ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 4 α ΤΖΑΡΤΖΑΝΕΙΑ

ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 4 α ΤΖΑΡΤΖΑΝΕΙΑ Οι γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και η παρουσία τους στην εκπαίδευση Τύρναβος, 7-9 Δεκεμβρίου 2012 Επιμέλεια: Γιώργος Ανδρουλάκης Έκδοση: Εργαστήριο Μελέτης, Διδασκαλίας και Διάδοσης της Ελληνικής Γλώσσας Β Ο Λ Ο Σ 2 0 1 5 1

Γλωσσολογικό συνέδριο 4 α Τζαρτζάνεια ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 4 α ΤΖΑΡΤΖΑΝΕΙΑ Οι γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και η παρουσία τους στην εκπαίδευση Τύρναβος, 7-9 Δεκεμβρίου 2012 Εμμανουήλειο Πνευματικό Κέντρο Πρακτικά Συνεδρίου Επιμέλεια: Γιώργος Ανδρουλάκης Έκδοση: Εργαστήριο Μελέτης, Διδασκαλίας και Διάδοσης της Ελληνικής Γλώσσας Διοργανωτής: Συνδιοργανωτές: Δήμος Τυρνάβου Περιφέρεια Θεσσαλίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (Εργαστήριο Μελέτης, Διδασκαλίας, Διάδοσης της Ελληνικής Γλώσσας του ΠΤΔΕ) Σύνδεσμος Φιλολόγων Νομού Λάρισας ΒΟΛΟΣ 2015 2

Οι γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και η παρουσία τους στην εκπαίδευση 2015 Εργαστήριο Μελέτης, Διδασκαλίας και Διάδοσης της Ελληνικής Γλώσσας, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ISBN: 978-960-8021-04-4 3

Γλωσσολογικό συνέδριο 4 α Τζαρτζάνεια ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Γιώργος Ανδρουλάκης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Αργύρης Αρχάκης Πανεπιστήμιο Πατρών Μάρω Κακριδή-Ferrari ΕΚ Πανεπιστήμιο Αθηνών Ιουλία Κανδήλα Δρ. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Σύνδεσμος Φιλολόγων ν. Λάρισας Μαριλένα Καρυολαίμου Πανεπιστήμιο Κύπρου Μαριάνθη Μακρή-Τσιλιπάκου Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τάσος Μάτος M.ed. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Σύνδεσμος Φιλολόγων ν. Λάρισας Ναπολέων Μήτσης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Κώστας Ντίνας Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας Δημήτρης Παπαζαχαρίου Πανεπιστήμιο Πατρών Αγγελική Ράλλη Πανεπιστήμιο Πατρών Ρούλα Τσοκαλίδου Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ειρήνη Καλαριώτου Αντιπεριφερειάρχης Λάρισας Δημήτριος Χαλούλης Αντιδήμαρχος Πολιτισμού Δήμου Τυρνάβου Δημήτριος Ζώης Πρόεδρος Δημοτικού Συμβουλίου Δήμου Τυρνάβου Ελένη Φανάρα Σύνδεσμος Φιλολόγων Λάρισας Ζωή Μόζα Περιφερειακή Ενότητα Λάρισας Ράνια Βερέμη Σύνδεσμος Φιλολόγων Λάρισας Ιωάννης Γιαννούλας Σύνδεσμος Φιλολόγων Λάρισας Νίκη Μηλίνη Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Καρολίνα Ρακιτζή Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Άνθεμις Ραπτοπούλου Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Δάφνη Παντώστη Δήμος Τυρνάβου Ευτυχία Ανθούλη Δήμος Τυρνάβου Ελένη Τζιάφα Δήμος Τυρνάβου Ιωάννα Καλιαρδού Δήμος Τυρνάβου Κατερίνα Λιόντου Σύνδεσμος Φιλολόγων Λάρισας Ευαγγελία Ακριβούση Σύνδεσμος Φιλολόγων Λάρισας Κάκια Ψύρρα Σύνδεσμος Φιλολόγων Λάρισας Μερόπη Γιάννη Σύνδεσμος Φιλολόγων Λάρισας Νίκη Μηλίνη Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Καρολίνα Ρακιτζή Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Άνθεμις Ραπτοπούλου Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 4

Οι γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και η παρουσία τους στην εκπαίδευση Π ρ ό γ ρ α μ μ α σ υ ν ε δ ρ ί ο υ... 7 Π ρ ό λ ο γ ο ς τ ο υ ε π ι μ ε λ η τ ή... 11 Α. Π ρ ο σ κ ε κ λ η μ έ ν η Ο μ ι λ ί α... 14 Διαστάσεις κοινωνιογλωσσικής ποικιλότητας: Κοινότητα και άτομο Μαριάνθη Μακρή-Τσιλιπάκου... 14 Β. Γ ε ω γ ρ α φ ι κ ή π ο ι κ ι λ ό τ η τ α κ α ι Ν έ α Ε λ λ η ν ι κ ή... 41 Σχετικά με το ιδιωματικό υπόβαθρο της Κοινής Νεοελληνικής Νικόλαος Παντελίδης... 41 Είναι τα ιδιώματα των Βορείων Σποράδων θεσσαλικά ιδιώματα; Eυγενία Μαγουλά & Σταμάτης Μπέης... 51 Διαλεκτική συρρίκνωση και κοινωνιογλωσσικές παράμετροι: η περίπτωση του ιδιώματος των Βεντζίων Γρεβενών Νικόλαος Ντάγκας... 60 Η σχέση κοινωνικών παραγόντων και φωνητικής πραγμάτωσης των φθόγγων: ο σχεδιασμός μιας έρευνας. Θεοφανώ Χρίστου... 74 Γ. Γ ε ω γ ρ α φ ι κ έ ς π ο ι κ ι λ ί ε ς κ α ι ε κ π α ί δ ε υ σ η... 82 Γλωσσική ποικιλία και γραμματική διδασκαλία: απόπειρα καθορισμού των όρων και των ορίων για τη σύνταξη μιας σύγχρονης γραμματικής επικοινωνιακού τύπου Ναπολέων Μήτσης & Μαρία Παραδιά... 82 Οι νεοελληνικές διάλεκτοι στη γλωσσική διδασκαλία: δυνατότητες και προοπτικές Ειρήνη Κορρέ... 93 Η μορφολογική ποικιλότητα στα σχολικά εγχειρίδια της Νεοελληνικής Γραμματικής Γιαννούλα Γιαννουλοπούλου... 105 Η μετάφραση ως μέσο διάχυσης γλωσσικής ιδεολογίας σε κείμενα μαζικής κουλτούρας: η περίπτωση του θεσσαλικού ιδιώματος στο διαδίκτυο. Ευάγγελος Κουρδής... 113 Διδακτική αξιοποίηση του θεσσαλικού ιδιώματος Κώστας Δ. Ντίνας & Ελένη Σωτηρίου... 123 Η θέση των διαλέκτων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση: ένα παράδειγμα αξιοποίησης της ποντιακής. Βασίλης Συμεωνίδης... 132 Γνώση και χρήση ψευδόφιλων λέξεων στην κυπριακή τάξη Μαριάννα Κατσογιάννου & Νάντια Χατζοπούλου... 142 5

