ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Κατεύθυνση: Ιστορία της Φιλοσοφίας Ιωάννα Αποστόλου ΦΙΛΟΔΗΜΟΣ, ΠΕΡΙ ΘΑΝΑΤΟΥ Εισαγωγή, μετάφραση, σχολιασμός Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία Επιβλέπων καθηγητής: Γιώργος Ζωγραφίδης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016
2
Το όνομα του τόξου λέγεται ζωή, το έργο, όμως, το οποίο επιτελεί είναι ο θάνατος. Ηράκλειτος Αφού οι άνθρωποι δεν κατάφεραν να νικήσουν το θάνατο, ενώ ήθελαν να είναι ευτυχισμένοι, αποφάσισαν να μην τον σκέφτονται. Blaise Pascal Τελικά όλη η σοφία, όλες οι σκέψεις στον κόσμο συνίστανται στο να μαθαίνει τον άνθρωπο να μη φοβάται το θάνατο. Michel de Montaigne Μηθὲν πρὸς ἡμᾶς εἶναι τὸν θάνατον. Επίκουρος [κατακολουθῶ δὲ σοι ταῦτα] ǀ περὶ τοῦ θανάτου λέγονǀτι καὶ πέπεικάς με καταǀγελᾶν αὐτοῦ. Διογένης Οινοανδεύς 3
4
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 7 I. Η επικούρεια ηθική και η προβληματική περί θανάτου 9 1 Η διερώτηση για τον θάνατο 9 2 Τα αιτήματα της επικούρειας ηθικής 11 3 Η επικούρεια αντίληψη για τον θάνατο 15 4 Η στάση των Επικούρειων απέναντι στον θάνατο και ο θάνατος του Επίκουρου 19 ΙΙ. Ο Φιλόδημος και η πραγματεία Περὶ θανάτου 22 1 Η φιλοσοφική ηθική του Φιλόδημου 22 2 Περὶ θανάτου: θεματικές, δομή και περιεχόμενο 23 ΙΙΙ. Περὶ θανάτου: μετάφραση και σχόλια 25 Συμπεράσματα 90 Βιβλιογραφία 92 Παράρτημα: Φιλόδημος, Περὶ θανάτου (κείμενο) 94 Περίληψη/Abstract 111 5
6
Πρόλογος Ήδη από τις εισαγωγικές εξετάσεις του εν λόγω μεταπτυχιακού προγράμματος, μου κέντρισαν το ενδιαφέρον οι φιλοσοφικές συμβουλές του Επίκουρου τόσο για την επίτευξη μιας ευτυχισμένης ζωής όσο και για τον εξοβελισμό των αιτιών της ανθρώπινης δυστυχίας, των εσφαλμένων δοξασιών και των φόβων που την προκαλούν. Ο αδικαιολόγητος κατά την επικούρεια φιλοσοφία φόβος του θανάτου αποτελεί για τους ανθρώπους μια από τις βασικότερες αυτές πηγές πόνου και άγχους, που τους απομακρύνει από την αταραξία και τους εμποδίζει από την κατάκτηση του εὐδαίμονος βίου. Στην παρούσα εργασία και με παρότρυνση του κ. Γιώργου Ζωγραφίδη, επέλεξα να ασχοληθώ με την πραγματεία Περί θανάτου του Φιλόδημου, επικούρειου φιλοσόφου του 1 ου αι. π.χ., επιχείρησα να μεταφράσω το αρχαίο κείμενο και στη συνέχεια να προχωρήσω στον σχολιασμό του. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον δάσκαλό μου, κ. Γιώργο Ζωγραφίδη, για την πολύτιμη καθοδήγηση και τις καίριες συμβουλές του. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τους γονείς μου και την αδερφή μου για τη στήριξή τους και για την αγάπη με την οποία περιβάλλουν κάθε προσπάθειά μου μέχρι τώρα. Ι.Α. 7
8
Ι. Η επικούρεια ηθική και η προβληματική περί θανάτου 1. Η διερώτηση για τον θάνατο Για την ιστορία της ανθρωπότητας, το σύμφυτο με την ανθρώπινη φύση ζήτημα του θανάτου τίθεται πέρα και πάνω από τις συμβατικές οριοθετήσεις, τις εποχές και τις κοινωνίες και απασχόλησε τον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας του. Το μυστήριο που περιβάλλει τον θάνατο και το γεγονός ότι ισοδυναμεί με το τέλος της ζωής του ανθρώπου, τον καθιστούν έναν από τους πιο θεμελιώδεις φόβους του, που ενδεχομένως τον απομακρύνουν από την ευτυχισμένη ζωή. Έτσι, ανέκαθεν ο άνθρωπος επιχείρησε με διαφορετικούς τρόπους να προσεγγίσει το ζήτημα του θανάτου επιζητώντας να τον κατανοήσει και να τον εξορθολογικεύσει προκειμένου να ζήσει μια ζωή ήρεμη και απαλλαγμένη από κάθε είδος φόβου που σχετίζεται με τον θάνατο. Ο θάνατος ήδη από την αρχαιότητα μυθοποιήθηκε και θεοποιήθηκε σε διάφορες κοινωνίες και πολιτισμούς. Όσον αφορά την ελληνική πραγματικότητα, το ζήτημα του θανάτου είναι προσφιλές από τη μυθολογία, όπου ο Θάνατος εμφανίζεται ως ο δίδυμος αδερφός του Ύπνου, έως την τέχνη κάθε είδους και κάθε εποχής. Η θεματική του θανάτου έχει διαρκή και έντονη παρουσία στην πνευματική δραστηριότητα του ανθρώπου από τα έπη και, έπειτα, την τραγωδία έως τις εικαστικές τέχνες, τη νεότερη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο. Αυτό συμβαίνει γιατί, σε ευρύτερο πλαίσιο, η φύση και το περιεχόμενο της έννοιας του θανάτου μπορεί να συνδέεται αιτιακά με το γήρας, την ασθένεια, τον πόνο και το πένθος 1. Καταλαμβάνει, επομένως, σημαντικό χώρο στη ζωή και τη σκέψη των ανθρώπων. Επίσης, ο θάνατος μπορεί να είναι φυσικός ή, σε πολλές περιπτώσεις, ατυχές γεγονός. Και στις δύο περιπτώσεις, ωστόσο, 1 Warren, Facing Death, σσ. 1-2. 9
αποτελεί γεγονός στη ζωή των ανθρώπων τόσο αναπόφευκτο όσο και, τις περισσότερες φορές, αναπόδραστο. Έτσι, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για ένα πανανθρώπινο θέμα και όχι απλώς για ένα ακόμη βιολογικό φαινόμενο. Για τους λόγους αυτούς, το ζήτημα του θανάτου, επιχειρήθηκε να προσεγγιστεί και να εξηγηθεί με πολλούς τρόπους και μέσα και, συστηματικότερα, από τη θεολογία και τη φιλοσοφία. Στην πραγματικότητα, η προβληματική του θανάτου διατρέχει όλη την ιστορία των δύο αυτών συμπλεκόμενων πεδίων, αφού συνδέθηκε στενά με μεταφυσικές θεωρίες, με πεποιθήσεις για την αθανασία της ψυχής, με όψεις της μετέπειτα ζωής, με το κακό και με τη θεοδικία 2. Σε μια από τις πιο καίριες προσπάθειες, ο Πλάτωνας, διερευνώντας τις έννοιες της μεταφυσικής και την ατομική ψυχή, προέτασσε ότι στα ερωτήματα αυτά ήταν αρμόδια να απαντήσει μόνο η φιλοσοφία ως μελέτη θανάτου (Φαίδων 80e-81a) η ίδια. Ο φόβος και η αγωνία που προξενούσε και, ακόμη προξενεί, στο άτομο ο ενδεχόμενος θάνατος, ο δικός του ή των αγαπημένων του, συνιστούσαν θεμελιακούς λόγους για να απομακρυνθεί το άτομο αυτό, οι δικοί του αλλά και κοινωνίες ολόκληρες από την εὐδαιμονία. Ο φόβος, η αγωνία και γενικότερα όλα τα αρνητικά συναισθήματα που φέρει ο θάνατος μπορούν να προκαλέσουν δυστυχία και «κακό» μεγαλύτερο από τον ίδιο τον θάνατο ως γεγονός 3. Μεγάλο μέρος αυτών των αρνητικών συναισθημάτων που συνοδεύουν τον θάνατο ανέλαβε πολύ αργότερα να προσδιορίσει και να απαλύνει η Ψυχολογία, περιγράφοντας την κατάσταση της «θανατοφοβίας» ή «νεκροφοβίας». Ωστόσο, η θεολογία και η φιλοσοφία έρχονται ακόμη έως τη σύγχρονη εποχή, στο πλαίσιο της θανατολογίας πια, αντιμέτωπες με πολλαπλά θέματα γύρω από τον θάνατο και, προπάντων, με το ζήτημα της μετά θάνατον τιμωρίας ή της ανταμοιβής, της λύτρωσης και της δικαίωσης αλλά και με ζητήματα κοινωνικής και πολιτικής υφής όπως, για παράδειγμα, η θανατική ποινή και η ευθανασία. Πέρα, όμως, από τις επιστημονικές ή θρησκευτικές διερευνήσεις, τις φιλοσοφικές αναζητήσεις και τις ψυχολογικές θεωρίες, η πιο σημαντική επίδραση του θανάτου στην ανθρώπινη ύπαρξη είναι η καθημερινή του παρου- 2 Για τη δημιουργία του όρου «θεοδικία», βλ. Leibniz, Theodicy, σσ. 123-300 Kenny (επιμ.), Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, σσ. 212-220 Kenny, The God of the Philosophers. 3 Warren, Facing Death, σ. 21-22. 10
