Ίων και Πολιτεία: Οι θέσεις του Πλάτωνα για την ποίηση

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ-ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ Ειδίκευση: Ιστορία της Φιλοσοφίας Επιβλέπων καθηγητής: Δημήτριος Κόκορης Ίων και Πολιτεία: Οι θέσεις του Πλάτωνα για την ποίηση Εισηγήτρια: Ουρανία Τζιφοπούλου Θεσσαλονίκη, Μάιος 2016

Στον αδερφό μου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. Πρόλογος 4 Εισαγωγή: Μια ιστορική αναδρομή στην ποίηση 6 Η ποίηση στην πρώιμη αρχαιότητα 6 Από την πρώιμη στην κλασική αρχαιότητα και τον Πλάτωνα 8 1. 'Ιων ή Περί Ιλιάδος 15 1.1. Ίων και ποίηση 20 1.2. Σύνοψη 30 2. Πολιτεία 32 2.1. Η ποίηση στην Πολιτεία 40 2.2. Σύνοψη-Συμπεράσματα 2ου, 3ου και 10ου βιβλίου της 52 Πολιτείας 3. Συζήτηση-συμπεράσματα 56 Βιβλιογραφία 61 3

Πρόλογος Τα έργα των φιλοσόφων αποτελούν πολύ σημαντικές, αν όχι τις σημαντικότερες, κατά τη γνώμη μου, πηγές γνώσης, πληροφοριών και μελέτης πάνω σε καίρια ζητήματα, που απασχολούν την ανθρώπινη ύπαρξη από αρχαιοτάτων χρόνων. Στα έργα αυτά βασίστηκαν, και εξακολουθούν να στηρίζονται, πολλοί μελετητές, προγενέστεροι ή σύγχρονοι, της φιλοσοφίας και της τέχνης ή της ιστορίας αυτών των δύο. Για ευνόητους λόγους, επομένως, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η εξέταση αυτών των δύο κλάδων, ως μια συζευκτική προσέγγιση, μέσα από κάποια φιλοσοφικά έργα. Ο Πλάτων είναι ο φιλόσοφος εκείνος, ο οποίος μου κέντρισε το ενδιαφέρον από τα πρώτα, ακόμη, στάδια των προπτυχιακών μου σπουδών στο Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, πριν από δεκαπέντε, περίπου, χρόνια. Τα θέματα, τα οποία θίγει σε συνδυασμό με την άρτια και υψηλόβαθμη, κατά την αξιολογική μου κρίση, λογοτεχνική του επιδεξιότητα, η οποία αναδεικνύεται σε όλους του τους διαλόγους, με συνεπαίρνει. Ως λάτρης της λογοτεχνίας, συμπεριλαμβανομένης της ποίησης, μου προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αλλά και δημιουργικό προβληματισμό, η σύνδεσή της με τη φιλοσοφία, είτε αυτή η σύνδεση αφορά τη μορφή των κειμένων είτε το περιεχόμενό τους. Νιώθω, πραγματικά, ευγνώμων που στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών μου σπουδών στον Τομέα Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., με ειδίκευση στην Ιστορία της Φιλοσοφίας, μου δόθηκε η ευκαιρία να διδαχθώ σπουδαία κείμενα Ελλήνων και ξένων, αρχαίων κλασικών και σύγχρονων φιλοσόφων. Αποτέλεσμα όλης αυτής της πορείας η περαιτέρω προσωπική μου αναζήτηση και έρευνα για θέματα που σχετίζονται με την πλατωνική άποψη περί ποίησης και η εκπόνηση, εν τέλει, της ανά χείρας διπλωματικής εργασίας. Στο σημείο αυτό νιώθω την ανάγκη να εκφράσω τις ειλικρινείς ευχαριστίες μου στον επόπτη της διπλωματικής μου εργασίας, Επίκουρο Καθηγητή στον Τομέα Φιλοσοφίας του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Α.Π.Θ., κ. Δημήτριο Κόκορη, ο οποίος μέσα από τις εύστοχες υποδείξεις του σε ζητήματα περιεχομένου, και, παράλληλα, μέσα από τις συζητήσεις που είχαμε, συνέβαλε στην περαιτέρω διεύρυνση του επιστημονικού προβληματισμού μου. Δίχως τις 4

παρατηρήσεις, συμβουλές και, γενικώς, τη συμβολή του, η εν λόγω εργασία δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί. Ευχαριστώ, επίσης, θερμά τα άλλα δύο μέλη της επιτροπής, κ. Βασίλειο Κάλφα, Καθηγητή στον Τομέα Φιλοσοφίας του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Α.Π.Θ. και τον κ. Γεώργιο Ζωγραφίδη, Αναπληρωτή Καθηγητή, στον Τομέα Φιλοσοφίας του ως άνω Τμήματος, για τον χρόνο που αφιέρωσαν για να διαβάσουν και να αξιολογήσουν το παρόν πόνημα. Δεν θα μπορούσα, τέλος, να παραλείψω τους «συνοδοιπόρους», συμπαραστάτες και υποστηρικτές μου σ' αυτό το δημιουργικό κι ευχάριστο, παράλληλα, «ταξίδι» την οικογένειά μου, συμπεριλαμβανομένων του συζύγου μου, των παιδιών μου, των γονέων μου και του αδελφού μου. Τους ευχαριστώ, διότι με τον δικό τους, μοναδικό ο καθένας, τρόπο, συνέβαλαν, καθοριστικά, στην επίτευξη του επιθυμητού στόχου. Θεσσαλονίκη, Μάιος 2016 5

Εισαγωγή: Μια ιστορική αναδρομή στην ποίηση 1 Η ποίηση στην πρώιμη αρχαιότητα Πριν από οποιαδήποτε αισθητική θεωρία για το θέμα της ποίησης, αυτοί οι οποίοι διατύπωσαν τις σχετικές απόψεις τους ήταν οι ίδιοι οι ποιητές. Οι απόψεις αυτές εντοπίζονται μέσα στα ίδια τους τα ποιήματα. Σχόλια για την ποίηση, λοιπόν, απαντώνται σε διάφορους πρώιμους αρχαίους ποιητές, είτε επικούς, όπως ο Όμηρος και ο Ησίοδος, είτε λυρικούς, όπως ο Αρχίλοχος, ο Σόλων, ο Ανακρέων, ο Πίνδαρος και η Σαπφώ. Οι διατυπωμένες, στα ποιήματα, απόψεις τους έλυναν απορίες αναφορικά με την προέλευση, τους σκοπούς, την επίδραση, το θέμα, την αξία και την αξιοπιστία των όσων περιγράφει η ποίηση. Ένας από τους πιο σημαντικούς, αν όχι ο σημαντικότερος, ποιητής, ο οποίος έδωσε απαντήσεις σε ερωτήματα τέτοιας φύσεως, είναι ο επικός Όμηρος. Μας μαρτυρεί ότι η ποίηση προήλθε από τις Μούσες, ή, γενικώς, ότι πρόκειται για θείας προελεύσεως είδος, παρ όλα αυτά, συμπληρώνει, ότι έμαθε αρκετά από μόνος του. Όσον αφορά στο σκοπό της ποίησης, αναφέρεται στην ευχαρίστηση που μας προσφέρει και ήταν πεπεισμένος ότι σ' αυτήν οφειλόταν η ευχάριστη διάθεση κατά τη διάρκεια των συμποσίων. Η χαρά και η μαγεία που απλώνει γύρω της η ποίηση είναι για τον Όμηρο η επίδρασή της στον άνθρωπο. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα περί αυτής της επίδρασης αναφέρει το τραγούδι των Σειρήνων. Τόσο ο Ησίοδος όσο και ο Πίνδαρος συμφωνούν με τον Όμηρο σχετικά με τη θεϊκή προέλευση της ποίησης. Αντίθετα, ο λυρικός ποιητής Αρχίλοχος θεωρούσε πολύ σημαντική την επίδραση του κρασιού, προκειμένου να εμπνευστεί για να συνθέσει τα ποιητικά του δημιουργήματα. Αντικαθιστούσε, επομένως, τις Μούσες ή τους θεούς με το κρασί. Για τον σκοπό που εξυπηρετεί η ποίηση δεν γνωρίζουμε κάποια αντίθετη προς τον Όμηρο άποψη. Η ευχαρίστηση ήταν για όλους τους πρώιμους ποιητές ο κατεξοχήν ρόλος που καλούνταν να υπηρετήσει η ποίηση. Παρόμοια με τη συλλογική άποψη για τον σκοπό της ποίησης, παρατηρείται η ίδια ομοφωνία και σχετικά με την επίδραση ή την επιρροή που αυτή ασκεί στους ανθρώπους. 1 Για μια πιο λεπτομερή ανάλυση του θέματος, βλ. Α. Πέτρου, Η αισθητική των αρχαίων Ελλήνων, Εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2011, σσ. 75-86. 6

