ΚΟΚΚΙΝΟΠΗΛΟΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗΣ ΘΕΣΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΕΥΓΕΝΙΑ ΑΔΑΜ ΚΟΚΚΙΝΟΠΗΛΟΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗΣ ΘΕΣΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ T ο καλοκαίρι του 1962 ο E.S. Higgs ξεκίνησε επιφανειακές έρευνες στη Δυτική Μακεδονία και την Ήπειρο, με την υποστήριξη της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα, της Βρετανικής Ακαδημίας και του Μουσείου Αρχαιολογίας και Εθνογραφίας του Πανεπιστημίου του Cambridge. Σκοπός του προγράμματος ήταν η συλλογή πληροφοριών για το κλίμα και τα αρχαιολογικά κατάλοιπα στην Ελλάδα κατά το τελικό Πλειστόκαινο, τα οποία θα μπορούσαν να συσχετιστούν με αυτά από τη Βόρεια Αφρική, και από τη Βορειοδυτική και Κεντρική Ευρώπη. Μέχρι εκείνη την περίοδο οι γνώσεις για την Παλαιολιθική εποχή στην Ελλάδα ήταν υποτυπώδεις. Η γεωγραφική θέση της Ελλάδας στην Ανατολική Μεσόγειο ήταν πρόσφορη για τη διερεύνηση της πιθανότητας μεταναστεύσεων προς την Ευρώπη από την Ασία ή την Αφρική μέσω Εγγύς Ανατολής και Τουρκίας, μιας και η Ελλάδα είχε ευνοϊκότερες κλιματολογικές συνθήκες για τη φιλοξενία πληθυσμών κατά τις παγετώδεις περιόδους από άλλες περιοχές. Ως πεδία δοκιμών της θεωρίας αυτής επιλέχτηκαν η Δυτική Μακεδονία και η Ήπειρος λόγω, κυρίως, των κλιματολογικών και τοπογραφικών διαφορών τους: η πρώτη είναι ξερή με μεγάλο ποσοστό διάβρωσης εδαφών, ενώ η δεύτερη έχει μεγαλύτερα ποσοστά βροχοπτώσεων, περισσότερη βλάστηση και εκτενή παράλια περιοχή. Η μέθοδος ήταν να ακολουθείται το οδικό δίκτυο όσο αυτό ήταν προσιτό με αυτοκίνητο και να ελέγχονται οι περιοχές γύρω από αυτό. Ο σκοπός της τακτικής αυτής ήταν να διαμορφωθεί μια σχέση ανάμεσα σε συγκεκριμένα είδη επιχώσεων και σε αρχαιολογικά ευρήματα. Με τον τρόπο αυτόν εντοπίστηκε μια πλειάδα επιφανειακών θέσεων με λίθινα τέχνεργα, και επιτεύχτηκαν τρεις στόχοι: αποδείχτηκε η ύπαρξη και στην Ελλάδα παλαιολιθικών ευρημάτων, διαπιστώθηκε ότι τα ευρήματα απαντώνται εξίσου σε μικρά όσο και σε μεγάλα υψόμετρα, και παρατηρήθηκε ότι η διάβρωση εδαφών σε πε-

44 ΕΥΓΕΝΙΑ ΑΔΑΜ ριοχές με μικρή φυτοκάλυψη και απότομη τοπογραφία, είναι ταχύτατη και δραματική, 1 και επηρεάζει σημαντικά τη διάσωση και τον εντοπισμό ευρημάτων. Στη Δυτική Μακεδονία με τη μέθοδο αυτή ερευνήθηκαν οι περιοχές Φλώρινας, Θεσσαλονίκης και Κοζάνης, χωρίς να αποδώσουν μεγάλο αριθμό θέσεων ή τεχνέργων (Εικ. 1). Ωστόσο, τα λίγα ευρήματα, κατασκευασμένα σε χονδρόκοκκα υλικά (τραχύτης, χαλαζίας) είναι ενδεικτικά της παρουσίας ανθρώπου στην περιοχή κατά την πρώιμη Προϊστορία, και υποστηρίζονται από τις νεότερες έρευνες. 