σία για τον άνθρωπο, ο θάνατος είναι τόσο υπαρκτός όσο η ζωή του. Γι αυτό και μόνο μέσα από τη ζωή του μπορεί τελικά να τον αντιμετωπίσει. Καθοριστικός για τον τρόπο που το άτομο οφείλει ή, πάντως, μπορεί να αντιμετωπίζει τη ζωή και τον θάνατο είναι ο τρόπος της ελληνιστικής φιλοσοφίας και, ειδικότερα, της επικούρειας φιλοσοφίας. 2. Τα αιτήματα της επικούρειας ηθικής Ένα από βασικότερα χαρακτηριστικά της ελληνιστικής φιλοσοφίας εν γένει, και ειδικότερα της φιλοσοφίας του Επίκουρου, είναι η στροφή στο ίδιο το άτομο και την κοινωνία του 4. Η ελληνιστική εποχή, με άλλα λόγια, διαφοροποιείται από τις προγενέστερες, τοποθετώντας στο κέντρο του ενδιαφέροντός της τη συγκρότηση της ταυτότητας και την ηθική καθοδήγηση του ατόμου μέσα σε μια περίοδο πολιτικών και κοινωνικών ανακατατάξεων 5. Οι φιλοσοφίες την εποχή αυτή είχαν περάσει πλέον από το στάδιο της οντολογικής αναζήτησης σε μια στενότερη ηθική κατεύθυνση, η οποία θα διερευνούσε με δογματικό τρόπο την επίτευξη της ευδαιμονίας του ατόμου, το πώς, δηλαδή, θα μπορούσε ο άνθρωπος να γίνει ευτυχισμένος. Επομένως, σύμφωνα και με τον γενικότερο «ευδαιμονιστικό» χαρακτήρα της αρχαίας ηθικής 6, εκείνο που έπρεπε να βρεθεί ήταν το κατάλληλο συστατικό της αρετής μέσα από την οποία το άτομο θα κέρδιζε τη μακάρια ζωή 7. Οι κυριότερες ηθικές θεωρίες στοιχειοθετήθηκαν, εκείνη την εποχή, από την επικούρεια και τη στωική διδασκαλία, οι οποίες έδρασαν ανταγωνιστικά μεταξύ τους 8 αλλά προσέφεραν εξίσου ένα πλαίσιο ηθικών αρχών και αξιωμάτων σε μια εκλαϊκευμένη μορφή με ευρεία αναφορά 9. Γι αυτό, άλλωστε, και 4 Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία, σ. 20 Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σ. 22. 5 Long, ό.π., σ. 20. 6 Τσούνα, «Υπάρχει εξαίρεση στον αρχαίο ελληνικό ευδαιμονισμό;», σ. 186 Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σ. 25. 7 Ζωγραφίδης, ό.π., σ. 25. 8 Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία, σ. 33. 9 Ό.π., σ. 34. 11
στην επικούρεια φιλοσοφία έχει αποδοθεί ο χαρακτηρισμός «ιεραποστολική» 10, ενώ, παράλληλα, ο στωικισμός θεωρήθηκε αργότερα ότι έχει κοινές αρχές με τον χριστιανισμό. Αυτό το πλαίσιο, ωστόσο, δεν είχε αποκλειστικά ηθικό περιεχόμενο, με την έννοια της μοραλιστικής φιλοσοφίας, αλλά, και στις δύο περιπτώσεις, εξαρτάται στενά από τη φυσική θεωρία κάθε σχολής 11. Όπως και να χει, όμως, εφόσον δίνονται πλέον κατευθύνσεις για τη συμπεριφορά του ατόμου με στόχο την ηθική τελείωση, η ηθική πράξη αρχίζει πλέον να γίνεται κανονιστική. Η επικούρεια παράδοση επέχει τη θέση της κατεξοχήν ηδονιστικής ηθικής φιλοσοφίας, καθώς η εὐδαιμονία που ευαγγελίζεται για το άτομο θα έρθει μέσα από την κατάκτηση της ηδονής 12. Ακόμη περισσότερο, για τον Επίκουρο, ο σκοπός της ύπαρξης της ίδιας της φιλοσοφίας είναι ακριβώς η καθοδήγηση κάθε ατόμου στην ευδαιμονία του, σε μια κατάσταση όπου δεν θα αισθάνεται πόνο παρά μόνο γαλήνη. Με την έννοια αυτή η φιλοσοφία οφείλει να είναι «θεραπευτική» και η φιλοσοφία ανάλογη με την ιατρική επιστήμη 13. Μέσα από τη φιλοσοφία, επομένως, το άτομο θα βρει τον τρόπο και τα μέσα να «θεραπεύσει» ό,τι του προκαλεί πόνο και να γίνει, έτσι, ευτυχισμένο. Η ηθική θεωρία του Επίκουρου εξάγεται αρχικά από την «Επιστολή προς Μενοικέα», η οποία, ουσιαστικά, αποτελεί μια σύνοψη της όλης ηθικής και από τη συλλογή Κύριαι Δόξαι, όπου καταγράφονται αξιωματικές φράσεις που λειτουργούν ως ηθικοί οδηγοί για το άτομο. Αυτή η καθοδήγηση σε έναν ηθικό επικούρειο βίο εξηγείται τόσο μεταφυσικά όσο και ηθικά, καταλήγοντας στην ἡδονή ως το μόνο τελικό αγαθό, το τέλος της ευδαιμονίας. Αυτή η ηδονή προϋποθέτει την αισθητηριακή αντίληψη (φαντασία) του ατόμου 14 και έχει τη βάση της στη φυσική ατομική θεωρία του Επίκουρου 15. Η ηδονή είναι για το άτομο «πρωταρχικό και σύμφυτο» αγαθό, 10 Ό.π., σ. 41. 11 Ό.π., σ. 35. 12 Long, ό.π., σ. 108. 13 Πορφύριος, Πρὸς Μαρκέλλαν 31.34.10 (Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, απ. 124, σσ. 384-385). Τσούνα, «Οι θεραπευτικές τεχνικές των Επικουρείων», σ. 280. 14 Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία, σσ. 48-49. 15 Ό.π., σσ. 48, 58, 63. 12
καθώς είναι φυσικό και εμπειρικώς αποδεδειγμένο ότι «από κούνιας» οι άνθρωποι προσπαθούν να αποφεύγουν οτιδήποτε τους προκαλεί πόνο ή «ταραχή» 16. τὴν ἡδονὴν ἀρχὴν καὶ τέλος λέγομεν εἶναι τοῦ μακαρίως ζῆν / ταύτην γὰρ ἀγαθὸν πρῶτον καὶ συγγενικὸν ἔγνωμεν, καὶ ἀπὸ ταύτης καταρχόμεθα πάσης αἱρέσεως καὶ φυγῆς (Επ. προς Μεν. 129) 17. Ουσιαστικά, η ἡδονή είναι η ευχαρίστηση στην οποία θα έρθει το άτομο μετά από την ικανοποίηση των επιθυμιών του, η επίτευξη της ἀταραξίας και της γαλήνης 18. Σ αυτήν ακριβώς τη στάση ζωής αναφέρεται και το περίφημο «λάθε βιώσας» του Επίκουρου και όχι, όπως συχνά αποδίδεται, στην αποκήρυξη της πολιτικής και της κοινωνικής ζωής έτσι όπως την γνώρισε η εποχή του 19. Η ἐπιθυμία στην επικούρεια φιλοσοφία εκφράζει στην περίπτωση αυτή την ανάγκη του ατόμου 20 να επιλέξει ορθά, ώστε να μην βρίσκεται σε κατάσταση πόνου. Η άμεση ικανοποίηση της ανάγκης αυτής ορίζεται ως η κινητική ηδονή 21, η οποία φέρνει ένα αίσθημα πληρότητας στο άτομο και συνδέεται με τις βιολογικές του ανάγκες. Από την άλλη, όταν το άτομο έχει ήδη ικανοποιήσει την επιθυμία του και βρίσκεται σε μια κατάσταση ηδονής ή όταν αναπολεί 22 την ευεργετική διάσταση της πεπερασμένης αυτής ηδονής, τότε η ηδονή του ορίζεται ως σταθερή 23. Όπως είναι αναμενόμενο, μεγαλύτερη αξία για το άτομο έχει η σταθερή ηδονή 24, καθώς η μακροπρόθεσμη αίσθηση που αποδίδει φέρνει το άτομο πιο κοντά στην ευδαιμονία. Ο Επίκουρος, ωστόσο, έχει συγκεκριμενοποιήσει εκ των προτέρων το πλαίσιο των επιθυμιών, τις οποίες αξίζει το άτομο να ικανοποιήσει προκειμένου να απαλλαγεί από τον πόνο και, ως εκ τούτου, να φτάσει τελικά στην εὐδαιμονία. Το γεγονός αυτό αφενός αποτυπώνει την ύπαρξη μιας κανονιστικής ηθικής φιλοσοφίας και, ταυτόχρονα, αφετέρου, καθιστά το περιεχόμενο των επιδιωκόμενων αρετών εργαλειακό. 16 Woolf, Pleasure and desire, σσ. 174-175. 17 Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σσ. 256-259. 18 Woolf, Pleasure and desire, σσ. 177-178. 19 Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία, σσ. 40-41. 20 Long, ό.π., σ. 112. 21 Long, ό.π., σ. 113. 22 Long, ό.π., σ. 118 Τσούνα, «Οι θεραπευτικές τεχνικές των Επικουρείων», σ. 305. 23 Long, ό.π., σ. 114. 24 Ό.π., σ. 114. 13