Κάπως έτσι συνδέθηκε η ποίηση με τη μαγεία και τους μάντεις. Κατά τον μεγάλο επικό ποιητή, θέμα της ποίησης είναι τα κατορθώματα ή κλέα των ανδρών. Με λίγα λόγια, τα θέματά της σχετίζονται με τα θέματα της ιστορίας 2, αντλώντας, κατ' αυτόν τον τρόπο, η ποίηση πολιτιστικά και ιδεολογικά στοιχεία μιας εποχής. Παρ' όλα αυτά, η ποίηση ή η λογοτεχνία, γενικότερα, δεν μπορεί να αποτελέσει μια τελείως αξιόπιστη ιστορική πηγή 3. Εξαιτίας όλων των προαναφερθέντων χαρακτηριστικών της, όπως είναι η θεϊκή προέλευση, η ευχαρίστηση που σκορπίζει και η διαχρονικότητα των ένδοξων πράξεων του παρελθόντος που διασφαλίζει, η ποίηση έχει αποκτήσει τη σπουδαία αξία της. Ο Ησίοδος αποδέχεται ότι το αντικείμενο της ποίησης είναι «ευθύνη» των Μουσών και η ποίησή του παρουσιάζει ποικιλία θεμάτων. Ο Πίνδαρος, από την άλλη, δίνει μεγάλη έμφαση στη σημασία του έμφυτου ποιητικού ταλέντου, της φύσης του ποιητή, που από μόνος του γνωρίζει πολλά. Κρατούσε για την ποίηση την πιο υψηλή θέση, χαρακτηρίζοντάς την δύσκολη αρετή. Ο Σόλων δεν υποστήριζε ούτε την περίοπτη θέση της ποίησης ούτε την υποβάθμισή της την τοποθετούσε στο ίδιο επίπεδο με την καθημερινή ζωή. Τον ποιητή, ο Όμηρος, ως επαγγελματία, τον τοποθετούσε στην ίδια κλίμακα με τον γιατρό, τον μαραγκό και τον μάντη, όπως και ο Σόλων. Την ικανότητα του ποιητή την χαρακτήριζε ως κάτι πάνω από τις ανθρώπινες δυνάμεις, ως δώρο που του δόθηκε από τους θεούς και, χωρίς την πολύτιμη βοήθεια των Μουσών, ή, γενικώς, των θεών, θα ήταν αδύνατον να κατέχει όλες αυτές τις γνώσεις. Ένα επιπλέον προτέρημα, το οποίο ο Όμηρος αποδίδει στην ποίηση είναι η αιώνια διάρκειά της. Κι αυτό γιατί τα όσα περιγράφει μένουν χαραγμένα και μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά, ακόμη κι όταν οι «πρωταγωνιστές» των γεγονότων που εξιστορεί δεν είναι στη ζωή. Παρ' όλα αυτά, παραμένουν αθάνατοι μέσω της ποίησης. Παράλληλα με τον Όμηρο, ο Πίνδαρος υποστήριζε την αθανασία του λόγου. 2 Μια διαφοροποιημένη άποψη εκφράζει ο Αριστοτέλης, αντιδιαστέλλοντας την ποίηση προς την ιστορία. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, η ποίηση εμπεριέχει μια καθολικότητα ως προς αυτά που εξιστορεί, αποτελώντας υπόδειγμα υπέρ μιας γενικής συμπεριφοράς κι όχι προβάλλοντας έναν συγκεκριμένο τύπο. Αντίθετα, η ιστορία βασίζεται και σχετίζεται με γεγονότα και πρόσωπα μιας συγκεκριμένης εποχής και υπό ορισμένες συνθήκες, χωρίς να γενικεύει τα συμπεράσματά της. βλ. Ι. Συκουτρής (εισ.-κείμενο-ερμ.),αριστοτέλους, Περί ποιητικής, μτφρ. Σίμου Μενάρδου, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας» Ι. Δ. Κολλάρου & Σία Α. Ε., Αθήνα 1987, σσ. 68-76. 3 Δ. Κόκορης, Ιστορία και λογοτεχνία, Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2005, σελ. 12. 7

Η αξιοπιστία των λεγομένων της ποίησης, τώρα, είναι για τον Όμηρο δεδομένη. Γι' αυτόν τον λόγο, εξάλλου, τρέφει μεγάλη εκτίμηση γι' αυτήν. Παρ' όλα αυτά, ο σπουδαίος ποιητής αναγνώριζε την ελευθερία που εμπεριέχει μέσα της η έννοιας της ποίησης. Σε αντίθεση με την άποψη του Ομήρου, η κριτική των υπολοίπων σχετικά με το ζήτημα της αλήθειας ήταν αρνητική. Ο Σόλων μίλησε για ψέματα, ο Πίνδαρος για παραπλάνηση των ψυχών των θνητών και ο Ησίοδος για μαρτυρία των Μουσών, ότι μπορούν να τραγουδήσουν και για αληθή και για ψευδή ή φανταστικά γεγονότα. Οι αρχαίοι Έλληνες εξίσωναν την ποίηση με τη σοφία. Για να μην προκύψουν, όμως, παρανοήσεις, οφείλουμε να διευκρινίσουμε ότι στη λέξη σοφία απέδιδαν τη σημασία που συνδέεται με τη δεξιότητα στη γραφή και την τέχνη, με την πρακτική σοφία, η οποία δεν υποδήλωνε την αλήθεια. Η σοφία ισοδυναμούσε με την τέχνη και, συνακόλουθα, ο σοφός με τον καλλιτέχνη. Ένας χαρακτηρισμός, ο οποίος απουσιάζει από τους πρώιμους ποιητές, ή που σπάνια εμφανίζεται, είναι το ωραίο και το όμορφο. Μάλιστα, ο Όμηρος δεν κάνει καμιά αναφορά στο ωραίο, παρ' όλο που πλανάται νοερά στην Ιλιάδα, με πρόσωπο αναφοράς την Ελένη 4. Στους πρώιμους αρχαίους ποιητές, επίσης, δύο έννοιες που είχαν σημαντική θέση ήταν αυτές του μέτρου και του πρέποντος. Αυτές οι δύο έννοιες αποτέλεσαν, αργότερα, θεμελιώδεις έννοιες στην ελληνική αισθητική. Αυτό που αξίζει να σημειωθεί, εν κατακλείδι, είναι ότι οι πρώιμοι αρχαίοι ποιητές δεν είχαν προσλάβει την ποίηση αποκλειστικά ως καλαισθητική δραστηριότητα, αλλά της προσέδιδαν και ηθικό χαρακτήρα. Από την πρώιμη στην κλασική αρχαιότητα και τον Πλάτωνα Μέχρι εκείνη την εποχή, την πρώιμη, οποιαδήποτε σκέψη σχετικά με την αισθητική και το ωραίο εμφανιζόταν μέσα από τα ίδια τα έργα της τέχνης ή από παρατηρήσεις των ποιητών. Τον 5 ο, περίπου, αιώνα π.χ. ήταν που εμφανίστηκαν στο προσκήνιο των αισθητικών ζητημάτων και οι φιλόσοφοι και, ειδικά, ο Δημόκριτος, ο οποίος ανήκε στη γενιά του Σωκράτη και των Σοφιστών. 4 Ζ. Σπανάκου, Ομηρικά έπη: Ιλιάδα, μτφρ. Ι. Πολυλά, Ραψωδία Γ, στ. 156, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006, σελ. 50. Διαθέσιμο στο: www.ebooks.edu.gr., ανακτήθηκε στις 20/3/2016. 8

Η ανάμειξη αυτή της φιλοσοφίας με την αισθητική είχε τόσο αρνητικό όσο και θετικό αντίκτυπο στην περιοχή της αισθητικής. Το αρνητικό ήταν ότι η αισθητική λειτουργία «περνούσε σε δεύτερη μοίρα», καθώς έπεφτε το βάρος περισσότερο στις φιλοσοφικές αναζητήσεις. Μια θετική εξέλιξη ήταν, βέβαια, το γεγονός ότι δεν ήταν πια αποκομμένη από άλλες ανθρώπινες αναζητήσεις και είχε ενταχθεί σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. Η ποίηση, κατά την κλασική εποχή, συνδεόταν με μια ηθικολογική κατανόηση του ωραίου σε σχέση με την αισθητική των φιλοσόφων. Η αισθητική αυτή είχε ως αφετηρία τους Πυθαγόρειους, προχώρησε με τον Δημόκριτο, συνεχίστηκε με τον Σωκράτη και τους Σοφιστές κι επεκτάθηκε, εν συνεχεία, στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Ο πρώτος από τους κλασικούς που συνέλαβε την ιδέα της έμπνευσης, ως προς την προέλευση της ποίησης, ήταν ο Δημόκριτος. Υποστήριζε ότι προϋπόθεση για να είναι καλός ένας ποιητής ήταν το πάθος και η ύπαρξή του σε μια κατάσταση μανίας. Δεν πρέπει, όμως, να συγχέουμε τη μανία, στην οποία αναφέρεται ο Δημόκριτος, με την θεϊκή έμπνευση. Ο Δημόκριτος έδινε βάση σε φυσικά συμβάντα και κατ' αυτόν τον τρόπο, ως κάτι φυσικό, εξελάμβανε την έμπνευση. Αναγνώριζε την αναγκαιότητα της ύπαρξης του φλογισμένου πνεύματος για να καταστεί δυνατή η ποίηση και σ' αυτό, μόνο, ήταν που συμφωνούσε με τον Πλάτωνα. Επίσης, όπως συνέβαινε και με άλλους διανοητές της κλασικής εποχής, δεν έβρισκε καμιά ομοιότητα μεταξύ τέχνης και ποίησης, λόγω του ότι η ποίηση ενέχει την έννοια της έμπνευσης. Αν μελετήσουμε τις απόψεις σχετικά με τον σκοπό της ποίησης, κατά την κλασική αρχαιότητα, παρατηρούμε ότι σ' αυτόν συμπεριλαμβάνεται η μεταφορά μηνυμάτων μέσω των λέξεων. Αυτό ισχυρίζεται και ο Πρωταγόρας στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα, αναφερόμενος στην ποίηση του Ομήρου, του Ησίοδου και του Σιμωνίδη. Αυτό συνεπάγεται τη μεταφορά της ποίησης σε γνωστικό επίπεδο και την απομάκρυνσή της από οποιαδήποτε αισθητική αξία είχε. Όπως μπορούμε να συμπεράνουμε, πρόκειται για άποψη του Πλάτωνα, διά στόματος του Πρωταγόρα, γνωρίζοντας ότι οι σοφιστές έδιναν αξία και στο ρυθμό και στους στίχους ενός ποιήματος, άρα και στη μορφή και στο περιεχόμενο. Είναι πολλά τα σημεία στα οποία φαίνεται να συμφωνούν οι πρώιμοι αρχαίοι 9