2 Στην Ήπειρο, αντίθετα, εντοπίστηκαν πολλές θέσεις. Τα ευρήματα υπήρξαν τόσο σημαντικά ώστε ο Higgs οργάνωσε και ανασκαφικό πρόγραμμα: στο διάστημα 1963-1967 πραγματοποίησε ανασκαφές στον Κοκκινόπηλο και το Ασπροχάλικο στην κοιλάδα του Λούρου, και στην Καστρίτσα στο λεκανοπέδιο Ιωαννίνων. Η συμβολή των ερευνών του Higgs υπήρξε καθοριστική όχι μόνον επειδή εντόπισε πολλές θέσεις και έβαλε την Ελλάδα στον παγκόσμιο παλαιολιθικό χάρτη, αλλά και για τον τρόπο με τον οποίο ερμήνευσε τα ευρήματα: με βάση αυτά ανέπτυξε μια παλαιογεωγραφική ερμηνευτική μέθοδο, στην οποία οι αρχαιολογικές θέσεις δεν αποτελούσαν γεωλογικούς σχηματισμούς με ευρήματα, αλλά παραδείγματα τρόπων χρήσης περιοχών. Έδωσε σημασία στους ανθρώπους και όχι στα ευρήματα, στον τρόπο εξασφάλισης διατροφής και στη χρήση γης περισσότερο από ό,τι στην τυπολογία και την τεχνολογία των λιθοτεχνιών που εντόπισε. Η προσέγγιση αυτή οδήγησε, σε συνδυασμό με στοιχεία από άλλες περιοχές, στην ανάπτυξη της παλαιο-οικονομικής θεώρησης της προϊστορίας, 3 πάνω στην οποία ο Higgs εργάστηκε μέχρι τον θάνατο του το 1976. Η περιοχή Αγίου Γεωργίου Πρέβεζας απέδωσε πολλές θέσεις με παλαιολιθικά ευρήματα, κυρίως επιφανειακές, με προεξάρχουσα τον Κοκκινόπηλο (ο οποίος αρχικά αναφέρεται ως «Παντάνασσα», καθώς και η ευρύτερη περιοχή). Άλλες ήταν το Ασπροχάλικο, οι «Γκορτσές», καθώς και άλλες θέσεις ερυθρογής στην Ήπειρο, όπως η Στεφάνη, η Μόρφη, το Καρβουνάρι. Οι περισσότερες επιφανειακές θέσεις έδωσαν λίθινα τέχνεργα Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου. Στον ίδιο τον Κοκκινόπηλο, εκτός από τα διάσπαρτα επιφανειακά ευρήματα, οι Άγγλοι εντόπισαν και τουλάχιστον 12 διαφορετικά σημεία αυξημένης συγκέντρωσης λίθινων τεχνέργων να σημειωθεί ότι δεν διασώζονται οργανικά υλικά (όπως οστά) ούτε κάρβουνα, στις περιπτώσεις ερυθρογής. Τα 1 DAKARIS et al. 1964, 199-202. 2 ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ et al. 2006. 3 BAILEY 1992, 2.

ΚΟΚΚΙΝΟΠΗΛΟΣ 45 τέχνεργα (συνολικά περίπου 13.000 κομμάτια) είναι σε καλή κατάσταση, με εξαίρεση εξαλλοίωση διαφόρων βαθμών που τα κάνει άσπρα («πάτινα»). Κατά τη δεκαετία του 1990 ερευνητές διαφόρων ειδικοτήτων από το Πανεπιστήμιο της Βοστώνης υπό τον έλεγχο της Αμερικανικής Σχολής Αθήνας, και σε συνεργασία με τις ΙΒ ΕΠΚΑ και 8 η ΕΒΑ ξεκίνησαν το «Ερευνητικό Πρόγραμμα Νικόπολης». Στη διάρκεια γεωφυσικών ερευνών και δειγματοληψιών στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος εντοπίστηκε ένα ακέραιο αμφίπλευρο τέχνεργο («πέλεκυς»). 4 Το 1998 εντοπίστηκε ένα μικρότερο αμφίπλευρο, 5 και το 2007 εντοπίστηκαν άλλα δύο. 6 Έτσι, το σύνολο των αμφίπλευρων τεχνέργων από τον Κοκκινόπηλο, μαζί με το απότμημα κορυφής ενός άλλου που είχε εντοπιστεί επί Higgs, 7 φτάνει τα πέντε. Ο εντοπισμός των αμφίπλευρων τεχνέργων έθεσε το θέμα της ύπαρξης στον Κοκκινόπηλο λιθοτεχνιών πρωιμότερων περιόδων, αύξησε το χρονολογικό εύρος χρήσης της θέσης 8 και πυροδότησε την επιστημονική συζήτηση για την παλαιοανθρωπολογική σημασία των ευρημάτων. 9 Οι λιθοτεχνίες του Κοκκινόπηλου αποτέλεσαν αντικείμενο πολυάριθμων μελετών. 