Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

3 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ι Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: 37565 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΧΑΤΖΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ 17 ΜΑΡΤΙΟΥ 2008

«Η πρώϊμη βυζαντινή πόλη». Με αφετηρία τη διοικητική οργάνωση και την οικονομική και κοινωνική ζωή των πόλεων της πρώιμης βυζαντινής περιόδου (4 ος έως μέσα 7 ου αι.μ.χ.): α) να περιγράψετε τα παραδοσιακά και τα νέα στοιχεία που σηματοδοτούν την πόλη της ύστερης αρχαιότητας, και β) να δείξετε με επιχειρήματα ότι η Κωνσταντινούπολη αποτελεί την ιδεατή σύνοψη των αρχών που διέπουν μία πρωτοβυζαντινή πόλη, αλλά και να εντοπίσετε τα χαρακτηριστικά που την κάνουν να διαφέρει από τις υπόλοιπες επαρχιακές πόλεις. 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Η ΠΟΛΗ ΣΤΟ ΠΡΩΙΜΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ...4 ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΒΑΣΙΛΕΥΟΥΣΑ, Η ΤΡΥΦΩΣΑ ΠΟΛΙΣ...9 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...13 2

Ὦ γῆ Βυζαντίς, ὦ πόλις τρισολβία ὀφθαλμὲ τῆς γῆς, κόσμε τῆς οἰκουμένης, τηλαυγὲς ἄστρον, τοῦ κάτω κόσμου λύχνε, ἐν σοὶ γενοίμην, κατατρυφήσαιμί σου σὺ καὶ περιθάλποις με καὶ διεξάγοις, καὶ μητρικῶν σῶν ἀγκαλῶν μὴ χωρίσαις. από «Το οδοιπορικό του Κωνσταντίνου Μανασή» 3

ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Η ΠΟΛΗ ΣΤΟ ΠΡΩΙΜΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης υιοθετήθηκε ως απαρχή της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους περισσότερους ιστορικούς για πρακτικούς λόγους, με τον ίδιο τρόπο που η βυζαντινή ιστορία διαχωρίστηκε συμβατικά σε τρεις μεγάλες περιόδους. Εστιάζοντας στην πρώτη από αυτές, την πρώιμη, θα παρακολουθήσουμε τις αλλαγές που μπορούν να εντοπισθούν στο πλαίσιο της πόλης μέχρι τα μέσα περίπου του 7 ου αιώνα, όταν με την άνοδο του Ισλαμισμού παρατηρείται η οριστική εγκατάσταση των Αράβων στις ανατολικές και νότιες ακτές της Μεσογείου. Είναι μια εποχή που κλείνει την περίοδο της αρχαιότητας, με το πρώιμο βυζαντινό κράτος ασύγκριτα μεγαλύτερο από το μέσο και το ύστερο, τόσο σε γεωγραφική έκταση, όσο και σε πολιτική δύναμη. 1 Σε αυτή την περίοδο το μεγαλύτερο μέρος των πόλεων έχει μια αρχαία καταγωγή με συνεχή ιστορία. Αρκετές είχαν ιδρυθεί από βασιλείς της ελληνιστικής εποχής, ενώ είναι μικρός ο αριθμός όσων συγκροτήθηκαν στη ρωμαϊκή περίοδο. Η αρχή της βυζαντινής περιόδου, όποτε και αν την τοποθετήσουμε, δεν σηματοδότησε άμεσες και σημαντικές αλλαγές στην καθημερινότητα των κατοίκων, τόσο των αστικών όσο και των αγροτικών περιοχών. Η ζωή τους συνεχίστηκε το ίδιο όπως και πριν με τις μεταβολές να γίνονται βαθμιαία χωρίς αιφνιδιασμούς. Οι πόλεις αποτέλεσαν με αυτόν τον τρόπο ένα συγκερασμό παραδοσιακών και νέων στοιχείων. Διατήρησαν τη βασική ρωμαϊκή δομή με δυο κύριες λεωφόρους, την cardo και decumanus, που διασταυρώνονταν κάθετα, καταλήγοντας όμως στις εντυπωσιακές πύλες της τειχισμένης πλέον πόλης. Δεξιά και αριστερά των φαρδιών αυτών οδών υπήρχαν σκεπαστές κιονοστοιχίες που στέγαζαν καταστήματα τα οποία μαζί με την κεντρική αγορά, που κληροδότησε η αρχαία ελληνική πόλη, κάλυπταν τις αυξημένες οικονομικές δραστηριότητες των μικροεμπόρων. Το σχέδιο των οδών παρέμενε κανονικό, όσο βέβαια αυτό ήταν επιτρεπτό από τη διαμόρφωση του εδάφους. 2 Τα καταστήματα, συνήθως διώροφα, διατηρούσαν το ισόγειο για βιοτεχνικό χώρο ή μαγαζί ενώ στον πρώτο όροφο διέμενε ο τεχνίτης ή ο μεταπράτης. Η βαθμιαία συγχώνευση των δραστηριοτήτων αυτών στην αγορά και στους δρόμους, δημιούργησαν μια νέα εικόνα στη βυζαντινή πόλη που σήμερα θα θύμιζε ανατολίτικο παζάρι. 