ποιητές με τους φιλοσόφους πριν από τον Πλάτωνα. Κάποια από αυτά είναι η θεωρία περί εμπνεύσεως ή αυτή περί μιμήσεως και απάτης, καθώς και η μαγεία που πίστευε ο Γοργίας πως ασκούσε η ποίηση στους ανθρώπους. Συμπεραίνουμε ότι υπήρχε συμφωνία και εξελικτική συνέχεια στις θεωρίες της περιόδου αυτής. Περνώντας στον Πλάτωνα, αξίζει να αναφερθεί ότι δεν υπάρχει καμιά συστηματική ή συγκροτημένη μελέτη του αναφορικά με την αισθητική, την τέχνη ή, ειδικότερα, την ποίηση. Παρ' όλα αυτά, φαίνεται ότι ο Πλάτων ασχολήθηκε με όλα τα σχετικά ζητήματα σε διάφορα έργα του, όπως στην Πολιτεία και στους Νόμους, στο Συμπόσιο, στον Ίωνα, στον Φίληβο και στον Ιππία Μείζονα. Συνήθιζε να αναφέρεται σε θέματα της τέχνης αναμειγνύοντάς τα με άλλα ζητήματα, μεταφυσικά, λογικά ή ηθικά, λόγω του ότι αναγνώριζε την αλληλεπίδραση των ζητημάτων. Τον Πλάτωνα, συγκεκριμένα, τον ενδιέφερε περισσότερο η ωραιότητα που υπάρχει στον κόσμο και όχι αυτή που σχετίζεται μόνο με την τέχνη. Γι' αυτό και η σχέση μεταξύ της πλατωνικής θεωρίας του ωραίου και της πλατωνικής θεωρίας της τέχνης χαρακτηρίζεται χαλαρή 5. Η αντίληψη του Πλάτωνα για την ποίηση δεν συμπεριλαμβανόταν στα όρια της τέχνης. Ο φιλόσοφος την ποίηση δεν την θεωρούσε τέχνη, αλλά υπόθεση έμπνευσης και όχι υπόθεση δεξιότητας 6. Σ' αυτό το σημείο συμφωνούσε με τον Δημόκριτο. Παρ' όλα αυτά, τις απόψεις του Πλάτωνα για την ποίηση θα τις εξετάσουμε παρακάτω, γενικά, αλλά και ειδικά σε δύο έργα του, τον Ίωνα και την Πολιτεία, γιατί αυτό είναι και το κύριο θέμα με το οποίο ασχολούμαστε στο παρόν πόνημα. Αξίζει να σημειωθεί ότι, φτάνοντας στον Πλάτωνα, παρατηρούμε πόσο απομακρυσμένες και αποκομμένες είναι οι απόψεις του περί αισθητικής, τέχνης και ποίησης, από εκείνες των υπόλοιπων Ελλήνων. Ξεκινώντας από μια αισθητική πρόσληψη του πολιτιστικού προϊόντος, μεταβαίνουμε, με τον Πλάτωνα, σε μια ηθικολογική διάσταση της πρόσληψης αυτής. Ο Πλάτων τις απόψεις του περί τέχνης και, ειδικά, περί ποίησεως τις έχει 5 Α. Πέτρου, ό. π.., σελ 296. 6 Ο R. Geuss έχει υποστηρίξει ότι, μέσω της ποίησης, είναι μάταιο να αναζητήσουμε οποιαδήποτε μορφή γνώσης για τον κόσμο, γενικότερα, καθώς υπάρχουν πολλές εναλλακτικές αναγνώσεις και ερμηνευτικές προσεγγίσεις κάθε ποιήματος, βλ. Στ. Βιρβιδάκης, «Ποίηση και/ ως φιλοσοφία», Ποιητική, τχ. 15, 2015, σελ. 175. 10

διασπείρει σε πολλά, αν όχι σε όλα τα έργα του. Συστηματικά, όμως, το θέμα αυτό τον απασχολεί, εκτός από τον Ίωνα, στο δεύτερο, τρίτο και, ιδιαίτερα, στο δέκατο βιβλίο της Πολιτείας 7, όπου και αντιμάχεται την ποίηση. Αυτό το κάνει απορρίπτοντας τους ποιητές ως μιμητές της αλήθειας και εξορίζοντας την ποίηση από την ιδανική του πολιτεία, με τη δικαιολογία ότι θεριεύει και τρέφει τα πάθη και παραμερίζει τον λόγο. Ένα, λοιπόν, εύλογο ερώτημα, το οποίο φαίνεται να τίθεται στη βιβλιογραφία, είναι το εξής: «Άραγε ο Πλάτων έχει εξορίσει, πράγματι, τους ποιητές, ή τους καλλιτέχνες, γενικώς, από την ιδανική πολιτεία την οποία σχεδιάζει;». Ο Πλάτων είναι ο πρώτος φιλόσοφος που ασχολήθηκε, συστηματικά, με την αξία της ποίησης και, κατ ουσίαν, της τέχνης. Η πλατωνική φιλοσοφία κινείται μέσα σε ένα πλαίσιο το οποίο έχει ως κύριο άξονα τον τρόπο με τον οποίο σχετίζεται το είδωλο με το αρχέτυπο, η απεικόνιση με την εικόνα, το αντίγραφο με το γνήσιο. Επομένως, μέσω της αναζήτησης και της μελέτης αυτής της σχέσης, έτσι όπως αναπτύσσεται στον κόσμο της πλατωνικής φιλοσοφίας, μπορούμε να κατανοήσουμε, να δώσουμε μια απάντηση στο παραπάνω ερώτημα και, εν τέλει, να δικαιολογήσουμε ή να κατακρίνουμε αυτήν την στάση του Πλάτωνα, ερμηνεύοντάς την. Επανερχόμενοι στην ανωτέρω σχέση, είναι γνωστό ότι ο συγκεκριμένος φιλόσοφος συνδέει την έννοια του ειδώλου με την περιοχή της ποίησης και, αντίστοιχα, αυτήν του αρχέτυπου την εντάσσει στον κόσμο της φιλοσοφίας. Ανάγει, με αυτόν τον τρόπο, τη φιλοσοφία στην Ιδέα, στην απόλυτη θέαση του Αγαθού και, κατά συνέπεια, υποβαθμίζει την ποίηση, αποδίδοντάς της το χαρακτηριστικό της μετριότητας. Αυτό το χαρακτηριστικό της ποίησης ευθύνεται, κατά τον Πλάτωνα, για την παρακμή μιας πόλης ή ενός κράτους. Βασιζόμενος, λοιπόν, ο Πλάτων σε αυτήν τη συλλογιστική, συλλαμβάνει και καθορίζει τον ρόλο και την αλήθεια της ποιητικής δραστηριότητας. Ο κόσμος της ποίησης ως κόσμος του ειδώλου είναι ο αισθητός κόσμος 8, ο οποίος σχετίζεται με το φαινόμενο. Στην περιοχή αυτή υπάρχουν τα αντίγραφα, τα 7 Στ. Ι. Δρομάζος (εισ.-μτφρ.-σχ.), Αριστοτέλους Ποιητική, Εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1987, σελ. 105. 8 Κατά τον Πλάτωνα, ο αισθητός κόσμος είναι είδωλο του αληθινού, βλ. Α Ροζοκόκη (εισ.-μτφρ.-σχ.), Πλάτωνος Ίων, Επικαιρότητα, Αθήνα 2002, σελ. 23. 11

είδωλα των αληθινών πραγμάτων 9. Αντίθετα, ο κόσμος της φιλοσοφίας ως κόσμος του αρχέτυπου είναι αυτός των ιδεών, στον οποίο υπάρχουν τα αληθινά όντα 10. Συνεπώς, η ποίηση, ως κάτι το αισθητό, δεν παραμένει αμετάβλητη στο χρόνο, σε αντίθεση με το αρχέτυπο, το οποίο παραμένει αναλλοίωτο και αρχέγονο. Επομένως, τα δημιουργήματα της ποίησης αποτελούν απλώς ομοιώματα των ιδεών, τα οποία είναι καταδικασμένα να κινούνται αποκλειστικά στον κόσμο του γίγνεσθαι, χωρίς να έχουν ποτέ τη δυνατότητα να περάσουν στην περιοχή του είναι. Συνδέουμε, λοιπόν, συνειρμικά, την έννοια ομοιώματα με την έννοια της μίμησης και αντιμετωπίζουμε την ποίηση ως μιμητική τέχνη. Και στο σημείο αυτό, διαφαίνεται ότι ο Πλάτων ανιχνεύει τον κίνδυνο ή τους κινδύνους που ελλοχεύουν για τους ανθρώπους στην ποίηση ως φορέα παιδαγωγικού και ψυχαγωγικού έργου και, ειδικότερα, γι' αυτούς που θα ηγηθούν μελλοντικά της ιδανικής πολιτείας. Η ποίηση, κατά τον Πλάτωνα, περιορίζεται σε απλές περιγραφές ή αναπαραστάσεις των φαινομένων, ενώ η φιλοσοφία ψηλαφίζει την πραγματικότητα. Επομένως, το ωραίο, το οποίο απεικονίζεται στην ποίηση, απέχει, μακράν, από το απόλυτα ωραίο, το οποίο μπορούμε να προσεγγίσουμε μέσω στοχασμών, και μόνον η φιλοσοφία είναι η πιο ασφαλής και αξιόπιστη οδός για να φτάσουμε σε ένα τέτοιο επίπεδο θέασης του ωραίου. Παρατηρείται, εκ πρώτης όψεως, η στοιχειώδης διάκριση μεταξύ ποίησης και φιλοσοφίας αναφορικά με τους στόχους και τη λειτουργία των δύο αυτών ξεχωριστών κλάδων. Προτεραιότητα της φιλοσοφίας είναι η διάρθρωση εννοιών και επιχειρημάτων με σκοπό την αναζήτηση της αλήθειας. Από την άλλη μεριά, η ποίηση στοχεύει στην οργανική σύνθεση μορφής και περιεχομένου, η οποία διαθέτει αισθητική αξία. Το ερώτημα είναι αν ο ποιητής μπορεί να φιλοσοφεί ή, αντίστοιχα, αν ο φιλόσοφος μπορεί να αποτυπώσει και να μεταδώσει την σκέψη του μέσω μιας γλώσσας κι ενός ύφους που να ελκύουν με την αισθητική τους ποιότητα 11. Διατυπώνεται η άποψη, κατά την οποία ο συσχετισμός ποίησης και φιλοσοφίας δίνει τη δυνατότητα να «τρέφονται» η μια από την άλλη, καθώς και να αναπτύσσονται παράλληλα μεταξύ τους. Επομένως, 9 Θ. Πελεγρίνης, Αρχές Φιλοσοφίας, Β Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2002. 10 Θ. Πελεγρίνης, ό. π. 11 Στ. Βιρβιδάκης, ό. π., σελ. 131. 12

