο άτομο από τους σύγχρονους θεσμούς 41. Στις μεταπολεμικές κοινωνίες των Δυτικών Χωρών παραλήπτης βασικών δικαιωμάτων και μεταρρυθμίσεων δεν είναι διάφορες συλλογικότητες, αλλά το άτομο. Αν μέσα από την ταξική πάλη των ταξικών κοινωνιών προκύπτει το Κοινωνικό Κράτος αυτό με τη σειρά του αναθέτει στο άτομο τις διεκδικήσεις και τις συνεισφορές. Με άλλα λόγια το Κοινωνικό Κράτος, προϊόν των συλλογικών αγώνων, χειραφετεί το άτομο, καθιστώντας την εξατομίκευση δομική αρχή των σύγχρονων κοινωνιών 42. Επομένως, μέσα από τη συλλογική επιτυχία θεσμοποιείται η εξατομίκευση και διαλύεται η κουλτούρα των τάξεων ακόμη και μέσα σε συνθήκες έντονων ανισοτήτων. Το άτομο πλέον ασφυκτιώντας μέσα στις βιομηχανικές συλλογικότητες αναζητά την ατομική του ανέλιξη με εξατομικευμένο τρόπο 43. Η δεύτερη ομάδα αλλαγών έχει να κάνει με την κοινωνική δομή των μεταβιομηχανικών Κοινωνιών. Η πολιτική κοινωνιολογία έχει αποδείξει ότι η κοινωνική δομή της βιομηχανικής κοινωνίας καθόρισε σε καταλυτικό βαθμό τις πολιτικές διαιρετικές τομές, τα εκλογικά πρότυπα καθώς επίσης και τους κομματικούς οργανισμούς. Η ταξική δομή της βιομηχανικής κοινωνίας ήταν η επέκταση της κοινωνικής δομής του εργοστασίου: ολιγάριθμη ιδιοκτησία και διευθυντική ομάδα, βοηθούμενη από μία υφιστάμενη διοικητική και γραφειοκρατική ομάδα, πλήρως διαχωρισμένη από την χειρωνακτική εργατική δύναμη η οποία με τη σειρά της ήταν διαχωρισμένη σε ένα ή δύο επίπεδα ανάλογα με την ικανότητα της εργατικής δύναμης. Παρ ότι μία μειοψηφία μονάχα του εργατικού δυναμικού εργάζονταν καθ όλη τη βιομηχανική περίοδο σε αυτό το μοντέλο, το εργοστασιακό μοντέλο εργασίας καθόρισε την κοινωνική πολιτική. Θα μπορούσε βάσιμα να υποστηριχτεί ότι αυτό το μοντέλο εργασίας ήταν ο κώδικας επικοινωνίας με βάση τον οποίο χτίστηκε η κοινωνική πολιτική των Ευρωπαϊκών Κρατών. 40 Beck Ulrich, Η Επινόηση του Πολιτικού, Για μια θεωρία του Εκσυγχρονισμού, Νέα Σύνορα Α. Λιβάνη,Αθήνα 1996 41 Beck Ulrich ό.π. 42 Beck Ulrich ό.π. 43 Beck Ulrich ό.π. 23

Η έλευση όμως της μεταβιομηχανικής κοινωνίας άλλαξε την κοινωνική δομή. Το σημαντικό στοιχείο στις νέες κοινωνικές συνθήκες είναι ότι δεν υπάρχει πλέον ένα συγκεκριμένο μοντέλο εργασίας σε κάποιο τομέα της οικονομίας. Η αύξηση του τομέα των υπηρεσιών και η αντικατάσταση του εργοστασίου από το γραφείο δεν είναι επαρκή συνθήκη για να δημιουργηθεί ένα εργασιακό μοντέλο. Στον τομέα των υπηρεσιών το συνηθέστερο εργασιακό πρότυπο είναι ένα πλήθος διευθυντικών και επαγγελματικών στελεχών και μία πληθώρα επίσης γραφειοκρατικού και διοικητικού προσωπικού. Αν αυτό, όμως, είναι το επικρατέστερο μοντέλο, τότε καθίσταται προφανές ότι δεν αντιπροσωπεύει ξεκάθαρα τις διαιρέσεις, όπως γίνονταν ανάμεσα στους χειρώνακτες εργάτες και τους διοικητικούς υπαλλήλους, στο βιομηχανικό μοντέλο για παράδειγμα. Βέβαια, η τάση στην κατώτερη ιεραρχικά βαθμίδα να απασχολούνται κατά βάση γυναίκες είναι μία διαίρεση, όχι όμως τόσο ισχυρή όσο η προηγούμενη. Η τρίτη κατηγορία αλλαγών είναι οι μεταβολές στις πολιτικές αξίες και την ατομική συμπεριφορά των πολιτών. Οι άνθρωποι πλέον είναι λιγότερο προσανατολισμένοι και