3 Τα δημόσια κτήρια συνέχιζαν να αποτελούν τον πυρήνα της πόλης. Συνήθως υπήρχε ένα θέατρο, σπάνια ένα αμφιθέατρο και στις μεγαλύτερες πόλεις ένας ιππόδρομος. Πάντα όμως υπήρχαν κτήρια που εξυπηρετούσαν βασικές ανάγκες, όπως σιταποθήκες, υδραγωγεία, δεξαμενές, λουτρά, αίθουσες των Συμβουλίων και θρησκευτικά κέντρα. Η διακόσμηση των δημόσιων χώρων και κτηρίων παρέμενε σημαντική και για αυτό, όσο τουλάχιστον επέτρεπαν οι περιστάσεις, ήταν πλουσιοπάροχη, ακολουθώντας όμως μια νέα αισθητική που έδινε λιγότερη έμφαση στην κλασική συμμετρία. 4 1 Magno C., Βυζάντιο Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώµης, µτφρ. Τσουγκαράκης., εκδ. Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2002, σ.16. 2 Στο ίδιο, σ.78. 3 Foss C., «Η ζωή στην πόλη και στην ύπαιθρο», Ιστορία του Βυζαντίου, επιµ. Magno C., µτφρ. Καραγιώργου Όλγα, εκδ. Νεφέλης, Αθήνα 2006, σσ.106-107. 4 Magno C., Βυζάντιο ό.π., σ.78. 4

Έτσι παρά την εμμονή στη χρήση αγαλμάτων, τοιχογραφιών και σιντριβανιών, η πόλη απέκτησε τελικά μια εντελώς νέα όψη. Ο νέος τρόπος δόμησης με παλαιότερο υλικό, έδινε ως αποτέλεσμα ανώμαλες και ετερογενείς επιφάνειες, που καλύπτονταν από στρώσεις σοβά με εγχάρακτα ορθογώνια στην εξωτερική επιφάνεια του τοίχου, ώστε να προκαλείται η ψευδαίσθηση του ισόδομου συστήματος τοιχοποιίας. Οι έντονοι χρωματισμοί τους όμως μαζί με τα γεωμετρικά διακοσμητικά σχέδια, σε συνδυασμό με τα ψηφιδωτά δάπεδα και τη χρήση πολύχρωμων κιόνων διαφορετικού ύψους, δημιούργησαν ένα αποτέλεσμα που χαρακτηρίζεται από ασυμμετρία και χρώμα. 5 Η μετάβαση από την ειδωλολατρία στο χριστιανισμό μετατρέπει έστω και με αργό ρυθμό κάποιους ειδωλολατρικούς ναούς σε εκκλησίες. Η κύρια όμως εκκλησία χτίζεται συχνά μακριά από το κέντρο της πόλης, ενώ γύρω της αναπτύσσεται ένα σύμπλεγμα διοικητικών κτηρίων και κατοικιών που χρησιμοποιούσε ο επίσκοπος. Όσο η νέα θρησκεία εκτοπίζει τις παλαιές ο αριθμός των εκκλησιών αυξάνεται, ενώ τα αστικά μοναστήρια, έστω και δειλά, άρχισαν να εισβάλουν και αυτά στην πόλη από τη γύρω ύπαιθρο. 6 Η οχύρωση των ατείχιστων ρωμαϊκών πόλεων, απαραίτητη για να αντιμετωπισθούν οι βαρβαρικές απειλές του 3 ου αιώνα, περιέκλειε πια ολόκληρη την αρχαία αστική περιοχή. Ακολουθώντας ακανόνιστη συχνά πορεία, ώστε να συμπεριλάβει τα ήδη υπάρχοντα οικοδομήματα και τα σημαντικά κτήρια, αποτέλεσε εκτός από μέσο προστασίας, μια έντονη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην πόλη και την ενδοχώρα της. Ο αυστηρότερος έλεγχος του πληθυσμού ήταν πλέον εφικτός, περιορίζοντας την είσοδο και την έξοδο στην πόλη σε συγκεκριμένα σημεία. Έξω από τα τείχη υπήρχαν εκτεταμένα κοιμητήρια, επαύλεις και περιβόλια, ενώ κάποιες φορές εκεί βρισκόταν και μια εβραϊκή συνοικία με τη συναγωγή της. 7 Με τα δικά μας κριτήρια οι πόλεις της Πρώιμης βυζαντινής εποχής ήταν αρκετά μικρές. Δυστυχώς δεν υπάρχει τρόπος να μετατρέψουμε την επιφάνεια μιας πόλης, που είναι συχνά γνωστή σε εμάς από αρχαιολογικά ευρήματα, σε πληθυσμό. Μπορούμε όμως να υποθέσουμε, χωρίς να απομακρυνόμαστε πολύ από την αλήθεια, ότι αν η Κωνσταντινούπολη έχει τον 5 ο αιώνα πάνω από τριάκοσους χιλιάδες κατοίκους, μια μεγάλη επαρχιακή πόλη έχει πληθυσμό γύρω στους πενήντα χιλιάδες και οι μεσαίες πόλεις από πέντε έως είκοσι χιλιάδες. 8 Από τις γραπτές πηγές και ειδικότερα από κείμενα όπως οι βίοι αγίων, έχουμε την εικόνα μιας πόλης με τοπικούς αξιωματούχους, μικρούς και μεγάλους επιχειρηματίες, αλλά και με δούλους, αργόσχολους, ζητιάνους και πόρνες. Εξέχουσα θέση στα αναφερόμενα επαγγέλματα έχουν οι έμποροι και οι τεχνίτες, ενώ η μεγάλη ποικιλία δραστηριοτήτων περιλαμβάνει εκκλησιαστικούς αξιωματούχους, τραπεζίτες, αρχιτέκτονες, δικηγόρους, ράφτες, χορευτές, κουρείς, και καθαριστές. Άνθρωποι κατεργάζονταν χρυσό, πέτρα ή μάρμαρο, μεταπωλούσαν τρόφιμα ή διατηρούσαν καπηλειά, εστιατόρια και πανδοχεία. 9 5 Foss, ό.π., σ.108. 6 Magno, Βυζάντιο ό.π., σσ.78-79. 7 Foss., ό.π., σ.105. 8 Magno, Βυζάντιο ό.π., σσ.79-80. 9 Foss, ό.π., σσ.109,123. 5