δεν είναι ανεξάρτητες, αλλά ούτε και απόλυτα εξαρτημένες 12. «Χίλια δυο νήματα συνδέουν αυτές τις δυο λειτουργίες του πνεύματος. Η μία μπορεί να τονώσει την άλλη. Και οι δύο μπορεί να συνυπάρξουν 13». Παρόμοια, υπάρχει η άποψη ότι η λογοτεχνία και η φιλοσοφία συναντώνται στο επίπεδο, κατά το οποίο, εντός των λογοτεχνικών έργων, είναι δυνατόν να ανιχνευθούν στοιχεία φιλοσοφίας 14. Στην παρούσα εργασία, γίνεται προσπάθεια να παρατεθούν οι πλατωνικές απόψεις για την ποίηση και τους ποιητές, με εστίαση στις σχετικές αναφορές του Πλάτωνα στον Ίωνα, καθώς και στο δεύτερο, τρίτο και δέκατο βιβλίο της Πολιτείας. Επιθυμητός στόχος είναι να επιχειρηθεί ένας σχολιασμός των θέσεων του φιλοσόφου σε καθένα από τα προαναφερθέντα έργα του, ώστε να διακριβωθούν οι απόψεις του ως προς το θέμα. Εκκινώντας, λοιπόν, από τον Ίωνα, θα επιχειρηθεί η συνοπτική και κατά το δυνατόν περιεκτική περιγραφή του θέματος του διαλόγου, τα πρόσωπα, το σκηνικό και τη συλλογιστική πορεία του. Της γενικής σκιαγράφησης του διαλόγου έπεται η λεπτομερής παρουσίαση και ο σχολιασμός των σταδίων της εξέλιξής του, προκειμένου να αποτυπωθεί μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα και άποψη σχετικά με το ζήτημα της ποίησης, το οποίο διατρέχει το σύνολο του διαλόγου, αποτελώντας, με τον τρόπο αυτό, και το κύριο θέμα του. Ολοκληρώνοντας το κεφάλαιο του Ίωνα, ακολουθεί μια σύνοψη, προκειμένου να εξαχθεί ένα γενικό συμπέρασμα, το οποίο θα διευκολύνει την κατανόηση και των επόμενων κεφαλαίων. Ανάλογα με την πραγμάτευση του Ίωνα, μπαίνοντας στην Πολιτεία, αρχικά, θα σκιαγραφηθεί, σύντομα, το θέμα του συγκεκριμένου έργου με στόχο την κατανόηση της περαιτέρω μελέτης των απόψεων, που παρουσιάζονται σ' αυτό. Κατόπιν, ακολουθεί η παράθεση και ο σχολιασμός των θεμάτων που αφορούν τον ρόλο της ποίησης και των ποιητών, ειδικότερα, στα τρία βιβλία της Πολιτείας που προαναφέρθηκαν, για να συνοψισθούν, εν τέλει, σε κάποια συμπεράσματα. Στο τελευταίο κεφάλαιο της παρούσας ανάλυσης, δοκιμάζεται ένα 12 Br. Cany, «Ποίηση και φιλοσοφία: στο κατώφλι του ακατονόμαστου», μτφρ. Κωνσταντίνος Ηροδότου, Ποιητική, ό. π., σελ. 222. 13 Γ. Σεφέρης & Κ. Τσάτσος, Ένας διάλογος για την ποίηση, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1979, σελ. 3. 14 Δ. Κόκορης, Φιλοσοφία και νεοελληνική λογοτεχνία: πτυχές μιας σύνθετης σχέσης, Εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2015, σελ. 12. 13

συμπέρασμα, το οποίο διαπερνά τα έργα που αναλύθηκαν, αναφορικά με τη στάση του Πλάτωνα απέναντι στην ποίηση. Επίσης, γίνεται αναφορά και σε κάποια άλλα ζητήματα, τα οποία προέκυψαν από τους μελετητές του Πλάτωνα. 14

1. 'Ιων ή Περί Ιλιάδος Ο Ίων ανήκει στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα. Η αυθεντικότητα του διαλόγου έχει, κατά καιρούς, αμφισβητηθεί 15. Πρόκειται για ένα κείμενο που το διακρίνει το απλό ύφος και η συντομία. Ο Taylor δεν διστάζει να χαρακτηρίσει τον διάλογο αυτό ισχνό 16. Το θέμα που διαπερνά τον διάλογο είναι, με λίγα λόγια, η ποιητική και καλλιτεχνική έμπνευση και δημιουργία 17. Αφορά, κατ ουσίαν, την φύση της ποιητικής έμπνευσης 18. Μπορούμε από τον διάλογο αυτόν να έχουμε μια πρώτη εικόνα σχετικά με τις αντιλήψεις που κυριαρχούσαν εκείνη την εποχή για την ποίηση. Λόγω, όμως, της ευσύνοπτης μορφής του μπορεί να αποτελέσει ένα προεισαγωγικό ανάγνωσμα σε απόψεις που αναπτύσσονται πληρέστερα σε άλλα έργα του Πλάτωνα 19, όπως είναι η Πολιτεία. Αυτός είναι κι ένας από τους λόγους για τους οποίους ο συγκεκριμένος διάλογος είχε τόσο μεγάλη απήχηση 20. Δύο είναι τα πρόσωπα του διαλόγου: (α) ο Ίων, ο οποίος ήταν ένας διακεκριμένος 21 ραψωδός της εποχής 22, και, (β) ο Σωκράτης, ο γνωστός σε όλους μας δάσκαλος του Πλάτωνα, ο οποίος πρωταγωνιστεί στους περισσότερους, αν όχι σε όλους, τους πλατωνικούς διαλόγους. Για την καλύτερη κατανόηση του διαλόγου, αξίζει, σ' αυτό το σημείο, να γίνει μια περιγραφή των ραψωδών, στους οποίους, όπως ειπώθηκε, ανήκε και ο Ίων. Εκτός από τις πληροφορίες που μας δίνονται από τον ίδιο το διάλογο, για το τι ήταν ένας ραψωδός, οφείλουμε να προσδιορίσουμε τα χαρακτηριστικά του, κοινωνικά, καλλιτεχνικά και ιστορικά. Η αμέσως προηγούμενη -ανάλογη- ομάδα των ραψωδών ήταν εκείνη των αοιδών, όπως τους γνωρίσαμε μέσα από τα γνωστά ομηρικά έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Στα εν λόγω έπη, οι αοιδοί αποτελούσαν το προσωπικό εκείνο 15 Α. Λαούρδας (εισ.-μτφρ.-σχ.), Πλάτων, Ίων, στον τόμο Πλάτων, Ίων, Ευθύφρων, Χαρμίδης, Εκδ. Δαίδαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος Α. Ε., Αθήνα, χ. χ., σσ. 18-24. 16 A. E. Taylor, Πλάτων, Ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Ι. Αρζόγλου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 3 2000, σελ. 63. 17 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου (εισ.-μτφρ.-σχ.), Πλάτων, Ίων, στον τόμο Πλάτων, Ευθύφρων, Κρίτων, Ίων, Εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1994, σελ. 153. 18 A. E. Taylor, ό. π., σελ. 63. 19 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., σελ. 153. 20 P. Murray, Plato on Poetry, Ion, Republic 376e-398b, Republic 595-608b, Cambridge University Press, Cambridge 1998, σελ. 98. 21 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π. Ίων 541b1-4, σσ. 190-191. 22 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον Ίωνα, βλ. Α. Λαούρδας, ό.π., σσ. 34-37. 15