Από τις επιθυμίες, επομένως, υπάρχουν κάποιες φυσικές και άλλες οι οποίες είναι κενές (Επ. προς Μεν. 127, ΚΔ XXIX) 25. Το άτομο για να είναι ευτυχισμένο δεν έχει παρά να ακολουθήσει την ανάγκη που του προκαλούν οι φυσικές του επιθυμίες και, μάλιστα, όσες μόνο είναι ἀναγκαῖες για την εὐδαιμονία. Απαραίτητος όρος, ώστε να είναι σε θέση να κρίνει ποιες επιθυμίες να ακολουθήσει αλλά και πώς πρέπει αυτές να ικανοποιηθούν είναι, φυσικά, η λογική του (ΚΔ ΧVIII) 26, η ἀπλανὴς θεωρία (Επ. προς Μεν. 128) 27. Η αρετή, επομένως, εξαρτάται από τη λογική και, υπό αυτήν την έννοια, η ηδονιστική φιλοσοφία των Επικούρειων αναπτύσσεται μέσα από έναν «ηδονιστικό λογισμό» 28, προϋποθέτει, δηλαδή, την ορθολογικότητα. Η ορθή αυτή θεώρηση είναι που θα οδηγήσει τελικά στη σωματική και την ψυχική ἀταραξία μέσα από την κάθε επιλογή (αἵρεσιν) ή την αποφυγή (φυγήν) μιας πράξης (Επ. προς Μεν. 128) 29. Το μόνο που χρειάζεται να επιτύχει το άτομο μέσα από τις πράξεις του είναι αὐτάρκεια, μια θέση, δηλαδή, κατά την οποία θα έχει τόση ἡδονή όση χρειάζεται για να μην νιώθει σωματικό ή ψυχικό πόνο (Επ. προς Μεν. 130-132) 30. Έτσι, καθίσταται σαφές ότι η επιδίωξη πολλών και παράλογων επιθυμιών, επειδή είναι αδύνατον να επιτευχθεί, προκαλεί δυσαρέσκεια στο άτομο. Από την άλλη, οτιδήποτε φαίνεται αρχικά επίπονο δεν αποκλείεται να οδηγεί τελικά σε μια ηδονή. Συνεπώς, το άτομο μπορεί, σε πολλές περιπτώσεις, να κλιθεί να επιλέξει έναν προσωρινό πόνο, εφόσον η ηδονή που θα έχει αργότερα θα είναι μεγαλύτερη. Αντίστοιχα, όταν η επιδίωξη μια επιθυμίας φαίνεται ότι θα προκαλέσει εν καιρώ μεγαλύτερο πόνο, το άτομο οφείλει να ενεργοποιήσει την ορθή του κρίση και να ταξινομήσει τις επιθυμίες του 31, αποβλέποντας στον μακροπρόθεσμο ηθικό στόχο και όχι στην πρόσκαιρη ικανοποίηση της ανάγκης του (Επ. προς Μεν. 128-129) 32. Από τη στιγμή που θα επιτύχει την ηδονή, δεν 25 Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σσ. 256-257 και 284-285 αντίστοιχα. 26 Ζωγραφίδης, ό.π., σσ. 276-277 Τσούνα, «Οι θεραπευτικές τεχνικές των Επικουρείων», σσ. 314-315. 27 Ζωγραφίδης, ό.π., σσ. 256-257. 28 Τσούνα, «Η ορθολογικότητα και ο φόβος του θανάτου στην επικούρεια φιλοσοφία», σ. 560. 29 Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σσ. 256-257. 30 Ζωγραφίδης, ό.π., σσ. 259-263. 31 Ζωγραφίδης, «Σχόλια», σσ. 569-570. 32 Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σσ. 256-259. 14
υπάρχει τρόπος να την αυξήσει και, επομένως, η περαιτέρω προσπάθεια καθίσταται ανώφελη και περιττή 33. Επίσης, ο Επίκουρος, πέρα από τις αρετές, ορίζει και τα «εμπόδια», ικανά να αποσπάσουν το άτομο από την ευτυχία του. Ένα από αυτά είναι ο φόβος των θεών, τον οποίο προσπαθεί να άρει αποσαφηνίζοντας τη φύση και τον ρόλο τους σε σχέση με τον κόσμο και τους ανθρώπους. Οι θεοί του Επίκουρου δεν σχετίζονται με τη ζωή των ανθρώπων και δεν έχουν σκοπό να την επηρεάσουν με κάποιο τρόπο, θετικό ή αρνητικό 34. Παραμένουν μακάριοι και αποτελούν πρότυπα για τη συμπεριφορά των ατόμων 35, ένα έξοχο, κατά τον Φιλόδημο, παράδειγμα ευδαιμονίας 36. Το επόμενο εμπόδιο, μέρος της περίφημης επικούρειας τετραφαρμάκου 37, είναι ο φόβος του θανάτου. Ο θάνατος, όπως και η θεολογία, απασχολεί τόσο τον Επίκουρο και τους συγχρόνους του όσο και τους κατοπινούς φιλοσόφους γενικότερα, τους Επικούρειους Λουκρήτιο και Φιλόδημο ειδικότερα. Tα σημεία αυτά αποτελούν κεντρικό σημείο τόσο της ηθικής ζωής του ατόμου όσο και, κατ επέκταση, της ηθικής φιλοσοφίας του Επίκουρου 38. Επομένως, καταλαμβάνουν και κεντρικό σημείο στον τρόπο και τον λόγο που το άτομο προβαίνει σε συγκεκριμένες επιλογές και, ως εκ τούτου, στον αντίκτυπο των επιλογών αυτών στην πορεία του για μια ευτυχισμένη ζωή. 3. Η επικούρεια αντίληψη για τον θάνατο Ο θάνατος, ως πραγματικότητα και ως αντικείμενο στοχασμού, απασχολεί έντονα την επικούρεια παράδοση (Ηρόδ. 81-82 39, ΚΔ Χ, ΧΙ), καθώς είναι ένα γεγονός καθοριστικό και αναπόδραστο για τη ζωή των ανθρώπων 40. Και για τη 33 Sharples, Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί, σ. 147. 34 Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία, σ. 80. 35 Ό.π., σ. 89. 36 Ό.π., σ. 90. 37 Φιλόδημους, Πρὸς τοὺς [] IV (196 Arr. Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, απ. 179, σσ. 424-425): ἄφοβον ὁ θεός, ἀν[ύ]ποπτον ὁ θάνατος κ<αὶ> τἀγαθόν μὲν εὔκτητ<ον>, τὸ δὲ δεινὸν εὐκ<α>[ρ]τέρητον. 38 Warren, Facing Death, σσ. 6-7. 39 Για το απόσπασμα και τη μετάφραση της Ηρόδ. 81-82, βλ. Ζωγραφίδης, «Σχόλια», σσ. 566-567. 40 Ζωγραφίδης, ό.π., σσ. 563-564. 15
θεώρηση του θανάτου, η βάση της επικούρειας επιχειρηματολογίας είναι γνωσιακή 41, άρα εν τέλει στηρίζεται στην ατομική θεωρία. Αυτό σημαίνει, από τη μια, ότι για τον Επίκουρο ο θάνατος αποτελεί μεν τὸ φρικωδέστατον τῶν κακῶν (Επ. προς Μεν. 125) το «κακό», όμως, δεν απορρέει μόνο από το ίδιο το γεγονός του θανάτου αλλά, κυρίως, από τον φόβο του ατόμου γι αυτόν 42 και άρα μπορεί να εξαλειφθεί. Ο φόβος του θανάτου όχι μόνο συναρτάται στενά με την παρεμπόδιση της γαλήνιας και της ευτυχισμένης ζωής, αλλά αποτελεί κυρίαρχο φόβο της ανθρώπινης παθολογίας, ο οποίος σχετίζεται και δημιουργεί μια σειρά από παρεμφερή κατώτερα συναισθήματα 43. Έτσι, αποτελεί τόσο πάθος όσο και κακία, είναι αρνητικό συναίσθημα όσο και, κατ επέκταση, ελάττωμα του χαρακτήρα 44. Από την άλλη πλευρά, είναι γνωστό ότι, όσον αφορά το ζήτημα των θεών, ο Επίκουρος κατάφερε να δώσει μια λύση, η οποία μπορεί να ελεγχθεί με φυσικούς όρους. Το άλλο μεγάλο εμπόδιο, ωστόσο, το οποίο επιχειρεί να ανατρέψει, ο φόβος του θανάτου, παραπέμπει σε ένα γεγονός φυσικό, που αναπόφευκτα θα συμβεί, ανεξάρτητα από τον ενδεχόμενο φόβο του ατόμου γι αυτόν. Με ποιον τρόπο, επομένως, αίρει ο Επίκουρος τον συγκεκριμένο φόβο; Σ αυτό το σημείο επέρχεται και πάλι ο εμπειρισμός και η ατομική θεωρία, όπως εκφράστηκαν στην επικούρεια παράδοση. Σύμφωνα με τον Επίκουρο, η ευδαιμονία, όπως και ο πόνος του ατόμου, σχετίζονται με τη ζωή και τις αισθήσεις του 45. Για τον Επίκουρο τα πάντα αποτελούνται από άτομα, έχουν σωματική διάσταση, και, χάρη σ αυτήν, ζωή και αίσθηση. Ως εκ τούτου, ο θάνατος, εφόσον αποτελεί την απουσία της ζωής, δεν μπορεί να επηρεάσει το άτομο ούτε θετικά, καθιστώντας το ευτυχισμένο σε μια αιώνια αθανασία της ψυχής, ούτε αρνητικά, τοποθετώντας το σε μια κατάσταση μεταθανάτιου πόνου. Με άλλα λόγια, αντίθετα από τις προγενέστερες δοξασίες ή τις θεωρίες για την αθανασία της ψυχής, ο Επίκουρος διατείνεται ότι δεν υπάρχει ανταπόδοση μετά θάνατον ούτε αμοιβή, ούτε τιμωρία 46 : 41 Τσούνα, «Οι θεραπευτικές τεχνικές των Επικουρείων», σ. 290. 42 Warren, Facing Death, σσ. 21-22. 43 Τσούνα, «Η ορθολογικότητα και ο φόβος του θανάτου στην επικούρεια φιλοσοφία», σσ. 556, 558-559. 44 Τσούνα, ό.π., σ. 556. 45 Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία, σ. 83. 46 Long, ό.π., σ. 90. 16