Όλοι αυτοί, προστατευμένοι εντός των τειχών, επιθυμούσαν να απολαύσουν ορισμένες ανέσεις που η πόλη παρείχε ως θεμελιώδη στοιχεία της πολιτισμένης ζωής. Μπορεί να είναι πολύ μικρότερο το ποσοστό αυτών που ξόδευαν πλέον το χρόνο τους σε ζητήματα δημοσίου ενδιαφέροντος, αλλά γνωρίζουμε ότι άνδρες, γυναίκες και παιδιά, ακόμα και κληρικοί, επισκέπτονταν συχνά τα λουτρά, σε εργάσιμες μάλιστα ώρες. Ο ιππόδρομος και το θέατρο ήταν επίσης εξαιρετικά δημοφιλή. Οι θηριομαχίες και οι θεατρικές παραστάσεις που άρχιζαν το μεσημέρι και κρατούσαν ως το βράδυ, ιδιαίτερα αγαπητές, ικανοποιούσαν τη λαϊκή ανάγκη για θέαμα, ενώ επιδεικτικοί λόγοι ρητόρων με τη μορφή διαλέξεων, έθελγαν τους πιο καλλιεργημένους. Η αστική ζωή μπορεί να χαρακτηρισθεί εξαιρετικά δημόσια και φιλικές συντροφιές διασκέδαζαν συζητώντας στη σκιά των κιονοστοιχιών ή συχνάζοντας σε ταβέρνες. 10 Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στην πραγματικότητα αποτελούσε ένα συνονθύλευμα πολυάριθμων πόλεων που ήταν λίγο πολύ αυτόνομες. Αυτές οι πόλεις οι civitates, λειτουργώντας ως ο θεμέλιος λίθος της αυτοκρατορίας, παρείχαν τις διοικητικές τους αρχές, για τη διατήρηση της τοπικής ευταξίας και τη συλλογή των φόρων. Ο δημόσιος αστικός ρωμαϊκός βίος λειτούργησε αποτελεσματικά για δυο αιώνες με τα μέλη της αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων να διοικούν την πόλη. Χρηματοδοτώντας οι ίδιοι, σε ένα μίγμα εθελοντισμού και σύμπραξης, τα απαραίτητα δημόσια έργα, προσφέρουν όλες τις αναγκαίες υπηρεσίες σε τοπικό και κρατικό επίπεδο. Το σύστημα αυτό της εκχώρησης εξουσιών στην περιφέρεια, διευκόλυνε τη διακυβέρνηση μιας τόσο εκτεταμένης αυτοκρατορίας. Παρουσίασε όμως αξεπέραστα προβλήματα και δυσλειτουργίες τον 3 ο αιώνα, όταν το πολιτικό χάος, οι εμφύλιοι πόλεμοι, οι επιδρομές και οι τεράστιες οικονομικές απαιτήσεις, ανάλωσαν το ανθρώπινο δυναμικό που ήταν πρόθυμο να αναλάβει τα υψηλά δημοτικά αξιώματα. Οι αλλαγές που σταδιακά γίνονταν όλο και εντονότερες, οδήγησαν την κεντρική διοίκηση να καταφύγει σε εξαναγκασμό των κοινωνικών τάξεων από τις οποίες προέρχονταν συνήθως οι δημοτικοί άρχοντες, ώστε να αναλάβουν τα καθήκοντά τους. Καθήκοντα όμως που έχουν πλέον μεταβληθεί σε δυσβάσταχτες υποχρεώσεις και που με κάθε δυνατή προσπάθεια αυτοί πασχίζουν να αποφύγουν. 11 Η αύξηση του στρατού και της ανώτατης αυτοκρατορικής γραφειοκρατίας από την άλλη πλευρά, δημιούργησε ένα μεγάλο αριθμό αξιωματούχων που διορίζονταν απ ευθείας από την κεντρική αυτοκρατορική αρχή. Η δυνατότητα πρόσβασής τους πλέον στη συγκλητική τάξη δημιούργησε μια νέα αριστοκρατία αυτοκρατορικών υπαλλήλων. Σε αυτή την αριστοκρατία, που εδραίωσε την πολιτική της δύναμη με την ίδρυση συγκλήτου στην Κωνσταντινούπολη, στηρίχθηκε ο αυτοκράτορας για να συγκεντρώσει μια ενιαία πολιτική κοινότητα. Η αίσθηση κοινών ενδιαφερόντων και κοινής ταυτότητας που διακρίνει την ανώτατη συγκλητική τάξη, έμελλε να ενοποιήσει τον πρώιμο βυζαντινό κόσμο. Η ανάδειξη στα αξιώματα της κεντρικής εξουσίας άλλωστε, αποτελούσε προσφιλές μέσο διαφυγής από τα 10 Magno, Βυζάντιο ό.π., σ.80. 11 Foss, ό.π., σσ.103-104. 6