που ήταν μόνιμα στην υπηρεσία των ανακτόρων και που, κυρίως, κατά τα συμπόσια, συνοδευόμενοι από την φόρμιγγα, το γνωστό μουσικό όργανο, τραγουδούσαν και ψυχαγωγούσαν όσους απάρτιζαν τη συντροφιά του ηγεμόνα. Τα θέματα των τραγουδιών τους αφορούσαν, κυρίως, ηρωικά ή άλλα μυθικά κατορθώματα με πρώτα αυτά των προγόνων του ηγεμόνα. Μια άλλη ομάδα αοιδών ήταν άνθρωποι ανήμποροι να εργαστούν χειρωνακτικά, οι οποίοι περιόδευαν σε ευρύτερες λαϊκές μάζες και διέδιδαν κατορθώματα ή μυθικές παραδόσεις παρόμοια με τους αοιδούς, που ήταν μέλη του αυλικού προσωπικού. Η διαφορά τους εντοπίζεται μόνον ως προς την ελευθερία των θεμάτων που προσέγγιζαν, αν λάβουμε υπόψιν ότι οι τελευταίοι είχαν περισσότερη θεματική ποικιλία. Και οι δυο αυτοί τύποι αοιδών ανήκαν στην κατηγορία των ποιητών, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι συνέθεταν μόνοι τους το υλικό των ποιημάτων τους. Αυτό βασιζόταν, πάντοτε, σε μυθικές ή ηρωικές παραδόσεις, γνωστές στον λαό. Η πορεία εξέλιξης των αοιδών σε ραψωδούς δεν μας είναι ιστορικά προσδιορισμένη. Το χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τους ραψωδούς από τους αοιδούς είναι ότι, πλέον, οι στίχοι απαγγέλλονταν και, πια, δεν τους τραγουδούσαν. Αυτό συνέβη λόγω της μεγάλης έκτασης της επικής ύλης, με την πάροδο του χρόνου, οπότε και ήταν αδύνατη η μελοποίηση όλων αυτών των στίχων. Εξάλλου, με την κάθοδο των Δωριέων, είχαν διαλυθεί οι φεουδαρχικές αυλές και οι αριστοκρατικοί οίκοι και, κατά συνέπεια, ο θεσμός των αυλικών αοιδών. Οι αοιδοί, πλέον, απευθύνονταν στις λαϊκές μάζες. Η μετονομασία τους ήταν αποτέλεσμα της ελευθερίας του περιεχομένου των ασμάτων τους, η οποία τους επέτρεπε να το συνθέτουν μόνοι τους, να τα αναμειγνύουν, να τα μετατρέπουν, να τα «ράπτουν», με άλλα λόγια, όπως αυτοί ήθελαν. Εξελικτικά, κατά τη διεξαγωγή μεγάλων θρησκευτικών και πολιτικών εορτών έγινε και η εισαγωγή επιδείξεων και αγώνων ραψωδών. Πρόκειται για αγώνες του πνεύματος. Εξέχουσα θέση ανάμεσα στα ποιήματα που απαγγέλλονταν είχαν τα ομηρικά έπη, των οποίων η πρώτη καταγραφή, που αποδίδεται στον Πεισίστρατο, λέγεται ότι έγινε για τη χρήση τους ως βοηθήματος των ραψωδών κατά τη μεγάλη γιορτή των Παναθηναίων. Στη διάρκεια των αγώνων, ανέβαιναν στο βήμα, φορώντας χρυσό στεφάνι στο κεφάλι και χρυσή ενδυμασία, για να 16

απαγγείλουν 23. Αυτή η εικόνα είναι γνωστή και από κάποιες αγγειογραφίες 24. Πριν από την απαγγελία απηύθυναν χαιρετισμό και προσευχή στον θεό, προς τιμήν του οποίου γινόταν η γιορτή. Σύμφωνα με τα προαναφερθέντα, οι ραψωδοί απήγγελλαν, συνήθως, Όμηρο και μετά την πολεμική που δέχτηκε η αυθεντία του Ομήρου από τον Πλάτωνα, και όχι μόνο, όπως θα δούμε παρακάτω, μειώθηκαν οι απαγγελίες των ομηρικών επικών ποιημάτων συνεπώς, εξασθένησε και η δύναμη των ραψωδών. Επίσης, μία άλλη αιτία για την οποία οι ραψωδοί άρχισαν να «χάνουν έδαφος», ήταν ότι τον 5 ο αιώνα π.χ. άρχισαν να υπάρχουν βιβλία. Ειδικά, κατά τον 4 ο αιώνα π.χ., όταν διαδραματίζεται και ο εν λόγω πλατωνικός διάλογος, ήταν πλέον γενική η κατακραυγή εναντίον των ραψωδών, σε εξευτελιστικό, όπως φαίνεται, σημείο. Κανένας κατά τον 4 ο π. Χ. αιώνα δεν τους αντιμετώπισε σοβαρά. Ο Ισοκράτης 25 εξισώνει τους ραψωδούς με τους σοφιστές, λόγω των κοινών τους χαρακτηριστικών, όπως το ότι βγάζουν λόγο μπροστά σε κοινό και σχετίζονται με την ποίηση 26. Η απαγγελία τους, με τον χρόνο, συνδυάστηκε με στοιχεία μιμικής, ώστε η τέχνη τους εντάχθηκε στην ευρύτερη υποκριτική 27. Επανερχόμαστε, λοιπόν, στον διάλογο: εμφανίζεται ο Ίων, ο οποίος μόλις είχε επιστρέψει από τη γιορτή του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, όπου είχε στεφθεί νικητής 28. Σ' αυτό το προλογικό σημείο του διαλόγου 29, τον συναντά ο Σωκράτης και τον συγχαίρει γι' αυτήν του την επιτυχία. Συγχρόνως, του εύχεται να έχει την ίδια τύχη και σε κάποια επικείμενη συμμετοχή του στα Παναθήναια 30. Ο τόνος του Σωκράτη και το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο που χρησιμοποιεί, απευθυνόμενος στον Ίωνα, είναι, μάλλον, ειρωνικός 31. Ο Ίων δεν ήταν απλώς 23 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 535d, σσ. 174-175. 24 Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 29. 25 Ισοκράτης, Παναθήναια 18. 26 P. Murray, ό. π., σελ. 98. 27 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., σελ. 208, σχ.2. 28 Θ. Κ. Στεφανόπουλος, Στ. Τσιτσιρίδης, Λ. Αντζουλή, Γ. Κριτσέλη, Ανθολογία αρχαίας ελληνικής γραμματείας, Πλάτων, 'Ιων. Διαθέσιμο στο www.greek-language.gr, ανακτήθηκε στις 7/2/2016. 29 Α. Λαούρδας, ό. π.. Ίων 530a-530b4, σσ. 158-159. 30 Τα Παναθήναια τελούνταν μια φορά το χρόνο από τους Αθηναίους προς τιμήν της θεάς Αθηνάς, αλλά κάθε τέσσερα χρόνια η διοργάνωση έπαιρνε ανώτερης κλίμακας χαρακτήρα και περιελάμβανε διαγωνισμούς, μουσικούς και αθλητικούς, παρόμοια με τις γιορτές που γίνονταν στην αρχαία Ολυμπία, στους Δελφούς, στην Νεμέα και στην Ισθμία. Ο Σωκράτης εδώ αναφέρεται στα Μεγάλα Παναθήναια, κατά τα οποία διεξάγονταν διαγωνισμοί μεταξύ ραψωδών του Ομήρου, βλ. P. Murray, ό. π., σελ. 100. 31 P. Murray, ό. π., σελ. 100. 17

και μόνον ραψωδός, αλλά, κυρίως, υμνητής του Ομήρου. Αυτή του η ιδιότητα έδωσε, στην πραγματικότητα, την αφορμή για τον συγκεκριμένο διάλογο 32. Στη συνέχεια 33, ο Σωκράτης παρουσιάζει το επάγγελμα των ραψωδών ως αξιοζήλευτο, δεδομένης της ειδημοσύνης τους σχετικά με τον Όμηρο. Και σ' αυτό το σημείο, μπορούμε να διακρίνουμε την ειρωνική διάθεση του Σωκράτη, καθώς και να αρχίσουμε να υποψιαζόμαστε τους λόγους, για τους οποίους συμπεριφέρεται κατ' αυτόν τον τρόπο. Ακόμη, είναι εμφανής ο αφελής χαρακτήρας του Ίωνα, αν λάβουμε υπόψιν τον τρόπο με τον οποίο δίνει απαντήσεις στα ερωτήματα του Σωκράτη. Ο Ίων φαίνεται ανυποψίαστος σχετικά με το σχέδιο του Σωκράτη. Προχωρώντας 34, ο Σωκράτης, θέτει ερωτήσεις στον Ίωνα και διαπιστώνει ότι η ραψωδική ειδημοσύνη θα πρέπει να απλώνεται στο σύνολο της ποιητικής τέχνης. Ο Ίων το δέχεται αυτό, παρ' όλα αυτά αναρωτιέται γιατί ο ίδιος μπορεί να μιλήσει επαρκώς μόνο για τον Όμηρο, ενώ όταν αναφέρονται σε άλλον ποιητή δεν έχει καθόλου τη διάθεση να ακούσει. Ο Σωκράτης, με αυτήν την απορία του Ίωνα, περνάει στο επόμενο μέρος της συζήτησης 35. Εξηγεί στον ραψωδό ότι η ικανότητά του δεν βασίζεται σε τεχνική δεξιότητα ή γνώση, αλλά στην έμπνευση, η οποία πηγάζει από τις Μούσες. Σ' αυτό το σημείο, παρομοιάζει τις Μούσες, ή τη θεϊκή δύναμη, απ' όπου πηγάζει η έμπνευση των ποιητών, με έναν μαγνήτη. Όπως ο μαγνήτης ασκεί έλξη στους κρίκους μιας αλυσίδας, έτσι και η έμπνευση επεκτείνεται, μέσω της θεϊκής δύναμης, από τον ποιητή στον ραψωδό και, εν τέλει, στο κοινό. Μ' αυτόν τον τρόπο, η ποίηση διαφοροποιείται από οποιαδήποτε τεχνική γνώση. Συνεχίζοντας, ο Σωκράτης, κι εφόσον έχει οδηγήσει τον Ίωνα να παραδεχτεί ότι εγκωμιάζει τον Όμηρο, όντας σε κατάσταση εκστασιασμού και μανίας προερχόμενης από τους θεούς, κάνει ερωτήσεις σχετικά με τα θέματα, τα οποία περιλαμβάνονται στα ποιήματα του Ομήρου. Μέσα από τις αποτελεσματικές για πολλούς μεθόδους του Σωκράτη, ο Ίων αναγκάζεται να συμφωνήσει ότι για τις διάφορες τέχνες, στις οποίες αναφέρεται ο Όμηρος μέσω των ποιημάτων του, όπως η ιατρική, η μαντική ή η τέχνη του ηνίοχου, ο καλύτερος κριτής θα είναι 32 Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 33. 33 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 530b5-d8, σσ. 158-161. 34 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 530d9-533c9, σσ. 161-169. 35 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 533c9-536d7, σσ. 169-179. 18