Γλωσσολογικό συνέδριο 4 α Τζαρτζάνεια Δ. Κ ο ι ν ω ν ι κ ή π ο ι κ ι λ ό τ η τ α κ α ι Ν έ α Ε λ λ η ν ι κ ή... 1 5 4 Ο νεανικός συντομευμένος λόγος ως κοινωνιογλωσσική ποικιλότητα: διερεύνηση της αναγνώρισης, χρήσης, λειτουργικότητάς του με χρήση του εργαλείου ΔΗΛΟΣΥ. Ρούλα Κίτσιου & Γιώργος Ανδρουλάκης... 154 Απεικονίσεις των κοινωνικών διαλέκτων στην τηλεοπτική σειρά Εργαζόμενη γυναίκα: πρόταση διδακτικής αξιοποίησης των κοινωνιολέκτων στο πλαίσιο της γλωσσικής διδασκαλίας. Ελένη Γκαντιά & Ελένη Εξαρχοπούλου... 168 Οι Έλληνες μετανάστες στη Σουηδία και ο γλωσσικός κώδικάς τους Μάγδα Βίτσου & Πασχάλης Δήμου... 183 Συγκλίσεις και αποκλίσεις στην κειμενογλωσσική συμπεριφορά αυτοχθόνων και αλλοδαπών μαθητών/τριών Αργύρης Αρχάκης & Ανθίππη Δούκα... 195 Η επίδραση της κοινωνικής θέσης στην κατανόηση καθημερινών γραπτών κειμένων σε μαθητές που βρίσκονται στο τέλος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης Κωνσταντίνος Γκαραβέλας... 212 Ε. Σ τ ι γ μ ι ό τ υ π α α π ό τ ι ς σ υ ν ε δ ρ ί ε ς... 2 2 5 6

Η μετάφραση ως μέσο διάχυσης γλωσσικής ιδεολογίας σε κείμενα μαζικής κουλτούρας: η περίπτωση του θεσσαλικού ιδιώματος στο διαδίκτυο. Ευάγγελος Κουρδής Επίκουρος Καθηγητής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ekourdis@frl.auth.gr Περίληψη Στην παρούσα μελέτη εξετάζονται περιπτώσεις υποτιτλισμού και ενδογλωσσικής μετάφρασης του θεσσαλικού ιδιώματος που εντοπίζονται σε ένα από τα δημοφιλέστερα κείμενα μαζικής κουλτούρας, στο διαδίκτυο. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζεται κατά πόσο οι περιπτώσεις αυτές αποτελούν ιδεολογική επιλογή που στηρίζεται στη θέση ότι όποιο τοπικό γλωσσικό σύστημα ομοιάζει με την πρότυπη γλώσσα, αλλά αποκλίνει από αυτή, αντιμετωπίζεται σημειωτικά ως ξένο και χρήζει ανάγκης μετάφρασης στην Κοινή Νεοελληνική. Παράλληλα διερευνούνται και οι γλωσσικές στάσεις που καταγράφονται στο διαδίκτυο για το θέμα αυτό. Η μελέτη ολοκληρώνεται με τη διατύπωση προτάσεων για την ενσωμάτωση της γλωσσικής ποικιλίας στην ελληνική εκπαίδευση, που στηρίζονται στα συμπεράσματα που ανέκυψαν από τις αναφορές που γίνονται για το θεσσαλικό ιδίωμα στο διαδίκτυο. Λέξεις-κλειδιά μετάφραση, σημείο, ιδεολογία, μαζική κουλτούρα, θεσσαλικό ιδίωμα, εκπαίδευση. Abstract The aim of the present study is to examine cases of subtitling and intralingual translation of the vernacular of Thessaly, found in one of the most popular text of mass culture, the internet. In particular, it explores these cases as ideological choices based on the aspect that every vernacular looks alike with the standard language, but is declined from this, is semiotically treated as foreign, and needs translation into Modern Greek. The cases are also examined in respect of the attitudes appeared in the internet for this matter. The study is accomplished with proposals for accommodating an integration of the vernacular within the Greek education as well as proposals that are based on the reports regarding the vernacular of Thessaly in the internet. Keywords translation, sign, ideology, mass culture, vernacular of Thessaly, education. Μετάφραση και ιδεολογία Η μετάφραση χρησιμοποιείται ως μέσο προσπέλασης των προβλημάτων επικοινωνίας. Ο ορισμός της ως μιας διαγλωσσικής ή ενδογλωσσικής διαδικασίας (Delisle, Lee-Janhke & Cormier, 2008, 92) δεν φαίνεται να υιοθετείται από την κοινωνική πρακτική. Και αυτό, διότι, για ένα μεγάλο μέρος της, το πρώτο σημαινόμενo του όρου μετάφραση ταυτίζεται αποκλειστικά με τη διαγλωσσική μετάφραση, δηλαδή, την ερμηνεία γλωσσικών σημείων 113