Συνέθιζε δὲ ἐν τῷ νομίζειν μηθὲν πρὸς ἡμᾶς εἶναι τὸν θάνατον ἐπεὶ πᾶν ἀγαθὸν καὶ κακὸν ἐν αἰσθήσει στέρησις δέ ἐστιν αἰσθήσεως ὁ θάνατος. (Επ. προς Μεν. 124) 47 Ο ισχυρισμός αυτός, ουσιαστικά, διαθέτει και μια ψυχολογική βάση: Το άτομο δεν χρειάζεται να αισθάνεται κανένα φόβο ή καμία αγωνία για τον θάνατο, εφόσον με το τέλος της ζωής του επέρχεται και το τέλος της συνείδησής του. Η προσωπικότητά του, ο «εαυτός» 48 του και η αντίληψη του εξωτερικού κόσμου παύει να υπάρχει, όπως ακριβώς βάσει της επιχειρηματολογίας του Λουκρητίου για το θέμα αυτό δεν υπήρχε και πριν από τη γέννησή του 49. Ο Λουκρήτιος, επομένως, θέτει, ταυτόχρονα, και τα όρια της ύπαρξης ανάμεσα στη γέννηση και τον θάνατο του ατόμου 50 και θεωρεί ότι, αφού η ψυχή και το σώμα είναι αδιαχώριστα, δεν γίνεται να υπάρξει καμία αντίληψη μετά τον θάνατο του σώματος 51. Ὁ θάνατος οὐδὲν πρὸς ἡμᾶς τὸ γὰρ διαλυθὲν ἀναισθητεῖ τὸ δ' ἀναισθητοῦν οὐδὲν πρὸς ἡμᾶς. (Ἐπικούρου προσφώνησις 2 = ΚΔ ΙΙ) 52 Σ αυτή την ἀναισθησία 53, όπως είναι φυσικό, δεν είναι δυνατόν να υπάρχει οποιαδήποτε συναίσθηση. Επομένως, στην πραγματικότητα, ο θάνατος δεν πρέπει να προβληματίζει και να προκαλεί οποιοδήποτε φόβο στο άτομο, επειδή ως «ἀνύποπτον», δεν είναι δυνατόν να φέρει και κάποιου είδους ταραχή 54. Το μόνο που έχει να κάνει το άτομο είναι να κατανοήσει την ορθή φύση του θανάτου και τη σημασία του στη ζωή του και να ξεπεράσει παρωχημένες και αναπόδεικτες προκαταλήψεις της κοινωνίας και της λαϊκής θρησκείας σε σχέση με αυτόν 55. Αν και σε μια πρώτη ανάλυση, για τους παραπάνω λόγους, η επικούρεια φιλοσοφία συνδέθηκε με την προτροπή για μια ζωή του παρόντος, στην πραγ- 47 Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σσ. 252-253. 48 Τσούνα, «Οι θεραπευτικές τεχνικές των Επικουρείων», σ. 307. 49 Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία, σσ. 90-92. 50 Για το «επιχείρημα της συμμετρίας», βλ. Τσούνα, «Η ορθολογικότητα και ο φόβος του θανάτου στην επικούρεια φιλοσοφία», σ. 570 Warren, Removing fear, σ. 243 και, για την ανάλυση της επιχειρηματολογίας, Warren, Facing Death, σσ. 57-68. 51 Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία, σ. 94. 52 Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σσ. 294-295. 53 Τσούνα, «Οι θεραπευτικές τεχνικές των Επικουρείων», σσ. 291, 307 και «Ο Φιλόδημος και η επικούρεια παράδοση», σ. 327. Βλ. και Warren, Facing Death, σ. 13. 54 Φιλόδημος, Πρὸς τοὺς [] IV (196 Arr. Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, απ. 179, σσ. 424-425). 55 Ζωγραφίδης, «Σχόλια», σ. 564. 17
ματικότητα η προτροπή αφορά σε μια ζωή επικούρεια. Έτσι, το άτομο θα ζει μεν άφοβα αλλά και λιτά, γνωρίζοντας την αξία της ζωής του και του θανάτου αλλά και ποιες ηδονές αξίζει να επιδιώξει 56. Και στην περίπτωση του θανάτου, επομένως, η ορθή θεώρηση των πραγμάτων, η ορθή γνώση 57 είναι αυτή που παρέχει στο άτομο τον τρόπο αντιμετώπισης του φόβου του. ὅθεν γνῶσις ὀρθὴ τοῦ μηθὲν εἶναι πρὸς ἡμᾶς τὸν θάνατον ἀπολαυστὸν ποιεῖ τὸ τῆς ζωῆς θνητόν, οὐκ ἄπειρον προστιθεῖσα χρόνον άλλὰ τὸν τῆς ἀθανασίας ἀφελομένη πόθον. (Επ. προς Μεν. 124) 58 Με τον τρόπο αυτό, θα ξεπεράσει και ένα από τα πιο σημαντικά εμπόδια στην πορεία για την ευδαιμονία του. Και πάλι, επομένως, η φιλοσοφία αποδεικνύει τον θεραπευτικό της ρόλο 59 στη ζωή του ανθρώπου και την ορθή καθοδήγησή του στην ευδαιμονία. Τις υπόλοιπες επιθυμίες, τους φόβους, τα άλογα πάθη, τις κακίες, τις καταστροφές από τα φυσικά φαινόμενα, ο Επίκουρος τα κατατάσσει στις «δοξασίες» και τις προλήψεις, βασισμένες σε λαθεμένες «διαθέσεις» 60, οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα να προκαλούν αγωνίες και φόβους στο άτομο και να το αποσπούν από τη διεκδίκηση της ευδαιμονίας 61. Η εὐδαιμονία έγκειται, επομένως, κατά τον Επίκουρο, στη διατήρηση της ἀταραξίας, σε μια κατάσταση διαρκώς απαλλαγμένη από τον πόνο και τις αγωνίες 62. Αυτήν την κατάσταση και, ως εκ τούτου, την ηθική τελείωση, την έχει επιτύχει πλήρως ο σοφός. Ο σοφός του Επίκουρου, διαθέτει πάμπολλες αρετές και είναι ένας ανώτερος άνθρωπος, ισάξιος με τους θεούς ως προς την αρετή, ο οποίος έχει καταφέρει, παρά τα πάθη του, να διάγει επικούρειο βίο 63, δηλαδή ηθικό και ορθολογικό τρόπο ζωής κατά τις επιταγές του επικουρισμού: 56 Sharples, Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί, σσ. 165-166. 57 Warren, Facing Death, σ. 110. 58 Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σσ. 252-253. 59 Τσούνα, «Η ορθολογικότητα και ο φόβος του θανάτου στην επικούρεια φιλοσοφία», σ. 557. 60 Τσούνα, «Οι θεραπευτικές τεχνικές των Επικουρείων», σ. 284 και «Ο Φιλόδημος και η επικούρεια παράδοση», σ. 343-345. 61 Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία, σ. 82 Τσούνα, «Ο Φιλόδημος και η επικούρεια παράδοση», σ. 342. 62 Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία, σσ. 83, 109. 63 Συγκεντρωμένα στο Ζωγραφίδης, «Σχόλια», σσ. 631-632. 18
ἀλλὰ καὶ τὸν ἅπαξ γενόμενον σοφὸν μηκέτι τὴν ἐναντίαν λαμβάνειν διάθεσιν μηδὲ πλάττειν ἑκόντα (δοκεῖ Ἐπικούρῳ) 64. Και έχει φτάσει σε τέτοιο στάδιο ολοκλήρωσης, όπου πλέον: πάθεσί <τισι> μᾶλλον συσχεθήσεσθαι, <ὃ> οὑκ ἂν ἐμποδίσαι πρὸς τὴν σοφίαν 65. κἂν στρεβλωθῇ δ' ὁ σοφός, εἶναι αὐτον εὐδαίμονα 66. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο και οι θεοί του Επίκουρου αποτελούν «πρότυπα ευδαιμονίας» για τους ανθρώπους, ακόμη κι αν δεν ορίζουν τη μοίρα τους επειδή είναι μακάριοι και μπορούν να παραμένουν σ αυτήν τη μακαριότητα 67. Και όταν το άτομο ζει με παράδειγμα τους θεούς, με άλλα λόγια επικούρεια, δεν χρειάζεται πέραν των βασικών τίποτα επιπλέον για να είναι ευτυχισμένο: ἔλεγε δὲ ἑτοίμως ἔχειν καὶ τῷ Διὶ ὑπὲρ εὐδαιμονίας διαγωνίζεσθαι, μάζαν ἔχων καὶ ὕδωρ 68. 4. Η στάση των Επικούρειων απέναντι στον θάνατο και ο θάνατος του Επίκουρου Η στάση προς τον θάνατο ήταν βασικό στοιχείο στην καθημερινή πρακτική της επικούρειας κοινότητας. Διακηρύσσοντας ότι η κατάκτηση της ευτυχίας είναι εφικτή σε αυτή τη ζωή, ο Επίκουρος υποστήριζε ότι ο θάνατος δεν μας αφορά και ότι δεν υπάρχει λόγος να φοβάται κανείς τη μετά θάνατον ζωή γιατί δεν υπάρχει 69. Ωστόσο, ο Επίκουρος συγκλονίστηκε από τον θάνατο του φίλου του Μητρόδωρου. Ένιωσε μεγάλη και ειλικρινή λύπη για τον θάνατό του και έδειξε το ενδιαφέρον του έμπρακτα, φροντίζοντας για την ανατροφή των παιδιών του 64 Διογένης Λαέρτιος Χ.117 (222a Us., 1.117 Arr.) Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σσ. 480-481. 65 Διογένης Λαέρτιος Χ.117 (596, 587 Us., 1.117 Arr.) Ζωγραφίδης, ό.π., σσ. 486-487. 66 Διογένης Λαέρτιος Χ.117 (601, 598 Us., 1.118 Arr.) Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σσ. 490-491. 67 Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία, σσ. 89-90. 68 Αιλιανός, Ποικίλαι ἱστορίαι (602 Us.) Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σσ. 492-493. 69 Ζωγραφίδης, ό.π., σ. 69. 19