επαχθή καθήκοντα της δημοτικής αρχής. 12 Οι κοινωνικές δομές του πρώιμου Βυζαντίου, βασισμένες σε μια αυστηρή ιεράρχηση ομάδων, καθορίστηκαν με κρατική νομοθετική παρέμβαση. Η ιεράρχηση αυτή λοιπόν, έφερε σε πρώτη θέση τη διευρυμένη τάξη των συγκλητικών. Στα παλαιά μέλη της ρωμαϊκής συγκλήτου, εκτός από τους υψηλόβαθμους κρατικούς λειτουργούς και τα άλλα καταξιωμένα άτομα, είχε προστεθεί και μεγάλο μέρος της παλαιάς ρωμαϊκής τάξης των ιππέων, ενώ είχαν διεισδύσει και βουλευτές των επαρχιών. Με στόχο να περιφρουρηθεί το κύρος του θεσμού διαμορφώθηκε μια εσωτερική διαστρωμάτωση αυτής της τάξης, με τα ενεργά μέλη της να διαμένουν στην πρωτεύουσα και τα υπόλοιπα στην επαρχία. Από τους συγκλητικούς της επαρχίας επιλέγονταν τα μέλη της επαρχιακής διοίκησης της αυτοκρατορίας. 13 Η σύγκλητος λειτουργώντας ως αυτοκρατορικό σώμα, ενσωματώθηκε στην τελετουργία του αυτοκρατορικού θεσμού όχι ως παρασιτικός και άχρηστος οργανισμός, αλλά ως βασικό στοιχείο της αυτοκρατορικής παράδοσης. Ασκώντας μια πολιτική με ρωμαϊκό χαρακτήρα, εκμεταλλευόμενη τη διπλή της διάσταση, κοινωνική και ιδεολογική, λειτούργησε ως μέσο μεταμόρφωσης των κοινωνικών δομών της ανατολικής αυτοκρατορίας, συμβάλλοντας στη γέννηση των «δυνατών» για τον προσδιορισμό των οποίων ήταν αναγκαίες τόσο μια πολιτική αναφορά στην πρωτεύουσα, όσο και μια οικονομική σε διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας. 14 Αν λοιπόν τα μέλη της ανώτερης τάξης ανήκαν στην κατηγορία των honestories, των εντιμοτέρων, ο αστικός πληθυσμός και οι αγρότες υπάγονταν στους humiliores, την ομάδα των ταπεινοτέρων. Σε αυτή την κοινωνική ομάδα αναγνωρίζουμε μια κάποια ενότητα όσο αφορά τον αγροτικό πληθυσμό, σε αντίθεση με τον αστικό που το χαρακτήριζε μια επιμέρους εσωτερική διαφοροποίηση. Έτσι συχνά μέλη διαφόρων επαγγελματικών συντεχνιών ανήκαν στην ανώτερη βαθμίδα της κοινωνικής τους ομάδας απολαμβάνοντας προνόμια ενώ αντιδρώντας στην καθεστηκυία τάξη προκαλούσαν την προσοχή της κεντρικής εξουσίας. 15 Η ακαμψία άλλωστε των κοινωνικών δομών στο πρώιμο Βυζάντιο μπορούσε να ξεπεραστεί με πλάγια μέσα. Αναγνωρισμένοι και διαδεδομένοι τρόποι κοινωνικής ανόδου ήταν η στρατιωτική καριέρα και οι δημόσιες υπηρεσίες, αφού τα αξιώματα έφερναν χρήματα και τα χρήματα εξασφάλιζαν κυβερνητικές θέσεις. 16 Στις κατώτερες βαθμίδες των humiliores αντιθέτως βρίσκονταν εγκλωβισμένοι άτομα με ακαθόριστες και ευκαιριακές ασχολίες. Στο χαμηλότερο σκαλί της κοινωνικής κλίμακας παρέμεναν οι δούλοι αφού παρά τη νέα χριστιανική ηθική ο θεσμός της δουλείας ήταν ενεργός. 17 Σε ολόκληρη την πρωτοβυζαντινή περίοδο, η πόλη μοιάζει να βιώνει μια 12 Στο ίδιο, σσ.49,56. 13 Πέννα Β., «Ο δηµόσιος, οικονοµικός και κοινωνικός βίος των Βυζαντινών», ηµόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι : Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τοµ. Β, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σσ.120-122. 14 Dagron G., Η γέννηση µιας πρωτεύουσας, η Κωνσταντινούπολη και οι θεσµοί της από το 330 ως το 451, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2000, σσ.168,240. 15 Πέννα, ό.π., σσ.120-122. 16 Magno, Βυζάντιο ό.π., σ.59. 17 Πέννα, ό.π., σ.122. 7

δική της ζωή πλάι στην αυτοκρατορική διοίκηση. Η στρατιωτική εξουσία είναι διαχωρισμένη από την πολιτική, αν και προς το τέλος του 6 ου αιώνα αρχίζουν να ενοποιούνται στις επισφαλείς επαρχίες. Η επαρχιακή διοίκηση λοιπόν βρίσκεται στα χέρια των έπαρχων των πραιτωρίων (praefectus praetorio) και κατεβαίνει ιεραρχικά στους βικάριους (vicarii) των διοικήσεων και τους διοικητές των επαρχιών. Οι έπαρχοι ως πανίσχυροι αντιπρόσωποι του αυτοκράτορα, μαζί με την υπόλοιπη πολιτική ιεραρχία, ασχολούνται με την απονομή δικαιοσύνης, τα οικονομικά, τη διεκπεραίωση υπηρεσιών, την αστυνόμευση, τα δημόσια έργα καθώς επίσης με την πληρωμή και τον ανεφοδιασμό του στρατού. 18 Έτσι οι διοικητές, στις σχετικά σύντομες θητείες τους, αναγείρουν μνημεία για να κερδίσουν την αποδοχή και να αποκτήσουν υψηλότερα αξιώματα. Με την ευχέρεια της διαχείρισης των δημόσιων εσόδων γίνονται κύριοι χορηγοί σε μια εποχή που οι ιδιωτικές δωρεές του ρωμαϊκού παρελθόντος δεν υφίσταντο πλέον. 