Γλωσσολογικό συνέδριο 4 α Τζαρτζάνεια μέσω σημείων μιας άλλης γλώσσας, μιας ξένης γλώσσας (Jakobson, 1963 [1959], 79). Όπως, πιο απλά, αναφέρει ο Κεντρωτής (1996, 142), «μετάφραση κειμένου σημαίνει έκφραση του περιεχομένου ενός συγκεκριμένου, εξατομικευμένου κειμένου σε διάφορες γλώσσες, διαφορετικές από τη γλώσσα, στην οποία είναι εκπεφρασμένο, δηλαδή συντεταγμένο». Παρατηρείται, όμως, το φαινόμενο να παραβλέπονται στην κοινωνική πρακτική άλλα σημαινόμενα του σημείου μετάφραση, όπως η ενδογλωσσική ή η διασημειωτική μετάφραση, και δημιουργείται ένα νέο σημείο καθαρά ιδεολογικό (Barthes, 1964, 130-131), με ένα νέο σημαινόμενο, αυτό της ξενικότητας. Βεβαίως, αυτά τα άλλα σημαινόμενα αποτελούν σημεία που διέπονται από επιστημονικότητα καθώς περιγράφουν μεταφραστικές διαδικασίες τις οποίες μεγάλο μέρος της κοινωνικής πρακτικής αγνοεί, με εξαίρεση όσους έχουν συνδέσει τον όρο μετάφραση με τη μετάφραση των αρχαίων ή λατινικών κειμένων στην ΚΝΕ (Ανδρουλάκης, 2000, 46, Νενοπούλου, 2006, 77, κ.ά.). Πάνω σε αυτό το νέο σημείο θεωρώ ότι στηρίζεται η ενασχόληση και προβολή του θεσσαλικού ιδιώματος σήμερα, κυρίως μέσα από το διαδίκτυο. Μεταφραστικές πρακτικές, όπως ο ενδογλωσσικός υποτιτλισμός του ιδιώματος και η ενδογλωσσική μετάφρασή του, φαίνεται να χρησιμοποιούνται ως συνειδητή σημειωτική επιλογή για τη διάχυση μιας ιδεολογίας για ένα τοπικό γλωσσικό σύστημα που φέρεται να έχει στιγματιστεί κοινωνιογλωσσικά από μεγάλο μέρος της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας (Κουρδής, 2007, 46-48), μίας ιδεολογίας που σημειωτικά ξενοποιεί το ιδίωμα, μιας ιδεολογίας που δεν σημαίνει, αλλά υπονοεί (Μοσχονάς, 2005, 10). Έτσι, αυτός που μεταφράζει το θεσσαλικό ιδίωμα στην Κοινή Νεοελληνική δεν λειτουργεί ως παράγοντας κοινωνιογλωσσικής σύγκλισης, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ντάλτας (1995, 48), αλλά, αντίθετα, απόκλισης. Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιλογή αυτή δεν έχει γλωσσολογικά αίτια, καθώς το θεσσαλικό γλωσσικό σύστημα ως ιδίωμα δεν χαρακτηρίζεται από την απόσταση που έχει η διάλεκτος από την πρότυπη ποικιλία, τη standard γλώσσα, αλλά, κατά τη γνώμη μου, οφείλεται στα κοινωνικά σημαινόμενα της χρήσης του. Μετάφραση, διαλεκτικά στοιχεία και διδασκαλία της μητρικής γλώσσας Ο όρος μετάφραση έχει συνδεθεί με την κατανόηση διαλεκτικών στοιχείων μιας γλώσσας. Μάλιστα, για τον Hermans (2001 [1998], 122), «κάθε πράξη κατανόησης περιλαμβάνει μία πράξη μετάφρασης της μιας ή της άλλης μορφής». Ο Peeters (1999, 188) παρατηρεί ότι το φαινόμενο των διαλέκτων βρίσκεται στην καρδιά της μετάφρασης και οι Steiner και Yallop (2001, 68) αναφέρουν ότι η μετάφραση ανάμεσα σε ποικιλίες της ίδιας γλώσσας αντιμετωπίζεται ως ενδογλωσσική μετάφραση. Στην ίδια θέση καταλήγει και η House (2009, 4), η οποία χαρακτηρίζει ως ενδογλωσσική μετάφραση τη διαδικασία απόδοσης ενός κειμένου που έχει συνταχθεί σε μία γλωσσική ποικιλία, σε μία άλλη ποικιλία. Μάλιστα, η House αναφέρει ως παράδειγμα την απόδοση του μηνύματος ενός κειμένου από την Παλαιά Αγγλική στη Νέα Αγγλική, από μία διάλεκτο σε μία άλλη, ακόμη και από ένα γλωσσικό ύφος σε ένα άλλο. Το ίδιο φαινόμενο καταγράφεται και στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και μάλιστα από πολύ παλιά. Έτσι, η Φραγκουδάκη (1999 [1987), 250) παρατηρεί ότι στο βιβλίο Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (1983, ΟΕΔΒ) της Α και Β τάξης Γυμνασίου οι συγγραφείς τους παραπέμπουν με αστερίσκο στο κάτω μέρος της σελίδας, μεταφράζοντας 114

Οι γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και η παρουσία τους στην εκπαίδευση ιδιωματικές και παλαιότερες διαλεκτικές λέξεις των λογοτεχνικών κειμένων στην Κοινή Νεοελληνική. Όμως, παρά το γεγονός της ενδογλωσσικής μετάφρασης αυτών των διαλεκτικών στοιχείων, κατά τη γνώμη μου, είναι αμφίβολο εάν οι μαθητές κατορθώνουν μέσα από αυτήν την επαφή να αποκτήσουν τη δεξιότητα να χειρίζονται τη γλωσσική ποικιλία. Οι Ντίνας και Ζαρκογιάννη (2009, 102) θεωρούν ότι «[ ] η πιο σπουδαία δεξιότητα που πρέπει να αποκτήσουν οι μαθητές είναι να χειρίζονται διαλέκτους, ύφος, σημειολογικές διαφορές, αλλαγή κωδίκων, διαγλώσσες και υβριδικά διαπολιτισμικά είδη λόγου». Πρόκειται για ένα δύσκολο έργο καθώς οι νεοελληνικές διάλεκτοι έχουν προβληθεί ιδεολογικά ως εσωτερικοί εχθροί, ως γλωσσικές εκδοχές φθοράς και απαράδεκτης επιμειξίας (Χρηστίδης, 1999, 168). Έτσι, ενώ στο παρελθόν (19ο αιώνα και αρχές του εικοστού) η ελληνική ως γλώσσα υποδοχής ωφελήθηκε τα μέγιστα από την ενδογλωσσική μετάφραση, η οποία μάλιστα συνδέθηκε με μία εθνοκεντρική θεώρηση της πνευματικής παραγωγής των Νεοελλήνων (Σελλά, 1996, 229-230), σήμερα η ενδογλωσσική μετάφραση των νεοελληνικών διαλέκτων εντάσσεται στο πλαίσιο της διαμεσολάβησης. Η διαμεσολάβηση, όμως, δεν συμβάλλει πάντα στην απόκτηση δεξιότητας χειρισμού μιας γλωσσικής ποικιλίας. Το γλωσσικό σύστημα της Θεσσαλίας Σύμφωνα με τους Αρχάκη και Κονδύλη (2002, 58), ο όρος τοπικό ιδίωμα αφορά ποικιλίες που παρουσιάζουν μικρό αριθμό αποκλίσεων οι οποίες τις περισσότερες φορές εντοπίζονται σε επίπεδο φωνητικής και λεξιλογίου (λ.χ. βόρειο ιδίωμα), ενώ ο όρος διάλεκτος, ειδικά στον ελληνικό χώρο, έχει σχεδόν πάντα γεωγραφική συνδήλωση και χρησιμοποιείται για αναφορά σε μία γεωγραφική ποικιλία με μεγαλύτερο βαθμό διαφοροποίησης (λ.χ. τσακώνικη διάλεκτος). Μάλιστα, ο Μπασλής (2000, 130-131) αναφέρει ότι υπάρχει η αντίληψη ότι μεταξύ τους διάλεκτοι και ιδιώματα διαφέρουν ποιοτικά και ότι στη γλώσσα μας το ιδίωμα που ομιλούν στη βόρεια Ελλάδα είναι το χειρότερο από όλα. Εάν υιοθετήσουμε την κατηγοριοποίηση των Αρχάκη και Κονδύλη, μπορούμε να θεωρήσουμε το σύγχρονο θεσσαλικό γλωσσικό σύστημα ως ιδίωμα το οποίο εντάσσεται στα βόρεια ελληνικά ιδιώματα. Αν και ο Τζάρτζανος (2008 [1909], 20) στην πραγματεία του Περί της Συγχρόνου Θεσσαλικής Διαλέκτου έκανε λόγο για θεσσαλική διάλεκτο, ο ίδιος, αφού παρουσιάζει τα σημαντικότερα φωνητικά χαρακτηριστικά του θεσσαλικού γλωσσικού συστήματος, αναφέρει ξεκάθαρα ότι ανήκει στην οικογένεια των βορείων γλωσσικών συστημάτων της Ελληνικής, καθώς «ένεκα τούτων την Θεσσαλικήν ταύτην διάλεκτον θα ηδύνατο τις ίσως να ονομάσει ανειμένην βόρειον νεωτέραν Ελληνικήν [ ]». Το ερώτημα, όμως, που τίθεται είναι για ποιο λόγο να προκύπτει ανάγκη μετάφρασης ενός γλωσσικού συστήματος που διαφοροποιείται, όχι πάντοτε, σε επίπεδο φωνητικής και λεξιλογίου από την πρότυπη γλώσσα, όπως συμβαίνει με την περίπτωση του θεσσαλικού ιδιώματος. Ο υποτιτλισμός του θεσσαλικού ιδιώματος στο διαδίκτυο Το διαδίκτυο κατατάσσεται στα πρωτογενή κείμενα μαζικής κουλτούρας, όπου οι γλωσσικές ποικιλίες χρησιμοποιούνται από πραγματικές κοινωνικές ομάδες (Στάμου, 2012, 21). Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το διαδίκτυο είναι κείμενο πολυτροπικό και πολυσημειωτικό. Ο υποτιτλισμός σύγχρονων τραγουδιών που φέρονται να έχουν γραφεί 115