φίλου του και για τα έξοδά τους, χωρίς να περιοριστεί στη συγγραφή παρηγορητικών λόγων 70. Σύμφωνα με τις σωζόμενες πηγές, ο Επίκουρος πέθανε από ασθένεια: υπέφερε από πέτρα, πιθανόν στην ουροδόχο κύστη, η οποία και του προκάλεσε κατακράτηση ούρων, δυνατό πόνο και εν τέλει τον θάνατο μετά από δεκατέσσερις ημέρες (Διογένης Λαέρτιος Χ.15). Την τελευταία μέρα της ζωής του, παρά τους πολυήμερους πόνους, έγραψε στον φίλο του Ιδομενέα με ατάραχο νου: «οι πόνοι της κύστης και του στομαχιού συνεχίζονται με τη μεγαλύτερη δυνατή ένταση. Αλλά τους καταπολεμά η χαρά της ψυχής μου από την ανάμνηση των συζητήσεων που κάναμε μαζί. Αλλά εσύ, όπως αρμόζει στην αφοσίωσή σου προς εμένα και τη φιλοσοφία από τότε που ήσουν νέος, φρόντισε τα παιδιά του Μητρόδωρου» (Διογένης Λαέρτιος Χ.22) 71. Ο Επίκουρος μιλώντας για την κατάσταση της υγείας του και για τους πόνους του, παρουσιάζεται να έχει πλήρη συνείδηση του επερχόμενου τέλους του. Επιδεικνύει, μάλιστα, την ψυχική ηρεμία και την αταραξία με την οποία ένας αληθινός φιλόσοφος οφείλει να αντιμετωπίζει τις συμφορές, ακόμη και αν αυτές οδηγούν στον θάνατο 72. Για τον Επίκουρο οι ηδονές της ψυχής, που προέρχονται από την ανάμνηση των παλιότερων φιλοσοφικών συζητήσεων με τους φίλους του στον Κήπο, είναι μεγαλύτερες από τους σωματικούς πόνους και μάλιστα τους καθιστούν ανίκανους να επηρεάσουν την αταραξία του. Έτσι, με τη στάση που τήρησε απέναντι στους σωματικούς πόνους και στον επικείμενο θάνατο, ο Επίκουρος επιβεβαίωσε στην πράξη ότι ο θάνατος, που θεωρείται από τους ανθρώπους το μεγαλύτερο κακό, δεν είναι τίποτα για εμάς (ΚΔ ΙΙ). Επιπλέον, το ότι ο Επίκουρος στο τέλος της επιστολής προς τον Ιδομενέα του ζητάει να φροντίσει τα παιδιά του Μητρόδωρου είναι ενδεικτικό του πνεύματος της φιλίας και της συντροφικότητας που χαρακτήριζε τον Κήπο 73. Άλλωστε, η παράκληση αυτή περιλαμβάνεται και στη διαθήκη του Επίκουρου, που θεωρήθηκε γνήσιο κείμενό του και την παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος (Χ.19). 70 Ζωγραφίδης, ό.π., σσ. 70-71. 71 Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σ. 70. 72 Για μια παρουσίαση των σχετικών αρχαίων μαρτυριών, εκτός από τις εκδόσεις των ηθικών κειμένου του Επίκουρου, βλ. Κεχαγιά, «Οι θάνατοι του Ζήνωνα και του Επίκουρου στην αρχαία βιογραφική παράδοση». 73 Κεχαγιά, «Οι θάνατοι του Ζήνωνα και του Επίκουρου στην αρχαία βιογραφική παράδοση», σ. 162. 20
Συγκεκριμένα, στη διαθήκη του γίνεται φανερή η φροντίδα του Επίκουρου για την οικογένειά του, τους στενούς φίλους και συμφιλοσόφους του (και τα παιδιά τους), τους δούλους του, τον Κήπο ως φιλοσοφικό τόπο της κοινότητας και τον ίδιο του τον εαυτό (με τη θέσπιση και διατήρηση εορτασμών στο όνομά του) 74. Η παράκληση, λοιπόν, του Επίκουρου στο τέλος της επιστολής προς τον Ιδομενέα αποδεικνύει τη μέριμνά του για τους φίλους του ακόμη και τη στιγμή του θανάτου του, επιβεβαιώνοντας τη μεγάλη βαρύτητα που είχε η ιδέα της φιλίας στην επικούρεια ηθική (Επικούρου Προσφώνησις 23, 78, ΚΔ XXVII) 75. 74 Ζωγραφίδης, Επίκουρος. Ηθική, σ. 551. 75 Κεχαγιά, «Οι θάνατοι του Ζήνωνα και του Επίκουρου στην αρχαία βιογραφική παράδοση», σ. 162. 21
II. Ο Φιλόδημος και η πραγματεία Περὶ θανάτου 1. Η φιλοσοφική ηθική του Φιλόδημου Ο Φιλόδημος (περίπου 110 π.χ. -35 π.χ), επικούρειος φιλόσοφος με πλούσιο συγγραφικό έργο, γεννήθηκε στα Γάδαρα της Παλαιστίνης. Λιγοστές είναι οι πληροφορίες που έχουμε για τη ζωή του. Υπήρξε φιλόσοφος, ποιητής και ιστορικός της φιλοσοφίας και ασχολήθηκε στα έργα του με την ηθική, τη λογική, τη ρητορική, τη θεολογία, την αισθητική, την πολιτική και τη μεταφυσική. Αν και μεγάλο μέρος του έργου του χάθηκε, τα σωζόμενα αποσπάσματα μας δίνουν την δυνατότητα να γνωρίσουμε τη σκέψη και τις μεθόδους του. Μετοίκησε στην Αθήνα, όπου μαθήτευσε στην επικούρεια σχολή, την εποχή που σχολάρχης ήταν ο Ζήνων ο Σιδώνιος. Γύρω στο 88-86 π.χ. μετοίκησε εκ νέου στην Ιταλία, αρχικά στη Ρώμη και έπειτα στην περιοχή της Νάπολης, όπου συνδέθηκε με τον Πείσωνα, πεθερό του Ιούλιου Καίσαρα. Φιλοσοφικά του κείμενα ανακαλύφθηκαν σχετικά πρόσφατα, όταν στα μέσα του 18 ου αιώνα στο σημερινό Ερκολάνο (Herculaneum), μια παραθαλάσσια πόλη πλησίον της Πομπηίας, η αρχαιολογική ανασκαφή έφερε στο φως 1.100 περίπου παπυρικά κείμενα που βρέθηκαν θαμμένα στο εσωτερικό μιας επιβλητικής ρωμαϊκής βίλας. Οι πάπυροι περιέχουν στην πλειονότητά τους έργα της επικούρειας φιλοσοφίας. Σώθηκαν έργα του Επίκουρου, του Πολύστρατου, του Έρμαρχου, του Δημήτριου Λάκωνα και κυρίως πολλά έργα του Φιλόδημου. Χαρακτηριστικό της σκέψης του Φιλόδημου είναι ότι εμβαθύνει σε ζητήματα ηθικού χαρακτήρα. Ασχολείται τόσο με θεωρητικά ζητήματα ηθικής όσο και με πρακτικά. Με τον τρόπο αυτό, ουσιαστικά, ανανεώνει την επικούρεια παράδοση, όπως την παραλαμβάνει από τον Ζήνωνα, χωρίς να απομακρύνεται από αυτήν. Απώτερος στόχος παραμένει η αταραξία και η απομάκρυνση των στρεβλών επιθυμιών και του φόβου του θανάτου που στερούν στο άτομο την ευδαιμονία. Επιπρόσθετα, διερευνά τα συναισθήματα, τις κατηγορίες και την 22