αυτός που ασκεί την εκάστοτε τέχνη και όχι ο ραψωδός 36. Αφού έχει αποδειχθεί, μέσα από κάποια αποσπάσματα της Ιλιάδας και της Οδύσσειας 37, ότι όλες οι τεχνικές δεξιότητες είναι περισσότερο κατανοητές από τους ειδικούς στην κάθε τέχνη, ο Σωκράτης, σ' αυτό το σημείο του διαλόγου 38, ζητά από τον Ίωνα να διαλέξει κάποια αποσπάσματα από ομηρικά ποιήματα, τα οποία ταιριάζει να τα εξετάσει και να τα κρίνει ένας ραψωδός περισσότερο από τους άλλους ανθρώπους. Μετά από αρκετές απόπειρες να εντοπιστεί η ειδική γνώση του ραψωδού, ο Ίων «ελίσσεται» και ταυτίζει την ραψωδική τέχνη με αυτήν του στρατηγού. Ο Σωκράτης επισημαίνει ότι, εφόσον είναι ο καλύτερος ραψωδός στην Ελλάδα, τότε θα πρέπει να είναι και ο καλύτερος στρατηγός. Και αναρωτιέται, γιατί, όμως, δεν διορίστηκε στρατηγός. Εν συνεχεία 39, ο Σωκράτης επιπλήττει τον Ίωνα που δεν επέδειξε τα τόσα καλά πράγματα που ισχυρίζεται ότι γνωρίζει για τον Όμηρο. Ή υπήρξε αναξιόπιστος, οπότε και διέπραξε αδικία ή επαινεί τον Όμηρο όχι μέσω τεχνικής γνώσης, αλλά θεϊκής έμπνευσης. Βάζει τον Ίωνα να επιλέξει ένα από αυτά τα δύο και ο Ίων διαλέγει την ιδιότητα του εμπνευσμένου. Επομένως, ο Σωκράτης κλείνει τον διάλογο με το επιθυμητό γι' αυτόν αποτέλεσμα. Αποδεικνύεται, λοιπόν, ότι ο Ίων επαινεί τον Όμηρο χάρη στο θεϊκό χάρισμα κι όχι χάρη στην τέχνη του. Η γνώση, συνεπώς, τόσο των ραψωδών όσο και των ποιητών είναι φαινομενική 40. Κατά συνέπεια, η ποιητική δημιουργία είναι αποτέλεσμα εξωλογικών δυνάμεων 41. 36 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 536d8-539d4, σσ. 178-185. 37 Ιλιάδα Ψ335-340, Λ639-640, Ω80-82, Μ200-207, Οδύσσεια, υ351-357, βλ.φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., σσ. 210-211. 38 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 539d5-541d6, σσ. 186-193. 39 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 541e1-542b4, σσ. 192-195. 40 Θ. Κ. Στεφανόπουλος κ. ά., ό. π. 41 Θ. Κ. Στεφανόπουλος κ. ά., ό. π. 19

1.1. Ίων και ποίηση Όπως επισημάνθηκε και πρωτύτερα, ο Ίων, παρά τη συντομία και τη συνοπτικότητα που έχει ως διάλογος, κατέχει σπουδαία θέση στον κόσμο της φιλοσοφικής σκέψης, ιδιαίτερα, εκείνης της εποχής. Προβάλλει απόψεις και θέσεις, οι οποίες μας διαφωτίζουν σχετικά με τις αντιλήψεις που επικρατούσαν τότε και, μάλιστα, αποτελεί για εμάς ένα εισαγωγικό ανάγνωσμα, προτού ασχοληθούμε με άλλα έργα του, στα οποία αναπτύσσονται οι ιδέες αυτές πιο διεξοδικά. Εμείς, αυτό που οφείλουμε να κάνουμε είναι να προσεγγίσουμε, να αναλύσουμε και να σχολιάσουμε τις απόψεις αυτές, για να είναι πιο εύκολο να κατανοήσουμε, να συγκρίνουμε και, ενδεχομένως, να κρίνουμε τις αντίστοιχες με το θέμα της ποίησης θέσεις που θα συναντήσουμε στην Πολιτεία. Προηγουμένως, σκιαγραφήσαμε με έναν πολύ γενικό τρόπο τον Ίωνα. Επί του παρόντος, θα ασχοληθούμε λεπτομερέστερα με το κάθε ένα από τα προαναφερθέντα στάδια της εξέλιξής του, για να αποκτήσουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα και άποψη περί του ζητήματος της ποίησης, το οποίο διατρέχει όλον τον διάλογο. Αυτό, άλλωστε, είναι και το μοναδικό θέμα του. Στην αρχή του διαλόγου, όπως είδαμε, αποκαλύπτονται τα δυο πρόσωπά του: ο Σωκράτης και ο Ίων. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο Πλάτων δεν παρουσιάζει στον συγκεκριμένο διάλογο ως αντιπρόσωπο της ποίησης έναν ποιητή, αλλά έναν ραψωδό. Τους μεγάλους ποιητές δεν ήταν δυνατόν να τους κατακρίνει ευθέως, όπως έκανε στην Πολιτεία 42. Γι' αυτόν τον λόγο, επέλεξε έναν ραψωδό του Ομήρου 43. Έχει προκύψει στους μελετητές η απορία σχετικά με τον λόγο για τον οποίο ο Πλάτων επέλεξε να χρησιμοποιήσει τον Ίωνα, τον μεγάλο ραψωδό, ως το άτομο που συνδιαλέγεται με τον Σωκράτη 44. Ο Πλάτων, ως γνωστόν, πριν συναντήσει στον δρόμο του τον Σωκράτη, είχε επιδοθεί κι αυτός στη σύνθεση διθυράμβων και δραματικών έργων 45. Επομένως, αν δεν υφίστατο αυτή η καθοριστική για τη ζωή του γνωριμία με τον μεγάλο του δάσκαλο, θα ήταν κι αυτός ένας από τους ποιητές εκείνης της εποχής και θα 42 Ν. Μ. Σκουτερόπουλος (εισ.-μτφρ.-ερμ. σχ.), Πλάτων-Πολιτεία, Εκδ. Πόλις, Αθήνα 2002, Πολ. 377b κ. ε., 595a, σσ. 154 κ. ε., 708-709. 43 Γ. Παναγιωτίδη, Πλάτων, Η ζωή και το έργο του, Αρχαία Ελλάδα, Εκδ. Μπάυρον, Αθήνα, χ. χ., σελ. 273. 44 Α. Λαούρδας, ό. π., σσ. 14-18. 45 Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 14. 20

κατείχε τα χαρακτηριστικά αυτά, για τα οποία φαίνεται να τους πολεμά. Αυτή, επομένως, η πολεμική εναντίον της ποίησης, ουσιαστικά δεν έχει να κάνει απλώς με τους ποιητές, αλλά πρόκειται για μια εσωτερική πάλη του Πλάτωνα με τον ίδιο του τον εαυτό 46. Αυτήν τη μεταστροφή του την εκφράζει μέσω του Ίωνα και το ερώτημα είναι το εξής: «Γιατί επέλεξε τον Ίωνα σε αυτόν τον ρόλο και όχι κάποιον ποιητή, είτε ελάσσονος είτε μείζονος σημασίας;». Ως απάντηση σε αυτό το ερώτημα τίθεται το γεγονός ότι ο Ίων είχε μεγάλη φήμη ως ραψωδός, οπότε θα ήταν πιο έγκυρος και εύκολος ο συμβολισμός μέσω αυτού, όλων αυτών που ήθελε να θίξει ή και να αναδείξει ο Πλάτων 47. Εξάλλου, ο Ίων φαίνεται να εμφανίζεται ως εκπρόσωπος της παλαιότερης ραψωδικής τέχνης, αλλά και της νεωτερικής σοφιστικής ερμηνείας για τον ποιητή 48. Ξεκινώντας ο Σωκράτης αναδεικνύει το επάγγελμα των ραψωδών ως αξιοζήλευτο και μέσω αυτού του χαρακτηρισμού εκφράζει την υπεροχή του Ομήρου και τον θαυμασμό του για τον μεγάλο επικό ποιητή 49. Ο θαυμασμός αυτός του Σωκράτη για τον Όμηρο δεν είναι διόλου προσποιητός 50. Σ' αυτό το σημείο 51, ο Σωκράτης εκμαιεύει από τον Ίωνα τη διαβεβαίωση ότι ο καλός ποιητής είναι ανάγκη, εκτός από το να γνωρίζει το περιεχόμενο ενός ποιήματος, να μπορεί επιπλέον να το κατανοήσει σε βάθος 52. Και στην Πολιτεία, όπως θα δούμε σε επόμενη ενότητα, ο Σωκράτης λέει ότι ο καλός ποιητής πρέπει να κατανοεί το θέμα του ποιήματος, το οποίο σκοπεύει να συνθέσει, αν θέλει να το συνθέσει καλά 53. Μ' αυτήν την έννοια, θεωρεί σημαντική και αξιοπρόσεκτη την ραψωδική ικανότητα. Ο Ίων με την αφέλεια που τον διακρίνει, όπως τον παρουσιάζει ο Πλάτων, προβάλλει μια στάση μη αντικειμενικού ερμηνευτή του Ομήρου και των ποιημάτων γενικότερα. Ενώ ο Σωκράτης αναφέρεται στην ερμηνεία μιας μόνο σκέψης του ποιητή, ο Ίων αναφέρεται σε πολλές και καλές, 46 Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 16. 47 Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 17. 48 Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 34. 49 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 530b11, σελ. 158-159. 50 Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 65, σημ. 4. 51 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 530c2-7, σσ. 158-161. 52 Πρβλ. Πρωτ. 339a, όπου η σημασία της ποίησης έγκειται στην ικανότητα κατανόησης των διαφορών μεταξύ καλής και κακής ποίησης και στην ικανότητα να δοθούν εξηγήσεις σε τυχόν ερωτήσεις ή απορίες, Η. Σ. Σπυρόπουλος (εισ.-μτφρ.-σχ.), Πλάτων, Πρωταγόρας, Εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 5 2009, σσ. 188-191. 53 Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, ό. π. Πολ.598e, σσ. 718-719. 21