10 Έχει γίνει αποδεκτό ότι δεν πρόκειται για μια «καθαρή» λιθοτεχνία, αλλά μάλλον για ανάμειξη διαφόρων λιθοτεχνιών οι οποίες αποτέθηκαν εκεί στη διάρκεια διαφόρων φάσεων της Μέσης, κυρίως, και δευτερευόντως της Ανώτερης Παλαιολιθικής, δηλαδή στο διάστημα περίπου από τις 150.000 έως τις 10.000 χρόνια πριν από σήμερα. Τα αμφίπλευρα τέχνεργα διαφορετικών τύπων πιθανόν να αποτελούν υπολείμματα παλαιότερων λιθοτεχνιών (ίσως και πριν τις 200.000 χρόνια πριν από σήμερα). Αν και δεν διασώζονται παλαιοανθρωπολογικά κατάλοιπα, με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα, συμπεραίνουμε ότι ο Κοκκινόπηλος αποτέλεσε περιοχή φιλοξενίας τουλάχιστον του Νεάντερταλ και του σύγχρονου ανθρώπου. Ο ΚΟΚΚΙΝΟΠΗΛΟΣ Ο Κοκκινόπηλος (Εικ. 2) είναι μια αινιγματική θέση που αποτέλεσε αντικείμενο διαφωνιών και αντεγκλήσεων ήδη από την εποχή του εντοπισμού του, το 1962. Οι κόκκινοι σχηματισμοί του αποτελούν εντυπωσιακό στοιχείο της τοπογραφίας. Τέτοιες θέσεις στην Ήπειρο επικράτησε να αποκαλούνται 4 RUNNELS & VAN ANDEL 1993. 5 ΑΔΑΜ 1998. 6 TOURLOUKIS 2009. 7 DAKARIS et al. 1964, 242. 8 ΑΔΑΜ 2008. 9 GOWLETT & CARTER 1997, 453 RUNNELS & VAN ANDEL 2003, 98. 10 PAPACONSTANTINOU & VASSILOPOULOU 1997 PAPAGIANNI 2000, 70-77.

46 ΕΥΓΕΝΙΑ ΑΔΑΜ «κοκκινοχώματα» λόγω του έντονου κόκκινου χρώματός τους. Πρόκειται για λεκάνη με κόκκινες επιχώσεις λάσπης που φτάνουν σε ύψος και τα 40 μέτρα, με ελάχιστη έως καθόλου βλάστηση, κατακερματισμένες από πολυάριθμα και απότομα χαντάκια που είναι περισσότερα στο νότιο τμήμα της. Οι σχηματισμοί του Κοκκινόπηλου, στη δυτική όχθη του Λούρου ποταμού, 1 χλμ. νότια της κοινότητας Αγίου Γεωργίου, καταλαμβάνουν έκταση περίπου 1 τετρ. χλμ. σε υψόμετρο 100-200 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Οι επιχώσεις μαστίζονται από έντονη διάβρωση, με αποτέλεσμα η λεκάνη να κινδυνεύει να ξεβραστεί όλη κάποια στιγμή στη θάλασσα. Τα ερωτήματα τα οποία έχουν απασχολήσει κατά κόρον τους ερευνητές είναι η δημιουργία, η ηλικία των επιχώσεων και η διαδικασία διάβρωσης τους από το Πλειστόκαινο έως την ύστερη ιστορική περίοδο. Ο Higgs και οι συνεργάτες του, συνδυάζοντας γεωμορφολογικά στοιχεία και ανασκαφικά δεδομένα υποστήριξαν ότι η προέλευση της ερυθρογής ήταν αιολική και ότι η απόθεση της χρονολογείται πριν την τελική Παγετώδη περίοδο (γύρω στα 43.000 και 35.000 χρόνια πριν από σήμερα). 11 Αργότερα προτάθηκε ότι οι επιχώσεις ήταν αλουβιακές, και είχαν προέλθει από τη διάβρωση ερυθρογής από τους γειτονικούς ασβεστολιθικούς σχηματισμούς σε όλη τη διάρκεια της τελευταίας Παγετώδους. 12 Η απόθεση είχε, μάλλον, ολοκληρωθεί την Εποχή του Χαλκού, και οπωσδήποτε τους Ρωμαϊκούς χρόνους, οπότε και κατασκευάστηκε το ρωμαϊκό υδραγωγείο της Νικόπολης, 13 το οποίο ξεκινά από τις πηγές του Λούρου στον Άγιο Γεώργιο βορειοανατολικά του Κοκκινόπηλου, διατρέχει υπογείως τη λεκάνη από ανατολικά προς δυτικά και καταλήγει μετά νότια, στη Νικόπολη. Η παρουσία των αεραγωγών του υδραγωγείου δείχνει ότι εκείνη την περίοδο η λεκάνη ήταν σταθερή και με λιγότερο εντατική διάβρωση από αυτή που βλέπουμε σήμερα, αλλιώς η κατασκευή τους θα ήταν προβληματική. 