ταξινόμησή τους, τις προδιαθέσεις τους ή τις αντιδράσεις που μπορούν να τα πυροδοτήσουν, δίνοντας ποικίλα παραδείγματα. Έτσι, στα ηθικά του έργα Περί αρετών και των αντικείμενων κακιών και Περί ηθών και βίων ασχολείται με θέματα όπως η κολακεία και η αλαζονεία. Η πραγματεία Περί Παρρησίας πραγματεύεται τη θεματική της ελευθερίας του λόγου και προάγει την αξία της φιλίας. Το έργο του Περί οργής περιλαμβάνεται στην ευρύτερη μελέτη Περί παθών. Η μελέτη του θανάτου αποτέλεσε κύριο σημείο της επικούρειας φιλοσοφίας. Για τον θάνατο έχουν γράψει όλοι οι Επικούρειοι και υπάρχουν αρκετά σωζόμενα κείμενα σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα 76. Iδιαίτερη σπουδή πάνω στο ζήτημα του θανάτου επέδειξε ο Φιλόδημος, στην πραγματεία του Περὶ θανάτου. Σ αυτήν προωθεί το αίτημα για την αταραξία που πρέπει να διακατέχει ψυχικά ένα άτομο σχετικά με αυτόν, τονίζοντας την έλλειψη πόνου που συνοδεύει τον θάνατο, ο οποίος ταυτίζεται με την παντελή απουσία των αισθήσεων. Επιπροσθέτως, ο Φιλόδημος επιχειρεί να άρει τους φόβους και τους δηγμούς 77 που μπορεί να προκαλέσει ο θάνατος και να εξετάσει επιμέρους παραδείγματα και λύσεις, ώστε να βοηθήσει το άτομο να αποκαταστήσει την ορθή κρίση για τη σημασία του θανάτου στη ζωή του. 2. Περὶ θανάτου: θεματικές, δομή και περιεχόμενο Στην πραγματεία Περί θανάτου ο Φιλόδημος επιχειρεί να αντιμετωπίσει και να καταστήσει ανορθολογικούς διάφορους φόβους που σχετίζονται με τον θάνατο. Τα πολλά διαφορετικά είδη φόβων που ενέχουν τη σκέψη του θανάτου είναι πηγή του χειρότερου είδους πόνου και αγωνίας για τον άνθρωπο. Η αφαίρεσή του πόνου αυτού και η σωστή αντιμετώπιση του θανάτου είναι καθοριστικές για να πετύχει το άτομο τον αγαθό βίο 78. 76 Λουκρήτιος, De rerum natura, ΙΙΙ.830-911, 966-1023, 1087, 1094. Smith, Diogenes of Oinoanda, 485-491 77 Τσούνα, «Ο Φιλόδημος και η επικούρεια παράδοση», σ. 352 και «Η ορθολογικότητα και ο φόβος του θανάτου στην επικούρεια φιλοσοφία», σ. 567. 78 Τσούνα, «Η ορθολογικότητα και ο φόβος του θανάτου στην επικούρεια φιλοσοφία», σ. 557. 23
Ο Φιλόδημος ξεκινά την πραγματεία του αναφερόμενος στην απώλεια αντίληψης που διακρίνει τους νεκρούς και στηριζόμενος σε αυτό υποστηρίζει ότι οι νεκροί δεν είναι σε θέση να στερηθούν τα αγαθά. Έπειτα εξετάζει τη σχέση ηδονής και χρονικής διάρκεια της ζωής ενός ατόμου. Στη συνέχεια αναφέρεται στο εάν διατηρούνται οι αισθήσεις κατά τη διαδικασία του θανάτου, και στον χωρισμό ψυχής και σώματος. Προχωρά στην εξέταση συγκεκριμένων ειδών φόβου που σχετίζονται με τον θάνατο. Έτσι, αναφέρεται στον φόβο του πρόωρου θανάτου, στον φόβο ενδεχόμενης ικανοποίησης των εχθρών από τον θάνατό ενός ατόμου, στον φόβο να πεθάνει κανείς δίχως απογόνους και στον φόβο μακριά από την πατρίδα. Στη συνέχεια πραγματεύεται τον φόβο κάποιων ανθρώπων μήπως πεθάνουν άδοξα, αλλά και την ανησυχία ορισμένων για τη μορφή που θα έχουν όταν πεθάνουν. Έπειτα, επιχειρεί να αντικρούσει τον φόβο ορισμένων μήπως παραμείνουν άταφοι ή ενταφιαστούν με ταπεινό τρόπο αλλά και στον φόβο μήπως ο θάνατος τους βρει στη θάλασσα. Ακόμη, πραγματεύεται τον φόβο που έχουν οι άνθρωποι μήπως λησμονηθούν μετά θάνατον και συνεχίζει παραθέτοντας άλλα είδη φόβων. Ο Φιλόδημος ολοκληρώνει την πραγματεία του προβάλλοντας τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει ο σοφός τον θάνατο και προτείνοντας έναν διαρκή διαλογισμό πάνω στον θάνατο. Το κείμενο του Περί θανάτου βρίσκεται στον πάπυρο 1050 (P.Herc. 1050) και το έχουμε χάρη στις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν το 1750 στην πόλη του Herculaneum. Σύμφωνα με πληροφορίες που αντλούμε από τον ίδιο πάπυρο, το αρχικό κείμενο εκτεινόταν σε 118 στήλες, από τις οποίες σώθηκαν σε αποσπασματική ή σχετικά καλή κατάσταση οι 39. 24
ΙΙΙ. Περὶ θανάτου: μετάφραση και σχόλια Στην ενότητα αυτή το κείμενο του Περί θανάτου θα μεταφραστεί και θα αναλυθεί ανά στήλη, χωρισμένο όσο είναι δυνατόν σε θεματικές ενότητες. Δεν θα αναφερθούν οι στίχοι του παπύρου που βρίσκονται σε εντελώς αποσπασματική μορφή. Ωστόσο, στο τέλος της εργασίας σε Παράρτημα θα παρατεθεί ολόκληρο το σωσμένο κείμενο, σύμφωνα με την έκδοση του W. Benjamin Henry. Η απώλεια αίσθησης στους νεκρούς (1.2-21) hjºma'ç dª... paramuvqion ª..ºodekaª... tºoi'ç o{loiç ª..ºdoª... th;n ajnaiçªqhºç ivan ªth;n ejn 5 tw'ªiº teqnavnai mh ªde;n einai pro;ç hjma'ç, eujovªdwç (..) to; th;n çtevrhçin tªw'n ajgaqw'n met ajnaiçqh ç ªivaç ujpavrcouçªaºn a[lupon eªi ai 10 kai; ouj toiauvthn oi{an ejªn tw'i zh'n h ª..ºi ç anomenª... kaqivçthçin. o{ti dª... keimevnwi tw'i lecq ªevnti provteron bohqei' paloª... tou' 15 t_rivtou peri; bivwn dou ª...> cetai d oujdeç ª... athç ajnaiçq hçivaªç... Mhtrovdªwºron dia.ª... katafevrªeºçqai teª... 20 en tw'i çªtºevrhçin omeª... Παρηγοριά... σε όλους ότι η απώλεια αντίληψης καθώς πεθαίνουμε δεν έχει καμία σχέση με εμάς, εύκολα καταδεικνύει ότι η στέρηση των αγαθών συνοδευόμενη από την απώλεια της αίσθησης, δεν προκαλεί πόνο και δεν είναι τέτοια όπως (η στέρηση αγαθών) στη ζωή... και ότι βοηθάει αυτό που ειπώθηκε προηγουμένως του τρίτου βιβλίου του Περί βίων απώλεια αντίληψης Μητρόδωρος... μεταφέρεται στη στέρηση Σχόλια Το σωζόμενο τμήμα της στήλης 1 φαίνεται να αποτελεί μέρος ενός επιχειρήματος υπέρ της άποψης ότι δεν υπάρχει τίποτα να φοβάται κανείς στο 25
να είναι νεκρός, καθώς ο θάνατος συνοδεύεται από απώλεια αντίληψης και άρα είναι κάτι το οποίο δεν μας αφορά. Επιπλέον, στο χωρίο αυτό ο Φιλόδημος προσπαθεί να αντικρούσει τον φόβο ότι ο θάνατος συνεπάγεται στέρηση των αγαθών που θα είχε απολαύσει ο νεκρός αν ήταν ακόμη ζωντανός 79. Ακόμη, υποστηρίζει πως το να μην μπορούμε να απολαμβάνουμε τα αγαθά όταν είμαστε ζωντανοί δεν είναι καθόλου το ίδιο με το να μην τα απολαμβάνουμε όταν είμαστε νεκροί, αφού στην πρώτη περίπτωση συνειδητοποιούμε τη στέρηση ενώ στη δεύτερη όχι 80. Θάνατος και στέρηση αγαθών (2.3-19) peri; aujtou;ç fu-...ºlegovnªtwºn o{pwç mh; ka-...ºeq ajplw'ç ejpi- 5..ºmhª...ºtajgaqa; dia; to; tºajnaivçªqht º aujtoi'ç e[cein kaka; telaª...ºei ga;r wjç ejpi; to; pleªi'çton ejºn tw'i zh'n kata; tºh;n tªw'n ajgaºqw'n çtevrhçin 10 kºai; p ªrovçlºhyin kakw'n.ºhª...ºo umen ujgeivaç çcevçiºç koi ª...º novçwãiã katecomºevnouª...º aijçqhvçewn tºa;ç ejk tªh'ç ajºpobolh'ç aujtw'n 15 mºetªalambºavnontoç ojduvnaç oºujdeª...º o{çh periouçivaç...ºthç kai; ptwceiva...ºuç ajnadecomevnou Σε σχέση με αυτούς που λένε για να μην απλώς τα αγαθά επειδή όσα δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτά φέρνουν κακά πράγματα σε αυτούς αφού ως επι το πλείστον στη ζωή σύμφωνα με τη στέρηση των αγαθών και την απόκτηση των κακών υγεία που 79 Τσούνα, «Η ορθολογικότητα και ο φόβος του θανάτου στην επικούρεια φιλοσοφία», σ. 581. 80 Τσούνα, ό.π., σ. 581. 26