19 Αυτή η μορφή διοίκησης κάλυψε το κενό που δημιουργήθηκε στο επαρχιακό επίπεδο από τη διάλυση της βουλευτικής τάξης. Συγχρόνως, ένας νέος θεσμικός παράγοντας που αναδύεται μέσα από τη χριστιανική θρησκεία, συμμετέχει κι αυτός συμπληρωματικά αναλαμβάνοντας ποικίλες εξωθρησκευτικές λειτουργίες. Οι επίσκοποι, ισότιμοι με τον επαρχιακό διοικητή, λειτουργούν και ως μέλη της διοίκησης αποδίδοντας δικαιοσύνη, επιβλέποντας την αγορά, ρυθμίζοντας μέτρα και σταθμά, ενώ αναλαμβάνουν και δημόσια κοινωφελή έργα. Η ξεχωριστή τους θέση στην κοινωνία και η όλο και μεγαλύτερη οικονομική σημασία, τους εξασφαλίζει αργότερα επί Ιουστινιανού το διακριτικό δικαίωμα να εποπτεύουν τις τοπικές αρχές. Ο πληθυσμός των πόλεων προτιμά να ευθυγραμμίζεται με τους επισκόπους και αυτό έμμεσα ενισχύει την ιδέα της αυτοκρατορίας. 20 Η Εκκλησία άλλωστε ήδη αποκτά τεράστια πλούτη από κρατικές επιχορηγήσεις, κτηματικά κληροδοτήματα και δωρεές. Χρησιμοποιώντας τα μεγάλα της έσοδα επιτελεί σημαντική κοινωνική αποστολή, συντελώντας στην ανακατανομή του πλούτου, περισσότερο αποτελεσματικά από ότι θα μπορούσε το κράτος ή οι αστικές αρχές. Βέβαια στη διαδρομή από τους πλούσιους που προσδοκούν τη σωτηρία τους, προς τους αναξιοπαθούντες των κατώτερων κοινωνικών βαθμίδων, ένα μεγάλο μέρος των χρημάτων τροφοδοτεί τον εκκλησιαστικό μηχανισμό, εξασφαλίζοντας άνετη ζωή και επιπλέον κοινωνικό κύρος για τους κληρικούς που ο αριθμός τους συνεχώς αυξανόταν. 21 Η κραυγαλέα ανισότητα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς είναι εξάλλου εμφανής στη βυζαντινή πόλη. Ενώ κυβερνητικές και διοικητικές θέσεις συνήθως απέφεραν μεγάλα πλούτη, πάρα πολλοί άνθρωποι μόλις επιβίωναν με τις χαμηλότατες αμοιβές των ανειδίκευτων ή ημιειδικευμένων εργατών. 22 Οι επαγγελματίες και οι τεχνίτες δεν κέρδιζαν αρκετά χρήματα παρότι οι τιμές των βιοτεχνικών αγαθών και των ενδυμάτων ήταν συγκριτικά 18 Magno, Βυζάντιο ό.π., σ.47. 19 Foss, ό.π., σ.119. 20 Beck H. - G., Η Βυζαντινή χιλιετία, µτφρ. Κούρτοβικ., εκδ. Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2005, σ.37. 21 Magno, Βυζάντιο ό.π., σ.52. 22 Στο ίδιο, σ.53. 8

πολύ υψηλές. Η ιδιόκτητη κατοικία, η αγορά ενός δούλου, τα αξιοπρεπή κλινοσκεπάσματα και μερικά μπρούτζινα σκεύη αποτελούσαν τα στοιχεία που πρόσδιδαν κύρος, αυτό που οι βυζαντινοί ονόμαζαν σχῆμα, και συχνά τα αποκτούσαν με αιματηρές οικονομίες, θυσιάζοντας άλλα είδη πρώτης ανάγκης, ώστε να ικανοποιήσουν την κοινωνική τους ανάγκη. 23 Συνοψίζοντας, η πρώιμη βυζαντινή πόλη διατηρώντας βασικά χαρακτηριστικά που κληρονομεί από τη ρωμαϊκή, εμπλουτίζεται και με νέα στοιχεία όπως τα τείχη και τις εκκλησίες, αλλά και με νέα αισθητική που την απομακρύνει από το αρχαίο αστικό ύφος. Η δημόσια ζωή δεν είναι πλέον περιορισμένη στην κεντρική αγορά και η αύξηση της οικονομικής δραστηριότητας δίνει διαφορετικό ρυθμό στην καθημερινότητα. Θυσιάζοντας την αυτονομία της παραδίδει τη διοίκησή της στην κεντρική κρατική εξουσία, η οποία προσπαθεί να διαμορφώσει ένα νέο μηχανισμό ώστε να ενοποιήσει την αυτοκρατορία αποβάλλοντας τον αποσπασματικό της χαρακτήρα. ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΒΑΣΙΛΕΥΟΥΣΑ, Η ΤΡΥΦΩΣΑ ΠΟΛΙΣ Η Κωνσταντινούπολη αποτελεί μοναδική περίπτωση στην ιστορία φέροντας τους θεσμούς της πριν ακόμα αποκτήσει μια πολιτική, κοινωνική ή οικονομική πραγματικότητα, σαν ένα παράδοξο στοίχημα αφού τα τείχη της προηγήθηκαν των σπιτιών και τα σπίτια των κατοίκων της. 24 Η φυσιογνωμία της καθορίστηκε από την ιδρυτική της πράξη ακολουθώντας το πρότυπο της Ρώμης και οι πηγές προχωρούν στις περιγραφές της νέας πρωτεύουσας σε ταυτίσεις με τη ρωμαϊκή τοπογραφία. Οι λόφοι της πόλης που έγιναν επτά επί Θεοδοσίου, οι δεκατέσσερις συνοικίες που δημιουργήθηκαν από τον Κωνσταντίνο, το Μίλιον του Αυγουσταίου που είναι αντίγραφο του χρυσού μιλιοδείκτη της Ρώμης δηλώνουν ότι η Κωνσταντινούπολη, όπως παλιότερα η Ρώμη, προορίζεται να γίνει το κέντρο του κόσμου. 