14 Νεότεροι ερευνητές συνεκτίμησαν και τον τεκτονικό χαρακτήρα της περιοχής και τη γεωμορφολογία των επιχώσεων καθώς και απόπειρες χρονολόγησης των επιχώσεων ώστε να υπάρξει ένα χρονικό πλαίσιο για την ηλικία των τεχνέργων. Παρά τις διαφοροποιήσεις στις ερμηνείες, η εικόνα σχετικά με την «ιστορία» της λεκάνης του Κοκκινόπηλου διαμορφώνεται ως εξής: Οι επιχώσεις αποτέθηκαν από δράση νερού (αλουβιακή απόθεση), και όχι αιολική, όπως είχε αρχικά προταθεί. Πρόκειται, δηλαδή, για μια πόλγη, που διατηρεί στις άκρες της και σποραδικά και στο κέντρο «παλαιοέδαφος» μέσα 11 DAKARIS et al. 1964, 225-229. 12 VITA-FINZI 1978, 149. 13 HARRIS & VITA-FINZI 1968, 545. 14 KING et al. 1997, 554-557.

ΚΟΚΚΙΝΟΠΗΛΟΣ 47 στο οποίο διακρίνονται διαφορετικά επεισόδια απόθεσης και κατά τόπους συγκεντρώνονται λίθινα τέχνεργα. Η ηλικία δημιουργίας των αποθέσεων είναι μάλλον μεγαλύτερη από ό,τι είχε αρχικά προταθεί, όπως φαίνεται από διάφορους ορίζοντες στη στρωματογραφία τους και τις επακόλουθες χρονολογήσεις, και πάντως παλαιότερα από το 100.000 ή 150.000 χρόνια. 15 Η τεκτονική δραστηριότητα στη λεκάνη και τη γύρω περιοχή υπήρξε καταλυτική τόσο για την αρχική απόθεση όσο και για τη μετέπειτα διάβρωση των επιχώσεων. Όταν η θέση πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τους παλαιολιθικούς ταξιδευτές είχε διαφορετική εικόνα: ήταν επίπεδη χωρίς λοφάκια, με πρόσβαση σε νερό. Η εικόνα που βλέπουμε σήμερα έχει αρχίσει να διαμορφώνεται πιθανόν από τις αρχές της Ανώτερης Παλαιολιθικής, κρίνοντας από το σημείο που βρέθηκαν τα τέχνεργα, αλλά οι δραματικές αλλαγές πρέπει να έγιναν μετά την κατασκευή του υδραγωγείου. Στην αντίθετη περίπτωση οι Ρωμαίοι μηχανικοί θα είχαν βάλει τους αεραγωγούς στη βάση και όχι στην κορυφή των λόφων. Ο σχηματισμός των «χαντακιών» αποδίδεται σε έντονη φάση διάβρωσης που προκλήθηκε από κλιματολογικές συνθήκες και εφήμερα ρέματα, και που ευνοήθηκε από τεκτονικές διεργασίες. Το σίγουρο είναι πως η διάβρωση δεν προκλήθηκε σε σύγχρονους χρόνους από έντονη καλλιέργεια ή χρήση της θέσης για γεωργοκτηνοτροφικούς σκοπούς. 16 ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΟΝ ΚΟΚΚΙΝΟΠΗΛΟ Τον Ιούνιο του 1963 οι Άγγλοι ερευνητές άρχισαν ανασκαφές σε δύο σημεία στον Κοκκινόπηλο, τα οποία ονόμασαν «α» και «β» (Εικ. 3). Η θέση β απέδωσε τέχνεργα Μέσης Παλαιολιθικής εποχής, ενώ στη θέση α εντοπίστηκαν τέχνεργα Ανώτερης Παλαιολιθικής εποχής, ανάμεικτα με Μέσης. Η θέση α βρίσκεται στο νότιο τμήμα της λεκάνης. Η δοκιμαστική ανασκαφική διερεύνηση απέδωσε μη εξαλλοιωμένα και μικρά σε διαστάσεις τέχνεργα. 17 Η ανασκαφή έγινε με πάσες 9 ή 18 εκ. και το υλικό κοσκινίστηκε με λεπτές σίτες. Κρατήθηκαν όλα τα ευρήματα. Δεν διασώζονται οργανικά υλικά ή κάρβουνα, ενώ αρκετά τέχνεργα είναι καμένα. Σε βάθος περίπου 4 μ. εντοπίστηκε συγκέντρωση πυριτόλιθων, η οποία και καταγράφηκε λεπτομερώς. Οι ανασκαφείς ανέφεραν πως η λιθοτεχνία περιλαμβάνει μικρολεπίδες με τεχνητή ράχη, μερικά υψηλά ξέστρα, φολίδες, μικρά ξέστρα και ένα απότμημα γλυφίδας, και τη χρονολόγησαν με βάση μορφολογικά κριτήρια στα 35.000 χρόνια ή και νωρίτερα. 15 RUNNELS & VAN ANDEL 2003, 99. 16 KING et al. 1997, 554-557. 17 DAKARIS et al. 1964, 217-219.