Γλωσσολογικό συνέδριο 4 α Τζαρτζάνεια στο θεσσαλικό ιδίωμα αποτελεί ένα αρκετά διαδεδομένο φαινόμενο στο χώρο του διαδικτύου. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά των υποτίτλων, όπως αναφέρει η Assis Rosa (2001, 216), είναι ότι οι υπότιτλοι έχουν αναφορική λειτουργία, δίνουν έμφαση στο περιεχόμενο, επικεντρώνονται στα επικοινωνιακά και γλωσσικά μηνύματα, δεν επαναλαμβάνουν στοιχεία, μεταφέρουν το νόημα του κειμένου πηγή και, το σημαντικότερο, χρησιμοποιούν τη βασική ποικιλία της γλώσσας στόχου. Ειδικά στο θέμα των γλωσσικών ποικιλιών, ο υποτιτλισμός συμβάλλει στη δημιουργία συνοχής μεταξύ διαφορετικών περιοχών φυσικών ομιλητών, μέσα από την εξοικείωση -όσων δεν γνωρίζουν άλλη γλωσσική ποικιλία εκτός από τη δική τους- και με άλλες γλωσσικές ποικιλίες (O Connell, 2011, 172). Στην περίπτωσή μας, όμως, παρατηρούμε ότι το οπτικοακουστικό κείμενο που αναφέρεται στο θεσσαλικό ιδίωμα υποτιτλίζεται στην Κοινή Νεοελληνική, σε μία προσπάθεια αποσαφήνισης των σημαινομένων αρκετών σημαινόντων που ομοιάζουν ηχητικά λόγω της εφαρμογής του βόρειου φωνηεντισμού π.χ. κυρά σου κυρά σ [kiras] και κεράσι κιράσ [kiras]. Πιο συγκεκριμένα, τα τραγούδια αυτά προσπαθούν να αναπαράγουν μορφο-φωνολογικά το ιδίωμα στοχεύοντας στις συνδηλώσεις του, που συνήθως προβάλλονται ως αρνητικές, μέσα όμως από μία χιουμοριστική και, πολλές φορές, αυτοκριτική διάθεση. Τα τραγούδια αυτά δεν έχουν συγκεκριμένο νοηματικό περιεχόμενο και στηρίζονται στην προσπάθεια να αναπαράγουν ακουστικά το ιδίωμα, λειτουργώντας ως ηχητικό ιδίωμα (ear accent). Έτσι, σε συγκεκριμένη ιστοσελίδα μπορούμε να εντοπίσουμε μία ανάλογη περίπτωση υπό τον τίτλο «άσμα στο Θεσσαλικό ιδίωμα» και όπου ο τίτλος του τραγουδιού «Ιλεν μι λεν σι λεν» μεταφράζεται ενδογλωσσικά στην Κοινή Νεοελληνική «Ελένη με λένε σε λένε πως σε λένε». Επίσης, στο οπτικοακουστικό υλικό (βίντεο) του τραγουδιού παρατηρούμε ότι ολόκληρο το τραγούδι υποτιτλίζεται στην Κοινή Νεοελληνική, γεγονός που οδηγεί κάποιον από τους αναγνώστες της ιστοσελίδας να σχολιάσει με μεταγραφή σε λατινικούς χαρακτήρες: «xa xa xa xa xa eutixos exei k metafrasi...». Το τραγούδι υποστηρίζεται, επίσης, και με οπτικό υλικό που μεταφράζει διασημειωτικά εκφωνήματα που φέρονται ότι ανήκουν στο ιδίωμα. Παρόμοια περίπτωση έχουμε και σε άλλη ιστοσελίδα που παρουσιάζει σε οπτικοακουστικό περιβάλλον (βίντεο) τραγούδι στο Θεσσαλικό ιδίωμα με τίτλο «Bob Marley ala Larissa». Το τραγούδι από τον πρώτο στίχο του προσπαθεί να αναπαράγει το ιδίωμα (-πώς σι λεν; -Μι λεν Ηλέν...). Παρατηρούμε ότι στην περίπτωση αυτή το ιδίωμα χωροθετείται στην πόλη της Λάρισας, όχι μόνο διότι είναι η πρωτεύουσα της Θεσσαλίας, αλλά και επειδή συγκαταλέγεται στις πόλεις με διαλεκτόφωνο πυρήνα που τροφοδοτούνται πληθυσμιακά από την επίσης διαλεκτόφωνη περιαστική ενδοχώρα (Τζιτζιλής, 2001, 172). Επίσης, και στην περίπτωση αυτή, το οπτικό υλικό που συνοδεύει το τραγούδι λειτουργεί διασημειωτικά αφού παρουσιάζει τοποθεσίες της πόλης της Λάρισας που αναφέρονται στο τραγούδι. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχουν και εκφωνήματα που κατηγοριοποιούνται στο λαϊκό/χυδαίο λεξιλόγιο. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι μόνο ελληνικό. Η Davies (2009) αναφέρει ότι ερωτικά τραγούδια αποδίδονται στα σκωτσέζικα και μόλις μεταφραστούν στην standard αγγλική γλώσσα αποκαλύπτεται η έλλειψη νοηματικής συνοχής, ακόμη και όταν μη οικίες λέξεις που χρησιμοποιούνται είναι όντως σκωτσέζικες. Η Davies καταλήγει ότι πρέπει όλοι να 116