περιχαρακωμένοι από τα θρησκευτικά πιστεύω, ενώ συνηθίζουν να ασκούν σε λιγότερο βαθμό τις θρησκευτικές τους υποχρεώσεις. Επιπλέον, στις κοινωνίες αυτού του τύπου αναδύθηκαν μεταϋλιστικές αξίες 44 που στην αρχή φάνηκαν ότι θα αντικαθιστούσαν την παλιά διαίρεση Δεξιάς Αριστεράς. Ο ισχυρισμός αυτός φάνηκε πειστικός και από την εκλογική επιτυχία που γνώρισαν τα Πράσινα Κόμματα σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Όπως παρατηρεί, όμως, ο Dalton πράγματι στην αρχή η περιβαλλοντολογική διαιρετική τομή φάνηκε να είναι ανεξάρτητη από την αντίστοιχη οικονομική και να την τέμνει εγκάρσια. Σταδιακά όμως τα Πράσινα Κόμματα άρχισαν να υιοθετούν πιο αριστερές απόψεις στα προγράμματά τους, όσον αφορά την οικονομία, ενώ και τα Αριστερά Κόμματα συμπεριέλαβαν τα οικολογικά προβλήματα στον πολιτικό τους λόγο. Από την άλλη, η εκλογική επιτυχία που γνώρισαν τα Ακροδεξιά Κόμματα από τη δεκαετία του 90 και έπειτα επανέφερε ξανά στην πολιτική ατζέντα τα ζητήματα της εθνικής ταυτότητας και των μεταναστών. Αυτές οι δύο διαδικασίες οδήγησαν στην ανάδυση μιας νέας διαίρεσης ανάμεσα σε αριστερά-μεταρρυθμιστικά κόμματα και σε αυταρχικάσυντηρητικά. Η διαίρεση αυτή κάθε άλλο παρά παγιωμένη είναι, ακόμα στα 44 Inglehart, R., Culture Shift in Advanced Industrial Societies. Princeton: Princeton University Press 1990 24

κομματικά συστήματα των Δυτικοευρωπαϊκών χωρών. Εντούτοις, φαίνεται πως η ώσμωση των δύο πόλων οδηγεί στην επικράτησή της στο μέλλον 45. Η τέταρτη ομάδα μεταβολών έχει να κάνει με την πολιτική επικοινωνία που είναι αποτέλεσμα της τεχνολογικής εξέλιξης. Η αυξανόμενη επίδραση των νέων τεχνολογιών και ιδιαίτερα της τηλεόρασης και του διαδικτύου μεταβάλλουν την πολιτική διαδικασία και επηρεάζουν τους παραδοσιακούς δημοκρατικούς θεσμούς. Η διαδικασία της εκπροσώπησης εξασθενεί πλέον εξαιτίας της άμεσης και στιγμιαίας επικοινωνίας ανάμεσα στους ψηφοφόρους και τους εκπροσώπους τους. Από την άλλη, τα Μ.Μ.Ε. θρυμματίζουν το εκλογικό σώμα, διαβρώνουν τα παραδοσιακά πολιτικά και κοινωνικά σύνορα που είχαν ενοποιήσει τα κράτη. Τέλος, τα πολιτικά κόμματα χάνουν τις λειτουργίες τους, ως πολιτισμικές δομές διαμεσολάβησης ανάμεσα στο λαό και την κυβέρνηση και το ρόλο αυτό τον αναλαμβάνουν τα νέα Μ.Μ.Ε. Η τελευταία ομάδα αλλαγών αφορά κατά βάση τις χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι χώρες αυτές έχουν υποστεί πολύ σημαντικές αλλαγές στα κέντρα λήψης αποφάσεων. Τα εθνικά κράτη έχουν απολέσει τη δυνατότητα να αποφασίζουν για μια σειρά θεμάτων, εκχωρώντας αυτό το δικαίωμα προς τα έξω και προς τα κάτω. Προς τα έξω σε υπερεθνικούς οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και στο Συμβούλιο Υπουργών. Προς τα κάτω στο τοπικό/περιφερειακό επίπεδο είτε μέσω της διοικητικής ανασυγκρότησης των περισσότερων κρατών είτε μέσω της Επιτροπής Περιφερειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έτσι, καθώς η πολιτική εξουσία έχει μεταναστεύσει στο υπερεθνικό και το υποεθνικό επίπεδο, η Δυτική Ευρώπη έχει βιώσει ένα κοίλωμα του εθνικού κράτους, μία αύξηση πολλαπλών πολιτικών ταυτοτήτων και μία ξεκάθαρη τάση προς την πολυεπίπεδη διακυβέρνηση. 