48 ΕΥΓΕΝΙΑ ΑΔΑΜ Η συνύπαρξη ανώτερων και μέσων παλαιολιθικών εργαλειακών τύπων και διαγνωστικών αποκρουσμάτων, με τα δεύτερα αριθμητικά λίγα, αλλά παρόντα, και η μεταγενέστερη επανεκτίμηση των γεωμορφολογικών δεδομένων, δείχνουν ότι δεν πρόκειται για τέχνεργα σε πρωτογενή απόθεση, μιας και οι επιχώσεις στη θέση α έχουν, επίσης, υποστεί διαταραχή και επανατοποθέτηση. 18 Μια πρώτη εκτίμηση του υλικού έγινε από τη Δ. Παπαγιάννη στο πλαίσιο της διδακτορικής μελέτης της για τις επιφανειακές μεσοπαλαιολιθικές θέσεις της Βορειοδυτικής Ελλάδας, 19 αλλά με έμφαση στα μεσοπαλαιολιθικά χαρακτηριστικά του. Η παρούσα μελέτη, η οποία γίνεται στο πλαίσιο ερευνητικής άδειας από το Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α., αναλύει το σύνολο των ευρημάτων από την ανασκαφή στη θέση α αλλά και από επιφανειακά ευρήματα στην περιοχή της, τα οποία μπορούν με ασφάλεια να αποδοθούν σε αυτήν. Σκοπός είναι να εξεταστεί σε βάθος το υλικό και να συγκριθεί με τη λιθοτεχνία από την ανώτερη παλαιολιθική χρήση της γειτονικής βραχοσκεπής του Ασπροχάλικου. 20 Η χρονολογική απόδοση των λιθοτεχνιών αυτών σε συγκεκριμένο τμήμα της Ανώτερης Παλαιολιθικής είναι δύσκολη, αφενός γιατί η θέση α είναι αχρονολόγητη και αφετέρου γιατί δεν υπάρχει ακριβής χρονολόγηση για την ανώτερη παλαιολιθική χρήση του Ασπροχάλικου, η οποία αποδίδεται με βάση μία και μοναδική ραδιομετρική ανάλυση περίπου στα 26.000 χρόνια πριν από σήμερα. Το υλικό από τη θέση α του Κοκκινόπηλου αριθμεί τα 6.035 κομμάτια (Πίν. 1). Από αυτά, τα τέχνεργα είναι μόλις 2.958 (σχεδόν τα μισά, δηλαδή) και τα υπόλοιπα είναι άμορφα κομμάτια (3.077) προερχόμενα από τυχαίο σπάσιμο του υλικού ή από έκθεση σε υψηλή θερμοκρασία ή είναι άμορφα τεχνικά κομμάτια, τα οποία είναι αδύνατον να ενταχθούν σε κάποια από τις διαγνώσιμες κατηγορίες αποκρουσμάτων. Κατά συνέπεια, συστηματική ανάλυση μπορεί να γίνει μόνο με βάση τα 2.958 τέχνεργα, στα οποία κυριαρχούν φολίδες (1.314), μικροαποκρούσματα (1.018), εργαλεία (181), μικρολεπίδες (173), τεχνικά κομμάτια (132), πυρήνες και θραύσματα πυρήνων (100) και λεπίδες (40). Μεγάλο ποσοστό των τεχνέργων φέρει σύγχρονα σπασίματα, παρατήρηση που δείχνει πως, μάλλον, έχει μετακινηθεί από την αρχική του θέση. Η λιθοτεχνία είναι κατασκευασμένη σε καλής ποιότητας πυριτόλιθο, μικρών διαστάσεων, ο οποίος δεν έχει υποστεί μεγάλη εξαλλοίωση (Εικ. 4). 18 BAILEY et al. 1992, 140. 19 PAPAGIANNI 2000 πρβλ. επίσης ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ 1997, 91-93. 20 Οι λιθοτεχνίες από το Ασπροχάλικο είχαν αποτελέσει, μαζί με αυτές από την Καστρίτσα και το Κλειδί στον νομό Ιωαννίνων, αντικείμενο διδακτορικής διατριβής της γράφουσας, βλ. ADAM 1989.

