Δικαστική Ανθρωπολογία Δρ Κωνσταντίνος Μωραΐτης Δικαστικός Ανθρωπολόγος Επίκουρος Καθηγητής Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ Δικαστική ανθρωπολογία Κλάδος της φυσικής ανθρωπολογίας που ασχολείται με την ανθρωπολογική διερεύνηση πτωματικών υπολειμμάτων ή σκελετικού υλικού δικαστικού ενδιαφέροντος. 1
Ιατροδικαστικές επιστήμες Ιατροδικαστική. Δικαστική ανθρωπολογία. Οδοντιατροδικαστική. Γενετική ιατροδικαστική. Βλητική. Δικαστική εντομολογία. Δικαστική βοτανική. Δικαστική ανθρωπολογία στην Ελλάδα Πριν το 1999: Εξέταση οστών από ιατροδικαστές με «εμπειρικές» ή απαρχαιωμένες μεθόδους. 1999: Εξέταση οστών ιατροδικαστικού ενδιαφέροντος στο Εργαστήριο Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ. 2008: Συγκρότηση ειδικής Μονάδας Δικαστικής Ανθρωπολογίας στο Εργαστήριο Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ. 2010: Έκδοση του βιβλίου του S.N. Byers Δικαστική ανθρωπολογία στην ελληνική γλώσσα. 2
Μονάδα ΔΑ Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ Διενεργεί ανθρωπολογική εξέταση σε πτωματικά υπολείμματα μετά από έγγραφη παραγγελία των αρμοδίων ανακριτικών Αρχών. Συμβάλλει: Στην εκπαίδευση των φοιτητών του ΕΚΠΑ και των ειδικευομένων ιατρών στην ιατροδικαστική. Στην προαγωγή της έρευνας στον τομέα της δικαστικής ανθρωπολογίας. Ανθρωπολογική διερεύνηση Επιτόπια έρευνα Εργαστηριακή εξέταση 3
Επιτόπια έρευνα Επιτόπια έρευνα Αποσκοπεί στη συστηματική συλλογή όσο το δυνατόν περισσότερων πληροφοριών από το χώρο. Η περιοχή ερευνάται εφαρμόζοντας αστυνομικές τεχνικές και αρχαιολογικές μεθόδους. Στάδια επιτόπιας έρευνας: Εντοπισμός σκελετού Τοπογραφική αποτύπωση χώρου Ανασκαφή 4
Εντοπισμός σκελετικού υλικού Αποτελεί πρωταρχικό στάδιο της επιτόπιας έρευνας. Η έρευνα προσαρμόζεται ανάλογα με το φυσικό ανάγλυφο της περιοχής. Διερεύνηση της επιφάνειας του εδάφους με σκοπό την αναζήτηση ενδείξεων που μαρτυρούν την παρουσία ανθρώπινων υπολειμμάτων. Τοπογραφική αποτύπωση Καθορισμός σημείου αναφοράς. Αποτύπωση των ανευρεθέντων πειστηρίων σε τοπογραφικό σκαρίφημα. Οριοθέτηση τετραγωνικού καννάβου. Αξιολόγηση της συνάφειας των ευρημάτων. Φωτογράφηση των ανευρεθέντων πειστηρίων. 5
Ανασκαφή Η συστηματική περισυλλογή του σκελετικού υλικού με τη χρήση αρχαιολογικών μεθόδων. Ο τρόπος διεξαγωγής της εξαρτάται από τη θέση ανεύρεσης των πειστηρίων: - Εκτεθειμένα στην επιφάνεια του εδάφους - Ενταφιασμένα Εργαστηριακή εξέταση 6
Προετοιμασία υλικού για εξέταση Παρασκευή σκελετικού υλικού. Ανάταξη κατακερματισμένων οστών. Τοποθέτηση οστών σε ανατομική διάταξη. Καταγραφή σκελετικού υλικού. Ερωτήματα Πρόκειται για οστά ή κάποιο οστεόμορφο υλικό; Πρόκειται για ανθρώπινα ή ζωικά οστά; Προέρχονται από ένα ή περισσότερα άτομα; Ποια είναι η φυλετική καταγωγή, το φύλο, η ηλικία και το ανάστημα του ατόμου; Υπάρχουν στα οστά ιδιαίτεροι χαρακτήρες που να συμβάλουν στην ταυτοποίησή του; Υπάρχουν σκελετικές κακώσεις; Υπάρχουν μεταθανάτιες αλλοιώσεις στα οστά; Πόσος χρόνος παρήλθε από το θάνατο; 7