3.2 Κόμμα Καρτέλ Η τάση των σημερινών κομμάτων να εξαρτώνται όλο και περισσότερο από το κράτος έχει οδηγήσει ορισμένους μελετητές στον ισχυρισμό ότι τα κόμματα αναπτύσσουν ολιγοπωλιακές πρακτικές και έχουν αυξήσει της εξάρτησή τους από το κράτος. Τα πολιτικά κόμματα μέχρι και πρόσφατα κρίνονταν συνήθως ως προς τη σχέση τους με την κοινωνία πολιτών, παραγνωρίζοντας την όλο και μεγαλύτερη 45 Dalton J. Russell, Economics, environmentalism and party alignments: A note on partisan change in advanced industrial democracies, European Journal of Political Research 48: 161 175, 2009 25

σχέση που ανέπτυσσαν με το κράτος 46. Το γεγονός αυτό πρέπει να θεωρηθεί απόρροια μίας αντίληψης που θεωρεί την οργάνωση του μαζικού κόμματος ως ιδεότυπου, έναντι του οποίου κάθε άλλη οργανωτική μορφή οφείλει να συγκριθεί. Η οργανωτική μορφή, όμως, του μαζικού κόμματος αποτέλεσε ένα στάδιο στην ανάπτυξη των κομμάτων και είναι φυσικό να μην ανταποκρίνεται στις σημερινές συνθήκες μιας παγκοσμιοποιούμενης οικονομίας και μίας κατακερματισμένης κοινωνίας. Όσον αφορά το κόμμα καρτέλ μπορεί βάσιμα να υποστηριχθεί ότι είναι μία μορφή κομματικής οργάνωσης αυτονομημένης από την κοινωνία και εξαρτημένης από τις κρατικές λειτουργίες και τους κρατικούς πόρους. Το πρώτο στοιχείο που συνηγορεί σε αυτό το συμπέρασμα είναι η όλο και μεγαλύτερη αύξηση της εξάρτησης των κομμάτων από τις κρατικές επιχορηγήσεις. Στο μαζικό μοντέλο κόμματος, το σύνολο των χρημάτων που δαπανούσε το κόμμα είτε για την προεκλογική του εκστρατεία είτε για την καθημερινή του λειτουργία εξοικονομούνταν από τις εισφορές των μελών τους. Από τη δεκαετία του 60 οπότε και σταδιακά άρχισαν τα κόμματα να λαμβάνουν χρήματα από το κράτος μέχρι και σήμερα τα κόμματα έχουν καταστεί απόλυτα εξαρτώμενα από τις κρατικές επιχορηγήσεις. Αυτό όμως έχει μία ακόμη σοβαρή επίπτωση στη μορφολογία των κομματικών οργανισμών και στην εσωτερική κατανομή εξουσίας. Οι κρατικές επιχορηγήσεις δίνονται στα κόμματα ανάλογα με το μέγεθος της κοινοβουλευτικής τους ομάδας. Ουσιαστικά όσο μεγαλύτερο είναι το κόμμα στο δημόσιο αξίωμα τόσο μεγαλύτερη είναι και η κρατική επιχορήγηση. Το γεγονός αυτό αντιστρέφει τελείως τους όρους της εσωτερικής ισχύος δεδομένου ότι στο αρχετυπικό μαζικό κόμμα όλοι οι πόροι εξοικονομούνταν από το κόμμα στη βάση, γεγονός που το καθιστούσε κυρίαρχο μέσα στο κόμμα. Αυτή η αντιστροφή εξουσιών όμως αποδυνάμωσε περαιτέρω τη σημασία του κόμματος στη βάση για την επιβίωση του κόμματος συνολικά, ενώ παράλληλα αύξησε την εξάρτηση του όλου κόμματος από το κόμμα στο δημόσιο αξίωμα. Το δεύτερο στοιχείο είναι η αύξηση των Κρατικών Νόμων που αφορούν τη εσωτερική λειτουργία των κομμάτων. Τα κόμματα όλο και περισσότερο πλέον είναι υποχρεωμένα να λειτουργούν με συγκεκριμένους τρόπους που περιγράφονται αλλού λεπτομερέστερα και αλλού πιο γενικά ανάλογα με την κάθε χώρα. Το γεγονός αυτό μετατρέπει τα κόμματα από κομμάτια της κοινωνίας πολιτών σε κρατικούς θεσμούς 46 Katz S.R., Mair P., (1995). Changing Models of Party Organisation and Party Democracy: The Emergence of the Cartel Party, Party Politics, 1: 5 28 26