ΚΟΚΚΙΝΟΠΗΛΟΣ 49 Τα εργαλεία (Πίν. 2), 3% στο γενικό σύνολο, περιλαμβάνουν κυρίως φολίδες και δευτερευόντως λεπίδες με δευτερογενή επεξεργασία. Τα εργαλεία σε μικρολεπίδες, οι μικρολεπίδες με ράχη, και τα τερματικά ξέστρα είναι οι αμέσως συχνότερες κατηγορίες (Εικ. 5). Τα σύνολα από τις δύο θέσεις αν και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η θέση α είναι προϊόν ανάμειξης και κατά συνέπεια δεν μπορεί να συγκριθεί σε ίση βάση με το στρωματογραφημένο υλικό του Ασπροχάλικου διαφοροποιούνται κυρίως σε τεχνολογική βάση, στον τρόπο επεξεργασίας των πυρήνων που είναι πιο οργανωμένος στο Ασπροχάλικο, με μικρότερο ποσοστό αποκρουσμάτων στην υπαίθρια θέση από ό,τι στη βραχοσκεπή. Οι διαφοροποιήσεις στα εργαλειακά σύνολα μπορούν να αποδοθούν σε διαφορές των δραστηριοτήτων στις δύο θέσεις. Υπό κανονικές συνθήκες θα θεωρούσαμε ότι δεν έχει γίνει συστηματική παραγωγή αποκρουσμάτων στη θέση α αλλά μόνο χρήση και συντήρηση εργαλείων, ωστόσο αυτό απαιτεί στοχευμένη ανάλυση ειδικών παραμέτρων. Η ΑΛΛΗ ΟΨΗ ΤΟΥ ΚΟΚΚΙΝΟΠΗΛΟΥ Το δραματικό τοπίο του Κοκκινόπηλου, τόσο διαφορετικό και απρόσμενο σε σχέση με τη γύρω περιοχή, καθώς και η καταλυτική σιωπή που επικρατεί σε αντίθεση με την πολυσύχναστη εθνική οδό, δίνουν την εντύπωση στον επισκέπτη ότι βρίσκεται σε άλλο κόσμο, και στον αρχαιολόγο ότι έχει ταξιδέψει σε άλλη χρονική διάσταση. Εδώ έχουν βρεθεί εντυπωσιακά παλαιολιθικά τέχνεργα, έχουν γίνει δύο ανασκαφές και αμέτρητες γεωλογικές, χρονολογικές, γεωφυσικές μελέτες και αναλύσεις. Εδώ έχουν αφήσει, επίσης, τα ίχνη τους ταξιδιώτες της Εποχής του Χαλκού και Ρωμαίοι μηχανικοί. Για τους νέους και όχι πολύ πεπειραμένους εθελοντές και φοιτητές του Higgs, η εμπειρία στην Ήπειρο του 1960 σταμάτησαν το καλοκαίρι του 1967 αφού είχε εγκαθιδρυθεί το δικτατορικό καθεστώς και οι σκληρές συνθήκες δουλειάς και διαβίωσης ήταν καταλυτική: πολλοί αποθαρρύνθηκαν αλλά άλλοι εμπνεύστηκαν και γύρισαν, τη δεκαετία του 1980, για τη δεύτερη φάση ερευνών που έδωσε πάνω από 400 θέσεις και 3 νέες ανασκαφές. Από τα ημερολόγια μαθαίνουμε ότι ο ίδιος ο Higgs ήταν ταυτόχρονα παντού και πουθενά σχεδιάζοντας και ελέγχοντας τα διάφορα σκέλη του προγράμματος. Ο Σ.Ι. Δάκαρης, Έφορος Ηπείρου τότε και συνεργάτης του Higgs που τον βοήθησε να καταλάβει την οικονομία και τις παραγωγικές συνήθειες των κατοίκων της Ηπείρου, επισκεπτόταν συστηματικά τις ανασκαφές και τους χώρους αυτοψιών, έβλεπε τα ευρήματα, έλεγε τη γνώμη του για όσα δεν γνώρι- 4 ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ ΙΙ