Διάκριση οστών από άλλα υλικά Ο προσδιορισμός της φύσης του υλικού είναι αναγκαίος, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις έντονου κατακερματισμού του. Χρησιμοποιούμενη μεθοδολογία: - Μακροσκοπική εξέταση - Οπτική μικροσκοπία - Ηλεκτρονική μικροσκοπία σάρωσης Διάκριση ανθρώπινων ζωικών οστών Ορισμένα ζωικά οστά μπορεί να εκληφθούν λανθασμένα ως ανθρώπινα. Η κακή διατήρηση των οστών δυσχεραίνει τη διάκριση ανθρώπινων - ζωικών οστών. Κατά την επιτόπια έρευνα συχνή είναι η ανεύρεση ανθρώπινων με οστά ζώων. 8
Εκτίμηση αριθμού ατόμων Ο ανθρώπινος σκελετός αποτελείται από 206 οστά. Η εκτίμηση βασίζεται στην καταμέτρηση των διφυών οστών του σκελετού. Απαραίτητη προϋπόθεση: Ανάταξη κατακερματισμένων οστών Τοποθέτηση οστών σε ανατομική διάταξη Εκτίμηση φυλετικής καταγωγής Ο σκελετός εντάσσεται σε φυλετική ομάδα που φέρει κοινά μορφολογικά γνωρίσματα. Το κρανίο παρέχει τα πιο αξιόπιστα σημεία διάκρισης της φυλετικής καταγωγής. Διακρίνονται 3 φυλές: Καυκασοειδής φυλή Μογγολοειδής φυλή Νεγροειδής φυλή 9
Προσδιορισμός φύλου Βασίζεται στις μορφολογικές διαφορές των οστών μεταξύ των δύο φύλων. Πραγματοποιείται με τη μορφολογική και μετρική ανάλυση του σκελετού. Μορφολογική ανάλυση: Αξιολόγηση γνωρισμάτων πυέλου και κρανίου. Οστεομετρική ανάλυση: Μέτρηση οστών με μετρικό διμορφισμό. Εκτίμηση ηλικίας Δίνεται με τη μορφή ηλικιακού εύρους (π.χ. 3-5 ετών, 25-35 ετών, 50+). Υπάρχουν μακροσκοπικές και ιστολογικές μέθοδοι. Η μεθοδολογία βασίζεται: Στη διάπλαση του σκελετού και των δοντιών. Σε μορφολογικές μεταβολές ορισμένων ανατομικών δομών με την πάροδο της ηλικίας. 10
Μέθοδοι για ανήλικα άτομα Αξιολογούνται: Το μήκος των μακρών οστών. Η εμφάνιση και ο βαθμός συνοστέωσης των πρωτογενών και των δευτερογενών πυρήνων οστέωσης των οστών του σκελετού. Η διάπλαση των δοντιών. Ο χρόνος ανατολής των δοντιών. Μέθοδοι για ενήλικα άτομα Αξιολογούνται κυρίως: Ηβική σύμφυση. Ωτοειδής επιφάνεια. Στερνικό άκρο 4 ης πλευράς. Εκφυλιστικές αλλοιώσεις ανατομικών δομών. 11
Ιστολογικές μέθοδοι Θεωρούνται πιο αξιόπιστες μέθοδοι για την εκτίμηση της ηλικίας ενήλικων ατόμων. Απαιτούν ειδικό εξοπλισμό και ειδική εκπαίδευση για τη χρήση τους. Οι δύο πιο διαδεδομένες μέθοδοι αξιολογούν: Αναδόμηση φλοιώδους οστού. Ιστολογικές μεταβολές των δοντιών. Υπολογισμός αναστήματος Θετική συσχέτιση μήκους οστού - ύψους. Μέτρηση ενός ακέραιου μακρού οστού. Εφαρμογή της μέτρησης σε εξισώσεις εξάρτησης. Η επιλογή της κατάλληλης εξίσωσης εξαρτάται από τη φυλετική καταγωγή και το φύλο. Υπάρχουν και μέθοδοι για την εκτίμηση του αναστήματος από κατακερματισμένα οστά. 12
Εκτίμηση ιδιαίτερων χαρακτήρων Ταυτότητα το σύνολο των χαρακτηριστικών που προσδιορίζουν και διακρίνουν ένα άτομο από τα υπόλοιπα μέλη ενός πληθυσμού. Ταυτοποίηση - αποτελεί θέμα μείζονος σημασίας κατά την ιατροδικαστική διερεύνηση ενός θανάτου. Βασίζεται στην αντιπαραβολή των ιδιαίτερων γνωρισμάτων του ατόμου με τα ευρήματα που καταγράφονται στο ιατρικό ιστορικό του. Μέθοδοι ταυτοποίησης Οπτική επισκόπηση. Δακτυλοσκοπία. Ταυτοποίηση βάσει ιδιαίτερων γνωρισμάτων. Ανθρωπολογική ταυτοποίηση. Ακτινογραφική ταυτοποίηση. Οδοντιατρική ταυτοποίηση. Επικουρικές μέθοδοι. Μέθοδος αποτυπώματος DNA. 13