δηλαδή σε καμία ιδιαίτερα 54. Ορισμένοι μελετητές 55 βιάστηκαν να θεωρήσουν τον εν λόγω διάλογο ως πολεμική του Πλάτωνα απέναντι στη σοφιστική ερμηνεία της ποίησης και τον Ίωνα εκπρόσωπο των σοφιστών, αλλά αυτό αποκρούστηκε από ορισμένους άλλους 56. Αυτές οι απόψεις προέκυψαν λόγω της σύγκρισης του Ίωνα με κάποιους, που θα μπορούσαμε να τους αποκαλέσουμε σοφιστές, όπως ο Μητρόδωρος από τη Λάμψακο, ο Στησίμβροτος από τη Θάσο και ο Γλαύκων 57. Όμως, όπως αναφέρει η Penelope Murray 58, κάτι τέτοιο θα ήταν παράδοξο, εφόσον ο διάλογος δεν μας παραθέτει άλλα ανάλογα παραδείγματα. Προχωρώντας, συναντούμε άλλη μια αποτυχημένη απόπειρα του Ίωνα να αναδείξει την τέχνη του 59, όπως παρατηρείται και σε άλλο σημείο του διαλόγου 60, όπου, και τις δύο φορές, ο Σωκράτης τον διακόπτει, στερώντας από αυτόν τη δυνατότητα ανάδειξης της τέχνης των ραψωδών 61, παρ' όλη την προφανή επιθυμία του Ίωνα 62. Εν συνεχεία, με δεδομένη την επάρκεια γνώσεων, η οποία κατοχυρώθηκε παραπάνω ως προσόν των ραψωδών και ειδικότερα των επαινετών του Ομήρου, ο Σωκράτης προχωρά απλώνοντας τις γνώσεις αυτές στο σύνολο της ποίησης. Κατά συνέπεια, ρωτά τον Ίωνα τι θα συμβεί σε περίπτωση που κληθεί να ασχοληθεί, εκτός από τον Όμηρο, και με άλλους ποιητές, όπως ο Ησίοδος ή ο Αρχίλοχος. Σ' αυτό το σημείο, όπως και παρακάτω, είναι προφανές ότι ο Σωκράτης δεν ενδιαφέρεται τόσο να κάνει κριτική στον Ίωνα ως ραψωδό, όσο ως προς την ικανότητά του να σχολιάσει και να ερμηνεύσει τον Όμηρο 63. Και εδώ, ο Ίων παραδέχεται ότι μόνο για τα του Ομήρου μπορεί να μιλήσει, ενώ όταν η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από άλλους ποιητές, τότε αυτός δεν έχει καθόλου διάθεση και προθυμία να μετέχει. Παρ' όλα αυτά, συμφωνεί με τον 54 Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 34. 55 H. Flashar, Der dialog Ion als Zeugnis platonisher Philosophe, Akademie-Verlag, Berlin 1958. 56 Tigerstedt, E. N., Plato's Idea of poetical inspiration, Routledge, Taylor & Francis Group, Helsinki 1969, σσ. 22-25. 57 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 530c9-d2, σσ. 160-161. 58 P. Murray, ό. π., σελ. 98. 59 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 530d9, σσ. 160-161. 60 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 536d8, σσ. 178-179. 61 P. Murray, ό. π., σελ. 104. 62 Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 33. 63 P. Murray, ό. π., σελ. 105. 22

Σωκράτη στο ότι όλοι οι ποιητές αναφέρονται στα ίδια θέματα 64. Η διαφορά για τον Ίωνα έγκειται στο γεγονός ότι, γι' αυτόν, ο Όμηρος χειρίζεται όλα τα θέματα πολύ καλύτερα απ' όλους τους άλλους ποιητές 65. Ο Σωκράτης, από εδώ και στο εξής 66, προβάλλει την ανάγκη ύπαρξης μιας ικανότητας των ραψωδών, με την οποία θα είναι σε θέση να ξεχωρίσουν ποιος ποιητής μιλάει «σωστά» και ποιος «εσφαλμένα». Με αυτόν τον τρόπο, θα μπορεί να είναι σωστός κριτής και στις δυο περιπτώσεις ποιητών. Ο Ίων, όπως σημειώθηκε, έχει ήδη παραδεχτεί ότι όλοι οι ποιητές μιλούν για τα ίδια θέματα, όμως ο ίδιος αδυνατεί να ασχοληθεί με άλλους ποιητές, εκτός από τον Όμηρο, γιατί, κατά τη γνώμη του, σε σύγκριση με τους υπολοίπους, μόνον ο Όμηρος μιλάει σωστά. Ο Σωκράτης φρονεί ότι αν ο ραψωδός κατανοεί τον ποιητή που μιλάει σωστά, τότε θα μπορεί, επίσης, να καταλάβει και αυτούς που δεν μιλούν σωστά. Επομένως, ο Ίων πρέπει να γνωρίζει όχι μόνο τα σχετικά με τον Όμηρο, αλλά, εξίσου, και όσα αναφέρουν οι άλλοι ποιητές, εφόσον έχει συμφωνήσει με τον Σωκράτη στο ότι ο ίδιος άνθρωπος θα είναι ικανός κριτής για όλους αυτούς που μιλούν για το ίδιο θέμα. Το συμπέρασμα, λοιπόν, είναι ότι εφόσον ο Ίων μπορεί να μιλήσει μόνο για τον Όμηρο, η ικανότητά του να το κάνει αυτό δεν είναι δυνατόν να βασίζεται σε κάποια τεχνική επιδεξιότητα. Ο Σωκράτης δείχνει ότι ο καθένας που γνωρίζει μια τέχνη είναι ικανός να κρίνει τα έργα της τέχνης αυτής. Μ' αυτόν τον τρόπο, ο Σωκράτης επεκτείνει τα όρια της συζήτησης συμπεριλαμβάνοντας σ' αυτήν, όχι μόνο τη δραστηριότητα των ραψωδών, αλλά και των ποιητών 67. Και, είναι προφανές ότι δεν μπαίνει καν στη διαδικασία να διαχωρίσει τις δυο αυτές ομάδες. Ο Ίων, εν προκειμένω, ζητά από τον Σωκράτη να του εξηγήσει γιατί, ενώ απαγγέλλει τον Όμηρο καλύτερα απ' όλους και με μεγαλύτερη άνεση, δεν μπορεί, ωστόσο, να συμβεί το ίδιο και με τους άλλους ποιητές 68. Λόγω της πειστικότητας των επιχειρημάτων του Σωκράτη, ο Ίων αδυνατώντας να του αντιτάξει κάτι, του δίνει, με εμπιστοσύνη και γεμάτος περιέργεια, το περιθώριο να ερμηνεύσει αυτήν του τη συμπεριφορά, ως προς την αντιμετώπιση του 64 Για την ομοιότητα των θεμάτων που πραγματεύονται ο Όμηρος και ο Ησίοδος, βλ, Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 68, σημ. 1. 65 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 531d5-10, σσ. 162-163. 66 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 531d κ.ε., σσ. 162 κ. ε. 67 P. Murray, ό. π., σελ. 108. 68 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 533c4-8, σσ. 168-169. 23