50 ΕΥΓΕΝΙΑ ΑΔΑΜ ζαν, και τα παραλάμβανε για φύλαξη στις αποθήκες της Εφορείας. Μαθαίνουμε, επίσης, ότι το 1965 ο διάσημος Βρετανός συγγραφέας Hammond Innes (1913-1998) επισκέφτηκε τον Higgs στο Ασπροχάλικο και ξεναγήθηκε από τον ίδιο και στον Κοκκινόπηλο. Εντυπωσιασμένος από τους χώρους, το αντικείμενο της έρευνας αλλά και το ενδιαφέρον για παλαιοανθρωπολογικά ευρήματα που επικρατούσε τότε, έγραψε το bestseller Άνθρωπος της Λευκάδας (Levkas Man, 1971). Στο μυθιστόρημα περιγράφονται οι τελευταίες μέρες ενός μεσήλικα διάσημου ανθρωπολόγου που δουλεύει στην περιοχή στα μέσα της δεκαετίας του 1960 και προσπαθεί να ανακτήσει τη φήμη του (ας σημειώσουμε ότι ο Higgs ποτέ δεν αντιμετώπισε παρόμοιο πρόβλημα ούτε είχε τέτοιες εμμονές). Σε κάποιο σημείο ο αποξενωμένος γιος του καθηγητή τον αναζητεί στον Κοκκινόπηλο. Από την περιγραφή του συγγραφέα καταλαβαίνουμε πόση εντύπωση του είχε προκαλέσει αυτό το σκληρό σήμερα και ελκυστικό ταυτόχρονα τοπίο, το οποίο, όμως, είχε φιλοξενήσει πλανόδιους κυνηγούς-συλλέκτες άπειρες φορές στη διάρκεια εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων. Οι Άγγλοι απασχολούσαν κατοίκους της περιοχής ως εργάτες: από τα ίδια τα ημερολόγια φαίνεται πώς προσπαθούσαν να προσαρμοστούν στον τόπο και να χειριστούν τη γλώσσα, τουλάχιστον στα σημεία της που ήταν απαραίτητα για την επικοινωνία με τους κατοίκους (Εικ. 6). Η εντύπωση που έκανε η παρουσία των Άγγλων επιστημόνων στην περιοχή, αλλά και το περίεργο και ασυνήθιστο για την εποχή αντικείμενο έρευνας που υπηρετούσαν, απαθανατίζεται σε μια πληροφορία που μου μεταφέρθηκε από κάτοικο της περιοχής, το 2002, στη διάρκεια αυτοψίας στη θέση: μου υποδείχτηκε μια περιοχή μετά το Δίχαλο Ρέμα, που λέγεται ακόμα και σήμερα «Στου Εγγλέζου» (Εικ. 7). Το υποβλητικό τοπίο του Κοκκινόπηλου αξιοποιήθηκε και το 1998 στη μεγάλου μήκους ταινία «Ήπειρος» του Στράτου Στασινού (1945-2009). Με δεδομένες την επιστημονική βαρύτητα τόσο αρχαιολογικά όσο και γεωλογικά και τη συναισθηματική φόρτιση που προκαλεί σε όσους ασχολούνται με αυτόν, ο Κοκκινόπηλος θα διεκδικεί για αρκετό καιρό ακόμα την προσοχή μας είτε ως αρχαιολογικός χώρος προς προστασία είτε ως ερευνητικό αντικείμενο είτε ως αντικείμενο τέχνης, αρκεί να καταφέρουμε να το προστατεύσουμε από την αλόγιστη ανθρώπινη επέμβαση και τη φυσική φθορά που τον κατατρύχει.