Οι γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και η παρουσία τους στην εκπαίδευση θυμούμαστε ότι η διάλεκτος μπορεί να αποτελέσει φορέα ενός ανόητου χιούμορ, καθώς όσοι δεν γνωρίζουν τη διάλεκτο δεν είναι σε θέση να την κατανοήσουν και είναι εύκολο να εξαπατηθούν, ενώ το χιούμορ μπορεί να συνδυάζει παρωδία και παραπλάνηση, χαρακτηριστικό της μεταμοντέρνας σκέψης. Μετάφραση και θεσσαλικό ιδίωμα στο διαδίκτυο Η χρήση του όρου μετάφραση για την απόδοση του νοήματος εκφωνημάτων του Θεσσαλικού ιδιώματος στο διαδίκτυο έχει επισημανθεί από παλαιότερα (Κουρδής, 2007, 38-39). Οι Steiner και Yallop (2001, 69) παρατηρούν ότι εφόσον η διαλεκτική ποικιλία χαρακτηρίζεται από φωνολογική ποικιλία και σε κάποιο βαθμό από λεξικο-γραμματική ποικιλία, αλλά η σημασιολογία παραμένει σταθερή, η μετάφραση θα πρέπει να αποτελεί μία ελάχιστη μετατροπή σημασίας και μία ελάχιστη επίσης μετατροπή πολλών λεξικογραμματικών μορφών. Πρόκειται, όμως, όντως για μία ελάχιστη μετατροπή σημασίας και λεξικο-γραμματικών μορφών ή για μία ιδεολογική προσέγγιση ενός φαινομένου που θα μπορούσε να οριστεί και ως ερμηνεία; Σε ιστότοπο με τίτλο «Λαρισινά και αλλιώτικα» εντοπίζουμε ένα είδος λεξικού του οποίου η δομή είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρούμε ότι το εκφώνημα «περδικλώθηκα» έχει μετάφραση στην Κοινή Νεοελληνική το εκφώνημα «σκόνταψα», επεξήγηση το εκφώνημα «όταν κάποιος σκοντάφτει», ότι ανήκει στη διάλεκτο «λαρισινά» και την ημερομηνία καταχώρησης του λήμματος. Αντίθετα, η επιλογή ήχος, με τη χρήση της οποίας, λογικά, θα αποδίδονταν το εκφώνημα φωνητικά, είναι κενή. Ο Bakhtin (1981 [1937-1938], 429) αναφέρει ότι κάθε λέξη προδίδει την ιδεολογία του ομιλητή [ ] και ότι κάθε εκφώνημα είναι ιδεολόγημα. Στην περίπτωση που εντοπίσαμε το θεσσαλικό ιδίωμα ταυτίζεται με τη διάλεκτο, μεταφράζεται και επεξηγείται ενδογλωσσικά, στοιχεία που εκφράζουν μία ιδεολογία του γλωσσικού διαφορετικού, και όχι απλά της απόκλισης. Σε άλλη ιστοσελίδα που λειτουργεί, επίσης, με τη μορφή λεξικού εντοπίζουμε εκφωνήματα που αποδίδονται στο τοπικό ιδίωμα της Θεσσαλίας και που μεταφράζονται/επεξηγούνται στην Κοινή Νεοελληνική. Έτσι, για παράδειγμα, το εκφώνημα «κουφοτούρτουρο» μεταφράζεται ενδογλωσσικά ως «χαρακτηρισμός του φλύαρου, που κωφεύει στις συμβουλές των άλλων». Μάλιστα, δίνεται και η πληροφορία ότι το εκφώνημα προέρχεται από το θεσσαλικό ιδίωμα της περιοχής των Αντιχασίων, ενώ παρακάτω αναφέρεται ότι ο όρος εμφανίζεται και στο γλωσσικό σύστημα της Κατερίνης, π.χ. «βρε κουφοτούρτουρο του hifi που με θες και ηχεία ντεμοντέ!». Είναι αξιοσημείωτο ότι ένας από τους αναγνώστες της ιστοσελίδας σχολιάζει «ποιος θα κάνει μια μετάφραση στο παράδειγμα; Δεν κατάλαβα κούπα». Το στοιχείο αυτό υποδηλώνει ότι το να ζει κάποιος σε μία διαλεκτόφωνη περιοχή ή να έρχεται σε επαφή με κάποια γλωσσική ποικιλία δεν εγγυάται και την κατανόηση εκφωνημάτων που αποδίδονται σε αυτήν. Παρομοίως, σε άλλη ιστοσελίδα παρατίθενται λέξεις και εκφράσεις της Κεντρικής Ελλάδας, π.χ. «έχει ένα πούντο έξω σήμερα», «το τσιάφ(ι)», «κούτρησα», «η αγγονιά μ», κ.ά. Εντύπωση μας προκαλεί το γεγονός ότι κάποιος διαδικτυακός συνομιλητής διαμαρτύρεται ότι οι εκφράσεις και οι λέξεις αυτές δεν είναι ξεκάθαρες για όλους και ζητά από αυτόν που τις έγγραψε «να ρίξει καμία μετάφραση». Ο όρος μετάφραση εμφανίζεται επίσης και σε άλλη ιστοσελίδα που παρουσιάζει το λεξικό του θεσσαλικού κάμπου, π.χ. 117