25 Ο Κωνσταντίνος οριοθέτησε την πόλη του σε εμβαδόν υπερτριπλάσιο από αυτό του Βυζαντίου, της πόλης πάνω στην οποία διαμόρφωσε τη δική του. Ο πυρήνας της βρισκόταν γύρω από μια αγορά που σήμερα αντιστοιχεί στον ανοικτό χώρο μπροστά στην Αγία Σοφία. Η αγορά ήταν αντίγραφο του forum της Ρώμης σε μικρογραφία και στο κέντρο της μια στήλη από πορφυρίτη αντέγραφε αυτήν του Τραϊανού. Εκεί ο ρωμαϊκός ιππόδρομος αναμορφώθηκε ώστε να μοιάζει στον ιππόδρομο της Ρώμης και η προσθήκη του αυτοκρατορικού καθίσματος και ενός διαδρόμου, επέτρεπε την απευθείας επικοινωνία με το παλάτι που αναγέρθηκε δίπλα του. Το ζευγάρωμα του Παλατινού λόφου και του Circus Maximus στη Ρώμη αντικατοπτρίζεται σε αυτήν τη γειτνίαση, που μπορεί να ερμηνευθεί και ως επικοινωνία ενός λαϊκού θεσμού με τον αυτοκρατορικό. 26 Το Ιερό Παλάτι αποτελούσε ένα ακανόνιστο ανομοιογενές σύνολο κτηρίων, διαφόρων χρονολογιών με πλούσια διακοσμημένες αίθουσες και πολυτελέστατα ιδιωτικά διαμερίσματα. Εκεί διεξαγόταν η επίσημη ζωή με πολυάριθμες τελετές, που σηματοδοτούσαν 23 Στο ίδιο, σ.55. 24 Dagron, ό.π., σ.9. 25 Στο ίδιο, σ.42. 26 Magno C., «Κωνσταντινούπολη», Ιστορία του Βυζαντίου, επιµ. Magno C., µτφρ. Καραγιώργου Όλγα, εκδ. Νεφέλης, Αθήνα 2006, σσ.96-97. 9

κάθε σημαντική κρατική ή θρησκευτική υπόθεση. 27 Από την αγορά στην οποία υπήρχαν και τα δημόσια λουτρά του Ζεύξιπου, εκτεινόταν μια πλατιά οδός που περιστοιχιζόταν από κιονοστοιχίες, με δυτική κατεύθυνση προς την πύλη της πόλης. Αυτή η οδός, η Μέση, έγινε η κύρια αρτηρία της πόλης, με δημόσιους χώρους κατά διαστήματα. Οι ευθείες λεωφόροι πλαισιωμένες από σκεπαστές κιονοστοιχίες που στέγαζαν μαγαζιά και οι οποίες διακόπτονταν από πλατείες, αποτέλεσαν το βασικό χαρακτηριστικό του αστικού σχεδιασμού της νέας πρωτεύουσας, όπως άλλωστε και σε κάθε άλλη βυζαντινή πόλη. 28 Η βασιλεύουσα είχε επίσης δύο οχυρωμένα λιμάνια στην πλευρά προς τον Κεράτιο κόλπο καθώς επίσης και γιγάντια έργα οχύρωσης, το τριπλό θεοδοσιανό χερσαίο τείχος, αλλά και τα Μακρά τείχη από τη Μαύρη Θάλασσα μέχρι την Προποντίδα, που την προστάτευσαν μέχρι και το 1453. 29 Όσο αφορά τα δημόσια μνημεία της, η Κωνσταντινούπολη διέθετε ένα οίκημα της συγκλήτου, θέατρο, αμφιθέατρο και ναούς, ενώ σιντριβάνια, αψίδες και πλήθος αρχαίων αγαλμάτων στόλιζαν δρόμους και πλατείες, δίνοντάς της σύμφωνα με τις πηγές, την εικόνα μουσείου της ελληνικής Ανατολής. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι στην προσπάθεια να δηλωθεί η Ρώμη της Ανατολής ως κληρονόμος της δόξας και του πλούτου του ελληνισμού, η Κωνσταντινούπολη αφήνει γυμνές όλες σχεδόν τις πόλεις. 30 Η νέα θρησκεία έχει και αυτή περίοπτη θέση στο οικοδομικό πρόγραμμα, ώστε η εμφάνιση των χριστιανικών ναών να εκτοπίσει γρήγορα τους ειδωλολατρικούς. Η παράδοση απέδωσε στον Κωνσταντίνο την κατασκευή περισσοτέρων εκκλησιών από όσες πράγματι κατασκεύασε, αλλά το 360 ο επίσκοπος της Κωνσταντινούπολης έχει πλέον ως έδρα του τον αποπερατωμένο ναό της Αγίας Σοφίας και ξεπερνά ήδη σε επιρροή και πλούτο τους προκαθήμενους των αρχαιότερων αποστολικών επισκοπών. Ο ηγετικός ρόλος που σύντομα ανέλαβε δεν οφείλεται σε κάποιο νόμιμο τίτλο, αλλά στο προνόμιο της γειτνίασης του με το παλάτι. Η ανάπτυξη της πόλης είναι τόση ώστε να δικαιολογεί την ύπαρξη έπαρχου όπως είχε και η Ρώμη. Το στοίχημα του Κωνσταντίνου είχε κερδισθεί. Παρουσιάζεται εξαιρετική δημογραφική αύξηση, συρροή κοσμοπολίτικου πληθυσμού και ξέφρενος ρυθμός στην οικοδομική δραστηριότητα, με ανταγωνισμό για την κατασκευή αρχοντικότερων κατοικιών. Η νέα πόλη στον 4 ο αιώνα ήταν μεγαλύτερη από την παρακμάζουσα Ρώμη, την Αλεξάνδρεια ή την Αντιόχεια. 31 Η έλλειψη νερού αντιμετωπίζεται με την κατασκευή ενός αξιόπιστου συστήματος ύδρευσης. Αποτελούμενο από ένα τεράστιο δίκτυο υδραγωγείων μεταφέρει το νερό, διανέμοντάς το σε ολόκληρη την πόλη είτε ως πόσιμο μέσω δημόσιων κρηνών, είτε για τη λειτουργία των λουτρών. Η αποθήκευση του πολύτιμου αγαθού εξασφαλίζεται από την ύπαρξη πληθώρας δεξαμενών εντός των τειχών. 32 Από την άλλη πλευρά, η κάλυψη 27 Πέννα, ό.π., σ.33,39. 28 Magno, Βυζάντιο ό.π., σσ.93-94. 29 Magno, Κωνσταντινούπολη, ό.π., σσ.99-100. 30 Dagron, ό.π., σ.42. 31 Magno, Βυζάντιο ό.π., σσ.94-95. 32 Magno, Κωνσταντινούπολη, ό.π., σ.100. 10