Οδοντιατρική ταυτοποίηση Βασίζεται στην αντιπαραβολή των ευρημάτων από το οδοντιατρικό ιστορικό με τα ευρήματα της μεταθανάτιας εξέτασης. Ακολουθεί της ανθρωπολογικής εξέτασης. Τα ευρήματα καταγράφονται σε οδοντόγραμμα. Αποτελεί αντικείμενο της οδοντιατροδικαστικής. Επικουρικές μέθοδοι ταυτοποίησης Μπορεί να συμβάλουν στην ανεύρεση επιπλέον γνωρισμάτων του ατόμου. Δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται ως αποκλειστικές μέθοδοι για την ταυτοποίηση του ατόμου. Χρησιμοποιούμενες μέθοδοι: - Ανάπλαση του προσώπου από το κρανίο - Φωτογραφική υπέρθεση 14
Ανάπλαση του προσώπου Ανακατασκευή των φυσιογνωμικών γνωρισμάτων του ατόμου με σκοπό τη μεγαλύτερη δυνατή προσέγγιση της όψεως που είχε εν ζωή. Βασίζεται στην εκτίμηση του πάχους των μαλακών μορίων του προσώπου σε σημεία του κρανίου. Οι μετρήσεις λαμβάνονται με βελόνες ή με τη χρήση απεικονιστικών τεχνικών (CT, MRI). Πραγματοποιείται με τη χρήση: Καλλιτεχνικού πηλού. Σχεδιάζοντας τα μαλακά μόρια πάνω στο κρανίο. Φωτογραφική υπέρθεση Βασίζεται στην υπέρθεση της φωτογραφίας του κρανίου πάνω σε φωτογραφία που ελήφθη εν ζωή. Οι δύο εικόνες συγκρίνονται σημείο προς σημείο. Αντιπαραβάλλονται: Ύψος και πλάτος προσώπου Θέση διαφόρων ανατομικών σχηματισμών Χρησιμοποιείται ως μέσο αποκλεισμού κάποιου ατόμου ή ως τεχνική για την ενίσχυση άλλων μεθόδων ταυτοποίησης. 15
Μέθοδος αποτυπώματος DNA Απομόνωση DNA από τα οστά και τα δόντια του θύματος και σύγκρισή του με το γενετικό υλικό ζώντων μελών της οικογένειάς του. Λαμβάνεται πυρηνικό ή μιτοχονδριακό DNA. H μέθοδος επιβεβαιώνει την ταυτοποίηση που έχει γίνει με τη χρήση άλλων μεθόδων. Αξιολόγηση σκελετικών κακώσεων Κάκωση Η βλάβη του σώματος που προκαλείται από την επίδραση κάποιου εξωτερικού παράγοντα. Σκελετικές κακώσεις Αποτελούν τη μοναδική πηγή πληροφοριών για τον καθορισμό της αιτίας και του είδους του θανάτου σε ανθρώπινα υπολείμματα. 16
Ερωτήματα Χρόνος πρόκλησης κάκωσης. Μηχανισμός πρόκλησης. Διεύθυνση δύναμης που έπληξε το οστό. Τύπος και χαρακτηριστικά οργάνου. Αριθμός και σειρά πλήξεων. Χρόνος πρόκλησης κακώσεων Προθανάτιες κακώσεις. Περιθανάτιες κακώσεις. Μεταθανάτιες κακώσεις. 17
Τύποι σκελετικών κακώσεων Θλαστικές κακώσεις. Κακώσεις από νύσσοντα ή τέμνοντα όργανα. Κακώσεις από πυροβόλα όπλα. Κακώσεις από συμπίεση του τραχήλου. Αξιολόγηση μεταθανάτιων αλλοιώσεων Παρέχουν σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τις συνθήκες θανάτου του ατόμου. Οφείλονται στη δράση: Φυσικοχημικών παραγόντων Βιολογικών παραγόντων. Ανθρωπογενών παραγόντων. 18
Εκτίμηση του χρόνου θανάτου Αποτελεί σημαντικό και πολύπλοκο ζήτημα. Βασίζεται στην εκτίμηση της προόδου των πτωματικών φαινομένων. Παράγοντες που λαμβάνονται υπ όψιν: Κλιματολογικές συνθήκες Παρουσία ή απουσία οσμής Δραστηριότητα πτωματοφάγων ζώων Συνοδά αντικείμενα Διάκριση πρόσφατων παλαιών οστών Αξιολογούνται: Κατάσταση διατήρησης οστών. Αισθητικές παρεμβάσεις. Ιατρικές παρεμβάσεις. Οδοντιατρικές εργασίες. Ενδείξεις νεκροτομικής διερεύνησης. Προσωπικά αντικείμενα. Συνθήκες ταφής. 19
Εφαρμογές Δικαστικής Ανθρωπολογίας Εφαρμογές ΔΑ Μαζικές καταστροφές. Διερεύνηση εγκλημάτων πολέμου. Εκτίμηση ηλικίας ζώντων ατόμων. Μελέτη οστών ιστορικού ενδιαφέροντος 20