Γλωσσολογικό συνέδριο 4 α Τζαρτζάνεια αφταράς = φτίκας ή φτάρλας, ψηλός και άχαρος = στλιάρας, κ.ά. Το πρώτο σχόλιο που εμφανίζεται είναι ότι «για μερικούς Λαρισαίους και Αρτινούς [ ] η μετάφραση είναι περιττή». Η πληροφορία που μας δίνεται είναι ότι αναγνωρίζεται η γλωσσική ομοιότητα ανάμεσα στις τοπικές ποικιλίες της Κεντρικής και της Βόρειας Ελλάδας, αλλά, και πάλι, ότι η κατανόηση λέξεων και εκφράσεων των ομιλητών του θεσσαλικού κάμπου δεν είναι δεδομένη. Εάν, βέβαια, στα προηγούμενα παραδείγματα «υποβόσκει» στα σχόλια των αναγνωστών των ιστοσελίδων μία χιουμοριστική διάθεση, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο έντονα, υπάρχουν περιπτώσεις όπου αυτή η χιουμοριστική διάθεση επιβάλλεται ήδη από το χαρακτηρισμό του εκφωνήματος ως ανέκδοτου. Έτσι, σε ιστοσελίδα παρουσιάζεται ένα ανέκδοτο που φέρει Λαρισαία καθηγήτρια Πανεπιστημίου να εμβαθύνει στη μετάφραση και να μεταφράζει τους μήνες της αγγλικής γλώσσας στο Θεσσαλικό ιδίωμα π.χ. «Γενάρς είναι Τζένουαρ, ο Φλεβάρς είναι Φέμπρουαρ, ο Μάρτς... είναι το ίδιο και στα Αγγλικά!» Η χρήση ανέκδοτων με σκοπό τη σάτιρα για τη γλώσσα έχει επισημανθεί και στο παρελθόν και δεν περιορίζεται μόνο στην πόλη της Λάρισας (Κουρδής, 2007, 41). Παρατηρούμε ότι γίνεται προσπάθεια να ενισχυθεί το χιουμοριστικό στοιχείο μέσα από την πρακτική της ασυμβατότητας, καθώς από την κυρίαρχη παγκοσμίως γλώσσα, την αγγλική γλώσσα, ο ομιλητής περνάει σε μία τοπική ποικιλία μιας μη διαδομένης γλώσσας και μάλιστα κοινωνικά στιγματισμένης. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι Αρχάκης και Τσάκωνα (2011, 101), «το χιούμορ είναι σε θέση να φέρνει στο προσκήνιο ποιες ακριβώς είναι οι αξίες και οι άρρητες πεποιθήσεις με βάση τις οποίες εντοπίζεται η ασυμβατότητα». Το πρόβλημα της κατανόησης του λόγου μέσα από τη μετάφραση δεν τίθεται μόνο από τους Θεσσαλούς, αλλά και από μη Θεσσαλούς. Έτσι, σε ιστοσελίδα οπαδών της αθλητικής ομάδας του ΠΑΟΚ, που περιγράφει ταξίδι φιλάθλων της ομάδας που διασχίζουν τη Θεσσαλία και υπόκεινται σε αστυνομικό έλεγχο, αναφέρεται ότι «μόλις ανοίγει η πόρτα, αντικρίζουμε μια κλασική θεσσαλική βλαχόφατσα, η οποία ρωτά σε άπταιστα Λαρισαϊκά: Ιέρχουντοι κι άλλ ; (Έρχονται κι άλλοι σε ελεύθερη μετάφραση) [ ]». Για τους κατοίκους περιοχών εκτός Θεσσαλίας είναι συχνή η ταύτιση του όρου βλάχος με τον ομιλητή του θεσσαλικού ιδιώματος και ιδιαιτέρως της Λάρισας (Κουρδής, 2007, 25). Πάντως, είναι από τις σπάνιες περιπτώσεις όπου εκτός από αναφορά στα γλωσσικά υπάρχει αναφορά και σε ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά των ομιλητών του ιδιώματος ενώ, παράλληλα, γίνεται αναφορά και σε συγκεκριμένη μεταφραστική τεχνική όπως είναι η ελεύθερη μετάφραση. Θεσσαλικό ιδίωμα, γλωσσικές ποικιλίες και ελληνική εκπαίδευση Το γεγονός ότι στην κοινωνική πρακτική ο όρος μετάφραση λειτουργεί ως παράγοντας κοινωνιογλωσσικής απόκλισης και διάχυσης μιας ιδεολογίας που στιγματίζει το θεσσαλικό ιδίωμα οφείλει να προβληματίσει όσους ασχολούνται με κοινωνιογλωσσολογικά θέματα. Μάλιστα, η χρήση και της μεταφραστικής μεταγλώσσας, π.χ. ελεύθερη μετάφραση, μας υποδηλώνει ότι στην καθημερινή πρακτική έχουν επικρατήσει κάποιοι ειδικοί όροι. Συνεπώς, είναι πιθανό να μην είναι δύσκολο να χρησιμοποιούνται και εκείνοι οι όροι που συνδέονται με την ανάλογη περίσταση επικοινωνίας, γεγονός που μπορεί να γίνει μέσα από την εκπαίδευση. Η χρήση του όρου μετάφραση ως ιδεολογικό σημείο μπορεί να αποτελέσει το έναυσμα για τη διδασκαλία των γλωσσικών ποικιλιών στην ελληνική εκπαίδευση. Κατά τη γνώμη μου, σημείο εκκίνησης αυτής της διαδικασίας πρέπει να αποτελέσει η 118

Οι γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και η παρουσία τους στην εκπαίδευση διδασκαλία/εκμάθηση στην ελληνική εκπαίδευση τριών διακρίσεων που η μία σχετίζεται με την άλλη: α. σε γλωσσολογικό επίπεδο, η αποσαφήνιση της διάκρισης ανάμεσα στους όρους πρότυπη γλώσσα, διάλεκτος και ιδίωμα, β. σε γλωσσολογικό/μεταφρασεολογικό επίπεδο, η αποσαφήνιση της διάκρισης ανάμεσα στους όρους ενδογλωσσική και διαγλωσσική μετάφραση (που στηρίζεται στην προηγούμενη διάκριση), και, γ. σε διαλεκτολογικό επίπεδο, η αποσαφήνιση της διάκρισης που υφίστανται οι γλωσσικές ποικιλίες ακόμη και στο εσωτερικό της ίδιας οικογένειας, π.χ. στην οικογένεια των βορείων ελληνικών ιδιωμάτων. Θεωρώ ότι με αυτόν τον τρόπο μπορεί να περιοριστεί η άγνοια που χαρακτηρίζει έναν αρκετά μεγάλο αριθμό σύγχρονων Ελλήνων και συγχέει διαφορετικές μεταξύ τους γλωσσικές κοινότητες, όπως για παράδειγμα τη γλωσσική κοινότητα των Βλάχων που είναι λατινόφωνη με τους Θεσσαλούς που ομιλούν βόρειο ελληνικό ιδίωμα. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό εάν λάβουμε υπόψη ότι η Ελλάδα δεν έχει ακόμη το δικό της διαλεκτικό χάρτη και ότι καθώς στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση δεν υπάρχει μία συγκεκριμένη κατεύθυνση ώστε να μυηθούν οι σύγχρονοι νέοι στη γνώση και τον πλούτο του διαλεκτολογικού μας παρελθόντος και παρόντος, αλλά και στη σημειολογία των νεοελληνικών διαλέκτων (συνδηλώσεις, σάτιρα κ.ά.) στην οποία μυούνται μέσα από τα κείμενα μαζικής κουλτούρας. Είναι ενθαρρυντικό ότι στα παραδείγματα που μελετήθηκαν, και που προέρχονται από το διαδίκτυο, οι περισσότεροι σχολιαστές φέρεται να είναι νέοι (συνήθως άνδρες) οι οποίοι δεν φαίνονται αποστασιοποιημένοι από το ιδίωμα και, μάλιστα, αποστασιοποιημένοι από ένα στιγματισμένο ιδίωμα όπως είναι το θεσσαλικό. Το διαδίκτυο λειτουργεί σήμερα, τυπικά και άτυπα, ως εκπαιδευτικός χώρος. Μήπως αυτές οι καταγραφές που εντοπίστηκαν στο διαδίκτυο μπορούν να αποτελέσουν και μέρος μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας εστιασμένης στην ενσωμάτωση των γλωσσικών ποικιλιών στην ελληνική εκπαίδευση; Κατά τη γνώμη μου, η απάντηση σε αυτό το ερώτημα μόνο θετική μπορεί να είναι, λαμβάνοντας, όμως, υπόψη ότι «[ ] μέσω πρακτικών επιλογής και μετασχηματισμού, τα κείμενα μαζικής κουλτούρας αναπαριστούν τη γλωσσική ποικιλότητα από μία συγκεκριμένη σκοπιά, απηχώντας συγκεκριμένες ιδεολογίες για τη γλώσσα και την κοινωνική πραγματικότητα» (Στάμου, 2012, 22). Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το Κοινό πλαίσιο αναφοράς για τις γλώσσες (Cadre européen commun de référence pour les langues) του Συμβουλίου της Ευρώπης, ενσωματώνει στη διδασκαλία/εκμάθηση των γλωσσών την ανάπτυξη της κοινωνιογλωσσικής ικανότητας. Στο Κοινό πλαίσιο αναφοράς για τις γλώσσες (2001, 93-95), η κοινωνιογλωσσολογική ικανότητα καλύπτει επίσης την ικανότητα αναγνώρισης γλωσσικών ενδεικτών όπως της κοινωνικής τάξης, της επαγγελματικής ομάδας, της γεωγραφικής προέλευσης και της εθνικής καταγωγής. Καθώς διαφορετικές περιοχές έχουν τις δικές τους γλωσσικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, η αναγνώριση αυτών των διαλεκτικών χαρακτηριστικών παρέχει σημαντικές πληροφορίες για τα χαρακτηριστικά του συνομιλητή. Ενθαρρυντικό είναι, επίσης, το γεγονός ότι με την έλευση του νέου αιώνα τα προγράμματα σπουδών γλωσσικής διδασκαλίας αναφέρονται στις κοινωνιογλωσσικές 119