των διατροφικών αναγκών ενός τόσο απαιτητικού καταναλωτή, αντιμετωπίσθηκε από την εποχή του Κωνσταντίνου ήδη, με την αιγυπτιακή παραγωγή σιταριού, που μεταφέρεται πλέον στη νέα πρωτεύουσα αντί της παλαιάς. 33 Η αυτοκρατορική προσφορά δωρεάν διανομής άρτου και θεαμάτων, πέρα από βελτίωση στην τροφοδοσία σιτηρών απαιτεί και την αύξηση της αννώνας, ενός από τους κυριότερους φόρους που εισπράττεται από κάθε επαρχία, παλαιότερα για τον επισιτισμό της Ρώμης και τώρα για τη νέα πρωτεύουσα. Η συγκρότηση της νέας πόλης σε ρωμαϊκή πρωτεύουσα έγινε με τρεις τρόπους, με την απόσπαση ως έδρα του αυτοκράτορα από την επαρχιακή διοίκηση, κληρονομώντας από τη Ρώμη τους θεσμούς που την χαρακτηρίζουν και με τις γιγάντιες διαστάσεις που απόκτησε έχοντας μετατραπεί στην πιο πλούσια πόλη, το χωνευτήρι των ετερόκλητων στοιχείων ενός πολιτισμού χλιδής και ένδειας. Η ανεξαρτησία της εξασφαλίσθηκε με την παραχώρηση του νομικού καθεστώτος της ιταλικής πόλης, jus italicum, ενός ειδικού αστικού καθεστώτος που συνοδευόταν από φορολογική ατέλεια. Η μεταφορά του συγκλητικού θεσμού σε συνδυασμό με την ανάπτυξη όπως είδαμε της γραφειοκρατικής αριστοκρατίας, απέδωσαν στην πόλη το προνόμιο αλλά και τη δυνατότητα να λειτουργήσει ως σπονδυλική στήλη στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας. Ως τόπος μόνιμης διαμονής του αυτοκράτορα λειτούργησε σαν έδρα της αυτοκρατορίας και ως πόλη άνηκε στη διοικητική αρμοδιότητα του ανεξάρτητου έπαρχου, του praefectus urbi, που ενεργούσε ως ο αυτοκρατορικός εκπρόσωπος στην πρωτεύουσα. Άμεσα εξαρτημένη πολιτικά από τον αυτοκράτορα, συμμετείχε στην εξουσία του, αποκτώντας την αλαζονεία της μητρόπολης και μαζί με αυτήν μια έλξη που είχε συνέπεια την αφαίμαξη και το μαρασμό των άλλων πόλεων. Η Κωνσταντινούπολη απορροφούσε όλο τον πλούτο της αυτοκρατορίας, τον οποίο συγκέντρωνε, κατανάλωνε και επαναδιένεμε. Αυτά τα χαρακτηριστικά στοιχεία την διαφοροποιούν από τις υπόλοιπες πόλεις σκιαγραφώντας τον αμφίσημο χαρακτήρα της Κωνσταντινούπολης, ως πόλη ανάμεσα σε πόλεις και πρωτεύουσα μέσα στην αυτοκρατορία. 34 Μια άλλη διαφορά όμως ανάμεσα στην πρωτεύουσα και τις υπόλοιπες βυζαντινές πόλεις είναι ο αστικός πληθυσμός της που χάρη στην παρουσία του αυτοκράτορα μπορεί να προαχθεί σε populus romanus. Στον ιππόδρομο της βασιλεύουσας ο λαός έχει σύμφωνα με το νόμο την εξουσία, να επευφημεί τους καλούς αξιωματούχους και να αποδοκιμάζει τους κακούς, εκφράζοντας την κρίση του, την οποία ο αυτοκράτωρ υπόσχεται να λάβει υπόψη του. Με αυτόν τον τρόπο ο δήμος αποκτά πολιτική χροιά. Στον ιππόδρομο άλλωστε παρεμβαίνει άμεσα κατά την αναγόρευση του αυτοκράτορα. Στον ίδιο χώρο επίσης, σε περιόδους πολιτικής κρίσης αντιπαρατίθεται δοκιμάζοντας την αυτοκρατορική νομιμότητα. Ο δήμος λοιπόν στη νέα πόλη δεν αντλεί τη θεσμική του θέση απευθείας από τη ρωμαϊκή κληρονομιά αλλά από το γεγονός ότι συμμετέχει στην αυτοκρατορική τελετουργία. Η θεσμική ζωή του ιππόδρομου εξάλλου συγκεντρώνει όλες τις πλευρές της πολιτικής και 33 Magno, Βυζάντιο ό.π., σ.96. 34 Dagron, ό.π., σσ.53,73-76. 11