Ομήρου σε σχέση με τους άλλους ποιητές 69. Ξεκινώντας ο Σωκράτης, χωρίς να αρνείται το γεγονός ότι ο Ίων μιλάει σωστά όταν αναφέρεται στον Όμηρο 70, του επαναλαμβάνει ότι η ικανότητά του αυτή δεν οφείλεται σε κάποια τεχνική δεξιότητα που κατέχει 71. Σ' αυτό το σημείο, εισάγεται από τον Σωκράτη η έμπνευση, η οποία ωθεί σε τέτοιου είδους συμπεριφορές τους ποιητές και τους ραψωδούς 72. Για να κάνει πιο κατανοητή αυτήν του την άποψη, παραθέτει την εικόνα του μαγνήτη 73. Κάποιοι μελετητές 74 έχουν υποστηρίξει ότι ο Πλάτων εμπνεύστηκε αυτήν την εικόνα από τον Δημόκριτο, ενώ κάποιοι άλλοι 75 αναφέρουν ότι η δύναμη της έλξης σχετίζεται με τη μουσική στους μύθους του Ορφέα και των Σειρήνων. Η Penelope Murray 76 αποδίδει την εικόνα του μαγνήτη σε παρέμβαση του ίδιου του Πλάτωνα. Μ' αυτήν την εικόνα, ο Πλάτων απομακρύνει το βάρος του διαλόγου από την ερώτηση για την ικανότητα ή την έλλειψη της ικανότητας αυτής στον Ίωνα ως ραψωδό, και κινείται πλέον προς το μεγαλύτερο θέμα της ποιητικής έμπνευσης γενικότερα. Κατά τα λεγόμενα του Σωκράτη, η θεϊκή δύναμη ή η Μούσα, που κινεί τον Ίωνα, παρομοιάζεται με τον μαγνήτη και τους σιδερένιους κρίκους. Γενικότερα, το νόημα του εν λόγω χωρίου είναι ότι ο ποιητής, ο ραψωδός και το ακροατήριο είναι τρεις σιδερένιοι κρίκοι, στους οποίους ο μαγνήτης της έμπνευσης επιδρά στον πρώτο, αυτός με τη σειρά του έλκει τον δεύτερο και, τελευταία, ο ραψωδός επιδρά στο κοινό, που τον ακούει, μεταδίδοντάς του τα ανάλογα συναισθήματα 77. Ο λόγος για τον οποίο υπάρχουν όλες αυτές οι παρομοιώσεις στον λόγο του Σωκράτη, έχει παρατηρηθεί ότι είναι η εξυπηρέτηση της περιγραφής της φύσης του αντικειμένου που σχολιάζεται και το οποίο δεν μπορεί να συλληφθεί και να διατυπωθεί λογικά 78. 69 Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 79, σημ. 8. 70 Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 80, σημ. 1. 71 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 533d1-2, σσ. 169-169. 72 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 533d, σσ. 168-171. 73 Υπάρχει η άποψη που αναφέρεται σε κάποιον βοσκό, ο οποίος ανακάλυψε τη δύναμη της έλξης μέσω του σιδερένιου του ραβδιού, όπως, επίσης, και μια άλλη, η οποία αποδίδει την ονομασία του Μαγνήτη στην περιοχή της Μαγνησίας, βλ. Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., σελ. 210, σχ. 9. 74 A. Delatte, Les conceptions de l' enthousiasme chez les philosophes présocratiques, Les Belles Lettres, Paris 1934, σσ. 59-62. 75 R. Harriott, Poetry and criticism before Plato, Princeton University Press, London 1969, σελ. 81. 76 P. Murray, ό. π., σελ. 113. 77 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., σελ. 210, σχ. 13. 78 Α. Λαούρδας, ό. π., σελ. 81. 24

Ο Σωκράτης παρομοιάζει τους ποιητές με τους πιστούς λάτρεις του Βάκχου που κατακυριεύονται από άλογες δυνάμεις και με τους καλλιτέχνες που εμπνέονται από τις Μούσες, όπως είναι οι χορευτές και οι τραγουδιστές 79. Η αίσθηση του ενθουσιασμού, η οποία αρχικά αναφερόταν σε σχέση με τους επικούς 80 και λυρικούς ποιητές, αρχίζει τώρα 81 να γενικεύεται και να περιλαμβάνει όλους όσοι συνθέτουν ποιήματα ή ακόμα και προφητείες 82. Χωρίς καμιά αμφιβολία, σ' αυτό το σημείο έχουμε να κάνουμε με την ποιητική μανία. Επομένως, ο Σωκράτης δεν συμπεριλαμβάνει κανένα ίχνος λογικής στους ποιητές 83. Αντί αυτού, παρατηρεί ότι οι ποιητές διακατέχονται από κάτι θείο, αιθέριο, μαγικό, ένθεο και αλλόφρον 84. Προχωρώντας, έχουμε μια αντίθεση μεταξύ θείας μοίρας και επιστήμης ή τέχνης, γεγονός το οποίο δίνει μεγάλη έμφαση στην έλλειψη της λογικής των ραψωδών και γενικότερα των ποιητών 85. Κατά συνέπεια, οι ποιητές έχουν αυστηρά καθορισμένα όρια ως προς την έμπνευσή τους 86 και αυτό δεν προσδίδει καμία αυθεντία στο έργο τους, όπως, ακολούθως, και στο έργο των ερμηνευτών τους 87. Στην ακολουθία αυτή, βέβαια, ο Σωκράτης δεν ξεχνά να μας υπενθυμίζει και τις συνέπειες της ποίησης και τη σύνδεσή της με το κοινό, αφού, όπως παρατηρούμε, συχνά χρησιμοποιεί το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο 88. Επίσης, οι ραψωδοί, οι προφήτες και οι ποιητές, σύμφωνα με τον Σωκράτη, είναι φερέφωνα των θεών. Στην προκειμένη περίπτωση, τονίζεται η παθητικότητά τους, στην οποία ο Πλάτων δίνει ιδιαίτερη έμφαση παρουσιάζοντας τη στενή σχέση ανάμεσα στους προφήτες και τους ποιητές 89. Ο παραλληλισμός, ακόμη, των ποιητών με υπηρέτες 90 δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην εξάρτησή τους από τη Μούσα, από τη θεϊκή δύναμη. Με άλλα λόγια, ο 79 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π.. Ίων 534a, σσ. 170-171. 80 Ο Σωκράτης αναφέρεται πρώτα στους επικούς ποιητές, εφόσον ο Ίων είναι εμπνευσμένος από τον Όμηρο, βλ. P. Murray, ό. π., σελ. 114. 81 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 534b7, σσ. 170-171. 82 P. Murray, ό. π., σελ. 118. 83 G. F. Else, Plato and Aristotle on Poetry, The University of North Carolina Press, Chapel Hill & London 1986, σελ. 7. 84 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 534b, σσ. 170-171. 85 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 534c1, σσ. 170-171. 86 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 534c2, σσ. 172-173. 87 P. Murray, ό. π., σελ. 119. 88 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 534d1-2, 534d4, 534a7, 534b2, σσ. 172-173, 170-171. 89 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 534d1, σσ. 172-173. 90 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 534c8, σσ. 172-173. 25

Πλάτων επιθυμεί να τονίσει την πλήρη άγνοια των ποιητών σε σχέση με αυτά που λένε και την απουσία οποιασδήποτε λογικής ή τεχνικής επιδεξιότητας, δεδομένου ότι, εάν κατείχαν κάτι τέτοιο, θα ήταν ικανοί να ερμηνεύσουν όλα τα ποιήματα, όλων των ποιητών, και δεν θα περιορίζονταν μόνο στην ποίηση του Ομήρου, όπως ο Ίων. Αυτό που καταφέρνει ο Σωκράτης μέχρι αυτό το σημείο, είναι ότι αποκαλύπτει στον Ίωνα, όσα κατά βάθος γνωρίζει. Και γι' αυτό άλλωστε, ο Ίων συμφωνεί και απαντά καταφατικά στα λεγόμενα και στις ερωτήσεις του Σωκράτη 91. Σ αυτό το χωρίο, παρατηρούμε έναν παραλληλισμό ανάμεσα στους ποιητές και τους ραψωδούς, όπως επίσης και μεγαλύτερη απόσταση των ραψωδών από την πηγή της έμπνευσης, σε σχέση με την αντίστοιχη των ποιητών 92. Κάτι ανάλογο θα συναντήσουμε και αργότερα, στην Πολιτεία, όπου ο ποιητής είναι ο τρίτος, κατά σειρά, σε σχέση με την αλήθεια 93. Προχωρώντας, ο Σωκράτης ρωτάει τον Ίωνα σχετικά με τα συναισθήματά του όταν απαγγέλλει Όμηρο, προκειμένου να δείξει ότι βρίσκεται εκτός εαυτού, όταν συμβαίνει αυτό 94. Για να κάνει πιο βάσιμο αυτόν τον ισχυρισμό του, παρομοιάζει τους ραψωδούς με τους ηθοποιούς, οι οποίοι βρίσκονται σε κατάσταση εκστασιασμού 95, καθώς μεταμορφώνονται σε αυτούς τους οποίους θέλουν να αναπαραστήσουν 96. Ο Πλάτων μέσω της συγκεκριμένης καταγραφής προϊδεάζει για το φαινόμενο της μίμησης, για το οποίο θα κάνει μια ουσιαστική μνεία στο τρίτο βιβλίο της Πολιτείας 97. Αξίζει να σημειωθεί ότι η μίμηση ως έννοια δεν αναφέρεται ακόμη στον Ίωνα. Ο Ίων δέχεται αυτά που παρατηρεί ο Σωκράτης σχετικά με το πώς αισθάνεται όταν απαγγέλλει Όμηρο, καθώς και με τα όσα συναισθήματα προκαλεί στους θεατές ή ακροατές του. Με την απάντησή του παρουσιάζει τα συναισθήματα «ελέου και φόβου», τα οποία προκαλούνται στην ψυχή του θεατή, αλλά και του ηθοποιού, εξαιτίας των όσων διαδραματίζονται κατά την 91 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 534a3-6, σσ. 170-171. 92 P. Murray, ό. π., σελ. 121. 93 Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, ό.π., Πολ. 597e, σσ. 716-717. 94 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 535b1, σσ. 174-175. 95 Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, ό. π., Ίων 535b, σσ. 174-175, 96 J. A. Elias, Plato's defence of poetry, State University of New York Press, Albany 1984, σελ. 6. 97 Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, ό.π., Πολ. 393c5-6, σσ. 194-195. 26