Γλωσσολογικό συνέδριο 4 α Τζαρτζάνεια διαστάσεις της διδασκαλίας, χωρίς, όμως, πάντα να γίνεται ρητή αναφορά στις νεοελληνικές διαλέκτους (Ντίνας & Ζαρκογιάννη, 2009, 103). Το εργαλείο που θα επιτρέψει στους Έλληνες μαθητές να γνωρίσουν και να εξοικειωθούν με τον πλούτο γνώσεων που περικλείουν οι νεοελληνικές διάλεκτοι είναι η ενδογλωσσική μετάφραση, εργαλείο που ήδη χρησιμοποιείται για τον ίδιο λόγο και σε διδακτικά εγχειρίδια μητρικής και ξένης γλώσσας άλλων χωρών (Kourdis, 2010, Kourdis & Zafiri, 2010). Επίλογος Από τα παραδείγματα που μελετήσαμε διαφαίνεται ότι οι νέοι δεν έχουν αναπτύξει τη δεξιότητα αναγνώρισης και αξιοποίησης της γλωσσικής ποικιλίας, ενώ ακόμη και ο σεβασμός που διαπιστώνει ο Fairclough (1995) απέναντι στις τοπικές ποικιλίες στην Αγγλία, ανατρέπεται από τη χιουμοριστική διάθεση που χαρακτηρίζει τη χρήση του θεσσαλικού ιδιώματος σήμερα. Επίσης, η μετάφραση φαίνεται να λειτουργεί μόνο επιφανειακά ως διαμεσολαβητική πράξη για την κατανόησή του, καθώς σημειωτικά ξενοποιεί το ιδίωμα. Οι περιπτώσεις που μελετήθηκαν από το διαδίκτυο επιλέχθηκαν γιατί επικαλούνταν τη μετάφραση ή προχωρούσαν σε ενδογλωσσικό υποτιτλισμό για την κατανόηση του θεσσαλικού ιδιώματος, μία διαπίστωση που μας θυμίζει τη θέση του Hermans (2001 [1998], 135) ότι «η μελέτη της μετάφρασης συνεχώς προσκρούει στις κατηγορίες και στις παραδοχές μας, στους τρόπους που συλλαμβάνουμε εννοιολογικά και μεταφράζουμε τη μετάφραση». Θεωρώ ότι στο συγκεκριμένο κείμενο μαζικής κουλτούρας, στο διαδίκτυο, ο όρος μετάφραση και η πρακτική της μετάφρασης, αναφορικά με το θεσσαλικό ιδίωμα, αποτελεί σημείο. Καθώς το σημείο δεν υπάρχει απλά σαν ένα τμήμα της πραγματικότητας, αλλά αντανακλά και διαθλά μια άλλη πραγματικότητα, γι αυτό μπορεί και να τη διαστρέφει ή να την αποδίδει με πιστότητα, να την αντιλαμβάνεται κάτω από μία ορισμένη οπτική γωνιά [ ] και κάθε σημείο υπόκειται στα κριτήρια της ιδεολογικής αξιολόγησης (Voloshinov, 1998 [1930], 62). Όπως πολύ σωστά επισημαίνει η Στάμου (2012, 33), «[ ] η μαζική κουλτούρα δεν αποτελεί τον καθρέφτη της καθημερινής επικοινωνίας, αλλά τον παρουσιάζει μέσα από τον παραμορφωτικό φακό της ιδεολογίας». Κρίνοντας από το γεγονός ότι νέοι άνθρωποι χρησιμοποιούν το ιδίωμα ακόμη και με χιουμοριστική διάθεση, όμως δεν το αγνοούν, αντιλαμβανόμαστε ότι αυτό παραμένει ζωντανό τμήμα της σύγχρονης γλωσσικής πραγματικότητας. Μήπως ο λόγος αυτής της διατήρησης του ιδιώματος έχει να κάνει με αυτό που η Mugglestone (2003) χαρακτηρίζει ως κοινωνικό σύμβολο; Εάν πράγματι συμβαίνει αυτό, θα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον μία σε βάθος μελέτη της προβολής του θεσσαλικού ιδιώματος για να αναδειχθεί ο χαρακτήρας του ως κοινωνικού συμβόλου στα κείμενα μαζικής κουλτούρας. Βιβλιογραφία Assis Rosa, A. (2001). Features of Oral and Written Communication in Subtitling. In Y. Gambier & H. Gottlieb (eds.), (Multi)media Translation: Concepts, Practices andresearch. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins: 213-221. Ανδρουλάκης, Γ. (2001). Οι διδάσκοντες απέναντι στην επιστροφή της μετάφρασης στη διδασκαλία των ζωντανών γλωσσών: (αναπαρα)στάσεις και πρακτικές επιλογές. In Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά της 21ης Ετήσιας Συνάντησης του 120