διοικητικής ζωής, αφού εκεί εκτός από αγώνες και επίσημες τελετές, εκτελείται μεγάλος αριθμός διοικητικών και δικαστικών πράξεων, καθώς επίσης και εκτελέσεων. 35 Αξιοπρόσεκτη είναι και η διαίρεση του πληθυσμού της πρωτεύουσας στον ιππόδρομο σε αντίπαλους δήμους, τους Πράσινους και τους Βένετους, η οποία προσλαμβάνει διαστάσεις κοινωνικού φαινόμενου. Πολλές πηγές επιβεβαιώνουν ότι η κινητοποίηση των δήμων παίρνει πολιτικές εκφάνσεις συχνά αιματηρές, ιδιαίτερα τις περιόδους με μεγάλες θρησκευτικές κρίσεις, με σοβαρούς εξωτερικούς κινδύνους και με δημογραφικές μετακινήσεις τεράστιας έκτασης. 36 Η κλιμάκωση της βίας μας δίνει ένα μακρύ κατάλογο ταραχών που ενώ ξεκινούσαν ως τακτικές συγκρούσεις με κέντρο τον ιππόδρομο, μπορούσαν να καταλήξουν σε τεράστιες καταστροφές. Τέλος μια άλλη ιδιαιτερότητα της βασιλεύουσας είναι η έλλειψη στρατοπέδων μέσα στην πόλη αφού δεν υπάρχει και μόνιμη στρατιωτική διοίκηση που να αναλαμβάνει την άμυνά της. Σε περίπτωση κινδύνου η Κωνσταντινούπολη επαφίεται στην προστασία που προσφέρουν τα τείχη της ή στη βοήθεια διερχομένων εκστρατευτικών στρατευμάτων. Σε αυτές τις περιπτώσεις λοιπόν δημόσια μνημεία μαζί με τους πύργους των θεοδοσιανών τειχών, μετατρέπονται σε προσωρινούς καταυλισμούς. 37 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο η ελληνιστική πόλη μετασχηματίζεται σε βυζαντινή. Η αυτοκρατορία αποκτά νέα μητρόπολη η οποία από altera Roma μεταβάλλεται σε πρώτη των πόλεων και από πόλη του αυτοκράτορα σε βασιλεύουσα πόλη. Στη νέα φυσιογνωμία που αποκτούν οι βυζαντινές πόλεις αναγνωρίζουμε τις ιστορικές ανάγκες, τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που τις διαμορφώνουν. Στο νέο τρόπο διοίκησής τους διακρίνουμε την προσπάθεια σύστασης μιας νέας κρατικής οντότητας. Το σύστημα ανανεώνεται δημιουργώντας τον επόμενο κρίκο μιας ιστορικής αλυσίδας που ξεκίνησε από την πόλη κράτος, πέρασε στην ελληνιστική πόλη, από εκεί στη ρωμαϊκή, για να καταλήξει αμέσως μετά τη βυζαντινή πόλη στη μεσαιωνική πολίχνη και αργότερα στην πόλη της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Πλησιάζοντας στην εκπνοή της περιόδου που μελετήσαμε, παρατηρείται κατάρρευση του αστικού τρόπου ζωής. Πολλές πόλεις εξαφανίστηκαν από το χάρτη, ενώ άλλες συρρικνώθηκαν σε μια οχυρωμένη ακρόπολη. Οι βυζαντινές πόλεις υπέφεραν από τις επιπτώσεις της έλλειψης τροφίμων, των φυσικών καταστροφών και των βίαιων συγκρούσεων. Σχεδόν όλες υπέκυψαν στις εισβολές και τις οικονομικές αλλαγές των αρχών του 7 ου αιώνα. Η βυζαντινή αυτοκρατορία από ένα σύνολο πόλεων μπορεί να χαρακτηρισθεί στη μέση περίοδο ως ένα σύνολο κάστρων. Στο καθημερινό λεξιλόγιο άλλωστε η λέξη πόλις περιοριζόταν όλο και περισσότερο στην Κωνσταντινούπολη η οποία παρέμεινε το κυρίαρχο αστικό κέντρο εμπορικής και επαγγελματικής δραστηριότητας, έστω και σε περιορισμένη, για αρκετό καιρό, κλίμακα. 35 Στο ίδιο, σσ.356-359. 36 Στο ίδιο, σσ.400-401. 37 Στο ίδιο, σσ.129-130. 12

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Beck Hans-Georg, Η Βυζαντινή χιλιετία, μτφρ. Κούρτοβικ Δ., εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2005. Dagron Gilbert, Η γέννηση μιας πρωτεύουσας, η Κωνσταντινούπολη και οι θεσμοί της από το 330 ως το 451, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2000. Foss Clive, «Η ζωή στην πόλη και στην ύπαιθρο», Ιστορία του Βυζαντίου, επιμ. Magno C., μτφρ. Καραγιώργου Όλγα, εκδ. Νεφέλης, Αθήνα 2006, σσ.103-133. Magno Cyril, «Κωνσταντινούπολη», Ιστορία του Βυζαντίου, επιμ. Magno C., μτφρ. Καραγιώργου Όλγα, εκδ. Νεφέλης, Αθήνα 2006, σσ.96-102. Magno Cyril, Βυζάντιο Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, μτφρ. Τσουγκαράκης Δ., εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2002. Πέννα Βασιλική, «Ο δημόσιος, οικονομικός και κοινωνικός βίος των Βυζαντινών», Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι : Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τομ. Β, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σσ.17-203. 13