διαταράσσεται από ασθένεια των αισθήσεων μετέχοντας στους πόνους που προέρχονται από την απώλεια αυτών ούτε όση περιουσίας και φτώχειας Σχόλια Η στήλη 2 πραγματεύεται τη στέρηση των αγαθών που συνεπάγεται ο θάνατος, πράγμα το οποίο αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους φόβους των ανθρώπων. Οι άνθρωποι πολύ συχνά τρομάζουν στην ιδέα πως όταν πεθάνουν θα στερηθούν όλα τα αγαθά. Στηριζόμενος στο γεγονός ότι οι νεκροί δεν έχουν αντίληψη ούτε αίσθηση και στο ότι στο μέλλον τα σώματά μας θα έχουν αποσυντεθεί, ο Φιλόδημος προσπαθεί να αποδείξει ότι ο φόβος αυτός είναι στην ουσία ανυπόστατος και ανορθολογικός, καθώς το να μην έχουμε τη δυνατότητα να απολαμβάνουμε τα αγαθά κατά τη διάρκεια της ζωής μας δεν έχει καμία σχέση με το να μην τα απολαμβάνουμε όταν πεθάνουμε. Κατά τη διάρκεια της ζωής του ένας υγιής άνθρωπος είναι δυνατόν να χάσει την υγεία του και ένας πλούσιος να χάσει την περιουσία του. Οι νεκροί, όμως, δεν μπορούν να χάσουν τίποτα, δεν μπορούν να αντιληφθούν κανενός είδους στέρηση, επειδή δεν μπορούν να αντιληφθούν τίποτα. Το σώμα (3.4-11)...ºai pªeºri; qeou;ç eijnª......ºti to; çw'ma kaqekª......º ijçomevgeqeç givnetaªi......º a[peiron, kata; de; th;ªn..ºaª...º pep eraçmevnwãiã to; pª......ºntai kai; to; gegonªo;ç (.)...ºç kai; to; geª......ºalogivzont ªai σε σχέση με τους θεούς το σώμα γίνεται ίσο στο μέγεθος άπειρο, και σε σχέση με πεπερασμένο και το που έχει γίνει και αναλογίζονται 27
Χρονική διάρκεια του βίου και ηδονή (3.32-39) ejpicewvm ªeqa..... eiºrhmevnoiç Dio;ç çwth'rªoç wjçº t h; ªn aujth;n hjºdonh;n oj poço;ç crovnoç tw'i ajpeivrwiº paraçkeuavzein pevfuken o{t ªan 35 tiç aujºth'ç katalavbhãiã tou;ç o{rouç, to; ªde; çuvnkriºma to; çavrkinon eujqu;ç ajpolaªbei'n taujtªo; mevgeqoç th'ç hjdonh'ç o{peªr...º a[peiroç crovnoç periepoivhªçe Ας προσφέρουμε σπονδές στον Δία Σωτήρα, [για τους λόγους] που δηλώθηκαν ήδη, για το ότι ο (λίγος) χρόνος σύμφωνα με τη φύση μπορεί να εξασφαλίσει την ίδια ηδονή με τον άπειρο (χρόνο), από τη στιγμή που κάποιος κατανοεί τα όριά της, και η σάρκα να επιτύχει πολύ γρήγορα το ίσο μέγεθος ηδονής που διασφαλίζει ο άπειρος χρόνος. Σχόλια Στη στήλη 3 διατυπώνεται η άποψη πως ο πεπερασμένος χρόνος είναι δυνατόν να εξασφαλίσει την ίδια ηδονή με τον άπειρο και εγείρεται το ζήτημα του πόσο χρόνο χρειάζεται κανείς για να πετύχει το ύψιστο αγαθό και να καταστήσει τη ζωή του πλήρη. Ο Επίκουρος ήταν ο πρώτος που υποστήριξε την άποψη αυτήν, καθώς στο φιλοσοφικό του σύστημα η ηδονή ή η απουσία πόνου αποτελεί το ύψιστο αγαθό και από τη στιγμή που αυτό επιτευχθεί, δεν μπορεί να αυξηθεί παρά μόνο να λάβει διαφορετικές μορφές (Κικέρων, De finibus, Ι.38). Δεν καθορίζεται η αξία μιας ζωής ανάλογα με το πλήθος των ηδονών που περιλαμβάνει. Η ύψιστη ηδονή είναι δυνατόν να επιτευχθεί σε περιορισμένο χρόνο και η επέκταση του χρόνου στο άπειρο δεν της προσθέτει τίποτε περισσότερο: ο άπειρος και ο πεπερασμένος χρόνος περιέχουν ίση ηδονή, αν κάποιος εκμετρούσε τα όριά της με το λογικό (ΚΔ ΧΙΧ) και για αυτό ο επικούρειος σοφός δεν ενδιαφέρεται για το αν θα απολαμβάνει τη διαρκέστερη ζωή αλλά την πιο ευχάριστη (Επ. προς Μενοικέα 126). 28
Η διατήρηση αισθήσεων κατά τη διαδικασία του θανάτου (4.2-13 & 5.1-7) STHLH 4..º dunato;n anª... ti givneçqai levgetaªiº kaqaª... dunato;n ujpavrceªiºn, ei[dwl ªa de; gen- n_a'çqai kaq ou}ç ajpoªdivºdwçi ªtrovpouç. 5 hjmei'ç me;n ou toi'ç eijrhmevnoªiç crwv- m_eqa peri; tw'n prokeimevnwn: ªoiJ de; plouçivwç katenceirou'çi to;n ª... paratiqevnteç o{tan ejkpnevonªtaç qw'- çin wjç meq hjdonh' ªçº teleutw'nªtaç 10 tou;ç ejn tw'i ªçºunouªçiºavzein kai; toª... c omª... ejºn ajªrrºwçtivaiç gonªh;n pro- i>e mevªnouç...ºnª... STHLH 5...ºoiç ªtºw'n kar diakw'n kai; ª... kwn ajpovnwç ajmauroumenª... meta; ta;ç eujwcivaç ejn toi'ç u{pn ªoiçº t o; zh'n p_roi>emªevºnouç. kai; tou;ç ejn tªoi'ç kavºroiç kai; tºai'ç ejgl ªuvçºeçin ajnaiçqhtou'nªtaç,º oujkev- 5 t_i d º ajnªaºfevrontaç. ajl l a; ªtau'ºta kai; ta;º toiaªu'ºt ejcevtwçan oª...ºorivaç 4.2-12 Λέγεται ότι είναι δυνατό κάποιος [καθώς αφήνει την τελευταία του πνοή] να διατηρεί κάποια αντίληψη, όπως επίσης ότι είναι δυνατόν να δημιουργούνται είδωλα (μεμβράνες ατόμων), σύμφωνα με τους τρόπους που εξηγεί. Εμείς, λοιπόν, χρησιμοποιούμε αυτά που έχουν ειπωθεί σχετικά με τα προκείμενα. Εκείνοι, όμως όταν διατείνονται ότι πεθαίνουν νιώθοντας ηδονή όσοι ξεψυχούν κατά τη διάρκεια σεξουαλικής πράξης... και εκσπερματώνουν σε αρρώστιες 5.1-7 και εκείνοι που έχουν πρόβλημα με την καρδιά τους σβήνουν χωρίς να αισθάνονται πόνο μετά από ξεφάντωμα και εγκαταλείπουν τη ζωή κατά τη διάρκεια του ύπνου. Και εκείνοι που χάνουν τις αισθήσεις τους όταν βρίσκονται σε λήθαργο ή έχουν λιποθυμήσει και δεν επανέρχονται ποτέ ξανά. Όμως αυτά και άλλα παρόμοια ας τα έχουν αυτοί που 29
Σχόλια Ο Φιλόδημος στη στήλη 4 αναφέρεται στην πιθανότητα διατήρησης των αισθήσεων κατά τη στιγμή του θανάτου. Η συζήτηση συνεχίζεται στις στήλες 5 και 6, αλλά η κατάσταση του σωζόμενου κειμένου τους δεν επιτρέπει την ανάλυση τους. Πολύ σημαντική είναι η συμβολή του Φιλόδημου στη μελέτη και εξέταση των φόβων που σχετίζονται με τη στιγμή και τη διαδικασία του θανάτου, καθώς προσπάθησε μέσω επιχειρημάτων να τους αντιμετωπίσει 81. Στις συγκεκριμένες στήλες επιχειρεί να αποδείξει ότι η διαδικασία του θανάτου δεν περιλαμβάνει έντονο πόνο, άποψη που υποστηρίζεται από κάποιους φιλοσοφικούς αντιπάλους τους, τους οποίους όμως δεν κατονομάζει. Οι αντίπαλοι του Φιλόδημου στηριζόμενοι στην ατομική θεωρία αναφέρουν ότι τη στιγμή που πεθαίνουμε οι αισθήσεις διατηρούνται, αφού εισβάλλουν στο σώμα άτομα μέσω κάποιων πόρων από τους οποίους την ίδια στιγμή εξέρχονται τα άτομα της ψυχής 82. Για να ενισχύσουν τους ισχυρισμούς τους, οι αντίπαλοί του αναφέρονται σε ανθρώπους που πέθαναν κατά τη σεξουαλική πράξη νιώθοντας ηδονή αλλά και σε άλλους οι οποίοι πέθαναν νιώθοντας πόνο. Ο Φιλόδημος, σύμφωνα με τη Βούλα Τσούνα, απαντά υποστηρίζοντας πως οι αισθήσεις τη στιγμή του θανάτου είναι εντελώς μειωμένες αν όχι ανύπαρκτες και αναφέρεται σε ανθρώπους που πεθαίνουν στον ύπνο τους ή σε άλλους που χάνουν τις αισθήσεις τους λόγω φαρμάκων 83. 81 Τσούνα, «Η ορθολογικότητα και ο φόβος του θανάτου στην επικούρεια φιλοσοφία», σ. 590. 82 Τσούνα, ό.π., σ. 590. 83 Τσούνα, ό.π., σ. 590-591. 30
Ο χωρισμός ψυχής και σώματος (7.38-8.37) STHLH 7 çumbhv- STHLH 8 çetaiv te kata; to;n lovªgon meta; tw'n a[ªkºrwn ajlghdovnwn ejªpigivneçqai ta;ç teleutavç, ajxiouvntwªn ajºd uvnªaton ei ai th;n ajnupevrblhton luv eçqai çuªmpaqivan a]_n mh; met ojclhvçewªçº ajnuperªblhvtou. 5 fhvçomevn te th;n çumpaqivan prªo;ç to; çw'ma th'ç yuch'ç eij kai; ta; polla;.ª... met ojclhvçewç aijtiva.ª...ºç h] pªuºkªnouv- çºhç ajçummevtrwç ta; mªovria tºw'n zwvªiwn h] dii>çtanouvçhç, ajll ouj fªamevºn ge ajdªuvna- 10 ton luqh'naiv pot aujth;n ªojlivgºhç tucoªu'- çanº ejteroiwvçewç h{tiç ªoujºk a[r ªejçºtiv tinoç a_jºlgªhdovºnoç aªijºtiva: lªepºtom erh;ç ga;r ouçºa kai; televwç eujkivnªhtoç hjº yªuºch; ka ªi; diªa; tou't ejk mikrotavtªwºn çªunºeçthkªui'a 15 kai; leiºotavtwn kai; perifeªreºç tavªtºwn...ºç ª...ºmevnh kai; para; tou'to pollh;n ajºporivaªn pºarevªcºouça, pw'ç oujªkº ejxivpta- tai l ª...ºwn povrwn ejn th'i çaªr- ki; pª...ºhmª... º h] ªejºk tivnoç ªoujºk a]n 20 ei[pªaimºeªn...ºoª.º aijtiva ªç... th;ªn... diavºkriçin ª... de- doivka ª..n... ajºpoteteleç- mevªn...ºamª... çunª...ºwn tª...wºn 25 a ª... tevºryewç a-...ºakaª... touçap ª...º çumba ªivnºei kataª...ºa i perª..ºrouç dªiºa.ron ª... kºa]n ei[ tiç, ejpeidhvper ªejk- 30 toiouvtwªnº çunevçthken, ªajºxiwvih dªi- aãiãttovntwn kata; th;n çuvnkriçªin pavn- twç meq hjdonh'ç givnªeçqai ta;ç te- 31