Οι γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και η παρουσία τους στην εκπαίδευση Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 12-14 Μαΐου 2000: 45-56. Αρχάκης, Α. & Μ. Κονδύλη (2002). Εισαγωγή σε ζητήματα κοινωνιογλωσσολογίας. Αθήνα: Νήσος. Αρχάκης, Α. & Β. Τσάκωνα (2011). Ταυτότητες, αφηγήσεις και γλωσσική εκπαίδευση. Αθήνα: Πατάκης. Bartina, F. (2004). The Challenge of Research in Audiovisual Translation. In P. Orero (ed.), Topics in Audiovisual Translation. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins: 157-165. Bakhtin, M. (1981 [1937-1938]). In M. Holquist (ed.), The Dialogic Imagination: Four Essays by M. M. Bakhtin, trans. C. Emerson & M. Holquist. Austin: University of Texas Press. Barthes, R. (1964). Eléments de Sémiologie. Communications, 4 : 91-135. Conseil de l Europe (2001). Un cadre européen commun de référence pour les langues : apprendre, enseigner, évaluer. Paris: Didier. Coupland, N. & Bishop, H. (2007). Ideologised values for British accents. Journal of Sociolinguistics, 11(1): 74-93. Davies, Ch. (2009). Reflections on Translating Dialect in Jokes and Humour. In TRAlinea Special Issue: The Translation of Dialects in Multimedia. Διαθέσιμο στο: http://www.intralinea.org/specials/article/1707 Δελβερούδη, Ρ. (2001). Γλώσσα και διάλεκτος. In Α.-Φ. Χριστίδης (ed.), Εγκυκλοπαιδικός Οδηγός για τη γλώσσα. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: 50-53. Delisle, J., H. Lee-Janhke & M. Cormier (2008). Ορολογία της μετάφρασης, πρόλογοςμτφρ. Γ. Φλώρος. Αθήνα: Μεσόγειος. Fairclough, Ν. (1995). Critical Discourse Analysis: The Critical Study of Language. London: Longman. Gimson, A. (1989). An Introduction to the Pronunciation of English (4th edition). London: Edward Arnold. Gottlieb, H. (1994). Tekstning: synkron billedemedieoversættelse. Copenhagen: Center for Oversættelse, University of Copenhagen. Hall, Ch. (2005). An Introduction to Language and Linguistics: Breaking the Language Spell. London: Continum. Hermans, T. (2001 [1998]). Οι αναπαραστάσεις της μετάφρασης. In Δ. Γούτσος (εκδ.), Ο Λόγος της Μετάφρασης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 121-138. House, J. (2009). Translation. Oxford: Oxford University Press (Oxford Introductions to Language Study). Jakobson, R. (1963 [1959]). Aspects linguistiques de la traduction. In Essais de linguistique générale. 1. Les fondations du langage. Paris: Minuit : 78-86. Kourdis, E. (2010). Les variétés régionales du français et leur traduction dans un cours de FLE: Une approche sémiotique. In O. Bertrand & I. Schaffner (dir.), Quel français enseigner? La question de la norme dans l enseignement / apprentissage. Paris: Les Editions de l Ecole Polytechnique : 243-254. Kourdis, E. & M. Zafiri (2010). Semiotics and Translation in support of mother tongue teaching. Signs, 3: 108-133. 121

Γλωσσολογικό συνέδριο 4 α Τζαρτζάνεια Κουρδής, Ε. (2007). Θεσσαλικό ιδίωμα: από τα κοινωνικά σημεία στη γλωσσική ιδεολογία. Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. Μαυράτσας, Κ. (2012). Η κοινωνία των χώρκατων. Η πολιτισμική και πολιτική υπανάπτυξη των Ελληνοκυπρίων στις απαρχές του 21ου αιώνα. Αθήνα: Παπαζήσης. Μοσχονάς, Σ. (2005). Ιδεολογία και Γλώσσα. Αθήνα: Πατάκης. Μπασλής, Γ. (2000). Κοινωνιογλωσσολογία. Αθήνα: Γρηγόρης. Mugglestone, L. (2003). Talking Proper. The Rise of the Accent as Social Symbol. Oxford: Oxford University Press. Nenopoulou, T. (2006). Les unités de traduction au service d une pratique raisonnée de l appréhension de la langue étrangère. ELA, 141: 77-84. Ντάλτας, Π. (1995). Δοκίμια διδακτικής της μετάφρασης. Προς μία κοινωνιογλωσσολογική θεώρηση. Αθήνα: Επικαιρότητα. Ντίνας, Κ. & Ευ. Ζαρκογιάννη (2009). Διδακτική αξιοποίηση των νεοελληνικών διαλέκτων. Η περίπτωση του ιδιώματος Αφάντου Ρόδου. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. O Connell, Eithne (2011). Formal and Casual Language Learning: What Subtitles Have to Offer Minority Language like Irish. In L.-I. McLoughlin, M. Biscio & M. Á. Ní Mhainnín (eds.), Audiovisual translation. Subtitles and Subtitling. Bern: Peter Lang: 157-175. Peeters, J. (1999). La médiation de l étranger. Une sociolinguistique de la traduction. Arras: Artois Presses Université. Σελλά, Ε. (1996). Η μετάφραση ως μέσον υποστήριξης των «ασθενών» γλωσσών. In «Ισχυρές» - «ασθενείς» γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όψεις του γλωσσικού ηγεμονισμού, Πρακτικά ημερίδας 25 Απριλίου 1996. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: 225-236. Στάμου, Α. (2012). Αναπαραστάσεις της κοινωνιογλωσσικής πραγματικότητας στα κείμενα μαζικής κουλτούρας: Αναλυτικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της κριτικής γλωσσικής επίγνωσης. Γλωσσολογία/Glossologia 20: 19-38. Steiner, Ε. & C. Yallop (2001). Exploring Translation and Multilingual Text Production: Beyond Content. Berlin, New York: Mouton de Gruyter. Τζάρτζανος, Α. (2008 [1909]). Περί της Συγχρόνου Θεσσαλικής Διαλέκτου. Τύρναβος: Δήμος Τυρνάβου. Τζιτζιλής, Χ. (2001). Νεοελληνικές διάλεκτοι και νεοελληνική διαλεκτολογία. In Α.-Φ. Χριστίδης, Εγκυκλοπαιδικός Οδηγός για τη γλώσσα. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: 167-174. Φραγκουδάκη, Α. (1999 [1987]). Γλώσσα και ιδεολογία. Κοινωνιολογική προσέγγιση της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Οδυσσέας. Χριστίδης, Α.-Φ. (1999). Γλώσσα, Πολιτική, Πολιτισμός. Αθήνα: Πόλις. Voloshinov, V. (1998 [1930]). Μαρξισμός και φιλοσοφία της γλώσσας, μτφρ. Β. Αλεξίου. Αθήνα: Παπαζήση. Wolfram, W. (2003). Επίγνωση των διαλέκτων και μελέτη της γλώσσας. In A. Egan- Robertson & D. Bloome (επιμ.), Γλώσσα και Πολιτισμός, μτφρ. Μ. Καραλή. Αθήνα: Μεταίχμιο: 235-266. 122