leutavç, oujk a]n ajpiqanª......ºtomen çumbaivneªi... th;n 35 ajnupevrblhton koinw ªnivan... k_aªi; tºevryewç. kai; ga;ªr... 7.38-8.28 οι θάνατοι [συνοδεύονται από] ακραίο πόνο καθώς, όπως ισχυρίζονται (κάποιοι αντίπαλοι), είναι αδύνατον να μπορεί να διαλυθεί η στενότερη όλων των ενώσεων δίχως τη μεγαλύτερη δυνατή ενόχληση. Θα αναγνωρίσουμε ότι υπάρχει συνάφεια ανάμεσα στο σώμα και την ψυχή, ακόμη και αν... κατά κύριο λόγο αποτελεί την αιτία (ασθένειας)... συνοδεύεται από πόνο ή συστέλλει με αφύσικο τρόπο ή πρήζει τα μέλη των όντων. Εντούτοις δεν ισχυριζόμαστε ότι είναι αδύνατο αυτή η συνάφεια να μπορεί να διαλύεται κάποτε, αφού υφίσταται μια μικρή αλλοίωση, η οποία όμως δεν είναι η αιτία κάποιου είδους πόνου. Γιατί η ψυχή λεπτομερώς πλασμένη και απόλυτα ευκίνητη, και για αυτό έχει συντεθεί από πολύ μικρά και λεία και στρόγγυλα (άτομα), και κατά συνέπεια προκαλεί μεγάλη απορία, πώς δεν βγαίνει απλώς πετώντας, καθώς υπάρχουν πόροι στο σώμα, αναρίθμητοι. Ή για ποιον λόγο δεν θα λέγαμε ο διαχωρισμός φοβόμαστε, αφού έχει ολοκληρωθεί ευχαρίστηση συμβαίνει 8.30-37 Ακόμη και αν κάποιος, καθώς η ψυχή έχει συντεθεί από τέτοια μέρη, αξίωνε ότι όταν αυτά εκτινάσσονται από την όλη σύνθεση, οι θάνατοι συμβαίνουν συνοδευόμενοι από ηδονή, δεν θα έλεγε κάτι απίθανο. Συμβαίνει την ανυπέρβλητη σύνδεση και ευχαρίστησης Σχόλια Οι αντίπαλοι του Φιλόδημου θεωρούν ότι δεν είναι δυνατόν να διαλυθεί η ένωση σώματος και ψυχής χωρίς να προκληθεί υπερβολικός πόνος. Ο Φιλόδημος απαντά αναγνωρίζοντας μεν τη στενή σχέση ψυχής και σώματος, επισημαίνοντας δε ότι η διάλυση της σχέσης αυτής δεν επιφέρει αναγκαστικά πόνο. Επιπλέον, προσθέτει ότι η αιτία του πόνου που τυχόν νιώθει ο ασθενής πριν από τον θάνατό του δεν ταυτίζεται με την αιτία του θανάτου του. Για τον Φιλόδημο η σχέση που υπάρχει μεταξύ πόνου και θανάτου είναι ως επί το πλείστον τυχαία και οφείλουμε πάντα να ξεχωρίζουμε τον πόνο από τον θάνατο. Ο Φιλόδημος αρνείται πως ο θάνατος είναι πάντοτε οδυνηρός. Μάλιστα υποστηρίζει ότι ίσως είναι και ευχάριστος, αφού οι αναρίθμητοι πόροι που 32
υπάρχουν στο σώμα διευκολύνουν τα λεπτά και ευκίνητα άτομα της ψυχής να βγούν από αυτό, χωρίς να προκαλείται καμία δυσάρεστη ενόχληση ή κανενός είδους πόνος. Ο θάνατος ως μία από τις αλλαγές που καλείται να αντιμετωπίσει η ψυχή (9.1-18)..ºtav tinaç mevqaç kai; cwrªi;ç......ºpovnou, ªkaºqavper ejpi; th'ç a ªujxhvçewç th'çº ajpo; tw'n paidivwn ejpi; th;ªn ajkºmh;ªn kai;º th'ç ajpªavºçhç ajpo; tw'n a[kªrºwn fqivç_ewçº ejpi; to; gh'raç. givnontai de; neaniv- 5 aiçº m etabolai; kai; di ajçummevtrwn kinhºmavtwn w{çper eijç u{pnon ujpo; tou' m_hkºwnivou. plh;n kai; to; biaivouªç givºneçqai tºou;ç ajpoçpaçmou;ç th'ç yuch'ç ajpo; tou' çwvªmatoç kai; dia; tou'to th;n megivç- 10 thn ejtºeroivwçin ªejpºakolouqei'n aª..ºi w...ºt ikª.ºneª...ºn : ouj ªga;ºr ejx ajnavgkhç...ºdekª...ºnwª...ºe t ouª.ºç karp...ºn devndrwªn.º aj lla; k ai; ka-...ºp allotriª...ºl e 15...ºç ª..º teleoª..ºq ª...ºton...º kaq ªavºper ujpemimnhvçkomen...ºteª...º ka ªta; tºo; koinon Και σε περιπτώσεις μέθης, ο πόνος, όπως στην εξέλιξη από την παιδική ηλικία στην ηλικία της ακμής, και όπως στη γενική φθορά από τη νεότητα στα γηρατειά. Και γίνονται μεταβολές και στους νεαρούς, μέσω δυσανάλογων κινήσεων, όπως στον ύπνο λόγω του μηκωνίου Εκτός από το ότι ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα είναι βίαιος και ως επακόλουθο έρχεται η μεγαλύτερη αλλαγή όχι απαραίτητα Αλλά και απομάκρυνση ολοκληρωτική, όπως ανέφερα, σε συμφωνία με κοινό... 33
Σχόλια Στη στήλη 9 ο Φιλόδημος αναφέρει κάποιες μεταβολές με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπη η ψυχή ενός ατόμου κατά τη διάρκεια της ζωής του, όπως για παράδειγμα τη μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση και από τη νεότητα στα γηρατειά. Με τα παραδείγματα που αναφέρει, ενδεχομένως θέλει να τονίσει ότι η αλλαγή που συμβαίνει στον θάνατο είναι άλλη μια μεταβολή όπως τόσες άλλες και δεν είναι κατ ανάγκην κάτι τόσο βίαιο, απότομο και οδυνηρό. Αλλά και στην περίπτωση που ο διαχωρισμός σώματος και ψυχής γίνει με βίαιο τρόπο, ο πόνος θα είναι εξαιρετικά σύντομος. 10.1-12...ºmenein u{çter on çhmªaºn- qhçetºa i lev gonªt...º.emen.. mht ejkº peivraç mhvte dia; çhmeªivwn... katalaºbei'n th;n ejn ta i 'ç ejgªlºe ªivyºe- çi...ºuthç pªavºntwç ojc lhvçewç 5...ºwçiaç ojpotevrwç ªe[ºcei fh ªmi;...ºon ujpavrcein, ei[per a[ra...º ujp Epikouv ªrouº dia; t w'n ª...ºw n ta; me;n ejk th'ç ejpimar- tªurhvçewç çpa'çºqai, ta; d ejk th' ªçº toi'ªçº fai- 10 noªmevnoiç çumªfwnivaç, w n oujdevt e- r_on ª...ºw kaçi. to; ga;r au mª.... έπειτα θα επισημανθεί ούτε από την εμπειρία αλλά ούτε και από τα σημάδια να καταλάβει την κατά την εντελώς η ίδια ενόχληση ποια από τις δύο καταστάσεις έχει Εγώ ισχυρίζομαι ότι δεν είναι φανερό, εάν και από τον Επίκουρο με την έννοια ότι κάποιες πεποιθήσεις προέρχονται από μαρτυρία, και άλλες από τη συμφωνία με τα πράγματα που είναι φανερά Τίποτα από τα δύο δεν έχουν 34
11.6-8 o} pavnteªç ejpivºçtant aªi...º ajlghdovnwªnº çumbaivnei.ª...ºqht_on eijakevnai. cwri;ç ª...ºein αυτό που όλοι γνωρίζουν καλά πόνους συμβαίνει έχει αφήσει πίσω ό,τι. Χωρίς 11.9-14 televwç, ejkei'no mhden ª...º de- 10 dievnai, pavntaç de; tou'to ª...ºp rovteron eªijrhvkaºmen dhloikª... nw.ª...ºa ç ejk tou' prª....ºyeª... katalabwçª..... ολοκληρωτικά. Κανείς δεν φοβάται αυτό, αλλά όλοι (φοβούνται) αυτό το έχουμε αναφέρει προηγουμένως να καταλάβουν Ο φόβος του πρόωρου θανάτου (12.2-17.17) STHLH 12 diovti th;n a[wron teleªuth;n... tineç ejkklªivnoºuçin ejlpªivzonteç pol- lw'n ajgaqw'ªn ejºn tw'i pleivªoni crovnwi kºth'çin e{xein, ªa} cºwri;ç th'ç gnhçªivaç filoço- 5 fivaç oujd ejn u{pªnwºi dunata; p ªeripoihvçaç- q_ai, di h}n aijtivaªnº aujth;n neotª... t w' n pleivçtwn ajnqrwvpwn e ª... to plei'çton crovnon ejpivqeçin ª... poioumevnwn ajxªiºolovgou pwç oª... 10 o_n. crovnwi me;n ªgºa;r metrou'ntªeç tajga- qovn, oujde;n mevªga pºeripoihçovmeª......ºai th'ç dªianºoivaç ujpe;r tw'nª... 35