ΚΟΚΚΙΝΟΠΗΛΟΣ 51 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΔΑΜ Ε., 1998, Το Έργο της ΙΒ ΕΠΚΑ κατά το 1998, ΑΔ 53, Χρονικά Β2, 519 ΑΔΑΜ Ε., 2008, Γραμμένο στην πέτρα, στο: Κ.Λ. ΖΑΧΟΣ (Επιμ.), Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, Ιωάννινα, 25-33, 186 ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ Ε., ΧΑΡΒΑΤΗ Κ., ΚΑΡΚΑΝΑΣ Π., ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Α., ΕΛΕΦΑ- ΝΤΗ Π. & FROST S., 2006, Η έρευνα της πρώιμης Παλαιολιθικής στην περιοχή του Αλιάκμονα, Νομού Γρεβενών, στο: Π. ΑΔΑΜ-ΒΕΛΕΝΗ & Κ. ΤΖΑΝΑΒΑΡΗ (Επιμ.), Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 18, Θεσσαλονίκη, 631-640 ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ Δ., 1997, Κατάλοιπα παλαιολιθικής κατοίκησης στο Νομό Πρεβέζης, στο: Λάκκα Σουλίου Ι, 85-96 ADAM E., 1989, A Technological and Typological Analysis of Upper Palaeolithic stone industries of Epirus, Northwestern Greece, Oxford (BAR International Series 512) BAILEY G., 1992, The Palaeolithic of Klithi in its wider context, The Annual of the British School of Athens 87, 1-28 BAILEY G., PAPACONSTANTINOU V. & STURDY D., 1992, Asprochaliko and Kokkinopilos: The dating and reinterpretation of Middle Palaeolithic sites in Epirus, North-West Greece, Cambridge Archaeological Journal 2 (1), 136-144 DAKARIS S.I., HIGGS E.S. & HEY R.W., 1964, The climate, environment and industries of Stone-Age Greece: Part I, Proceedings of the Prehistoric Society 30, 199-244 GOWLETT J.A.J. & CARTER P., 1997, The Basal Mousterian of Asprochaliko rockshelter, Louros valley, in: G. BAILEY (Ed.), Klithi: Palaeolithic Settlement and Quaternary Landscapes in northwest Greece, vol. 2: Klithi in its local and regional setting, Cambridge, 441-457 HARRIS D.R. & VITA-FINZI C., 1968, Kokkinopilos a greek badland, Geographical Journal 134, 537-546 KING G., STURDY D. & BAILEY G., 1997, The Tectonic Background to the Epirus Landscape, in: G. BAILEY (Ed.), Klithi: Palaeolithic Settlement and Quaternary Landscapes in northwest Greece, vol. 2: Klithi in its local and regional setting, Cambridge, 541-558 PAPACONSTANTINOU E. & VASSILOPOULOU D., 1997, The Μiddle Palaeolithic industries of Epirus, in: G. ΒAILEY (Ed.), Klithi: Palaeolithic Settlement and Quaternary Landscapes in northwest Greece, vol. 2: Klithi in its local and regional setting, Cambridge, 459-480 PAPAGIANNI D., 2000, Middle Palaeolithic occupation and technology in northwestern Greece, Oxford (BAR International Series 882)

52 ΕΥΓΕΝΙΑ ΑΔΑΜ Α RUNNELS C. & VAN ANDEL L T.H., 1993, A handaxe frrom Kokkinop pilos, Epirus, annd its implicattions for the Palaeolithic of G Greece, Journaal of Field Arcchaeology 20, 191-203 1 RUNNELS C. & VAN ANDEL T.H., T 2003, Th he Early Stone Age of the noomos of Prevezaa: landscape annd settlement, in n: Landscape Arrchaeology, 47--134 TOURLOUKIS E.., 2009, New biifaces from the Palaeolithic sitte of Kokkinoppilos, Greece and their stratiggraphic signifiicance, Antiquiity 83/320, Prooject Gallery: http://antiquity.a h ac.uk/projgall/to ourloukis/ (προσ σπέλαση 1.9.20012) VITA-FINZI C., 1978, Archaeoological Sites in n their Setting, London YZ ΕΙΚΟΝΕΣ ΕΙΚ ΚΟΝΑ 1: Χάρτης θέσεων θ ερευνών E.S. Higgs, 19662-1963 (DAKARIS A et al. 196 64, 201)

ΚΟΚΚΙΝΟΠΗΛΟΣ 53 ΚΟΝΑ 2: Γενική άποψη της λεκάνης του Κοκκινόπηλου ΕΙΚ ΕΙΚΟΝΑ 3: Αναπαράσταση Κοκκινόπηλου από βορρά με τις θέσεις α και β (GOWLETT & CARTER 1997, 456)

54 ΕΥΓΕΝΙΑ ΑΔΑΜ ΕΙΚΟΝΑ 4: Κοκκινόπηλος θέση α: πυρήνες ΕΙΚ ΟΝΑ 5: Κοκκινόπηλος θέση α: εργαλεία σε μικρολεπίδες (φωτογραφία Π. Τσιγκούλης)

55 ΚΟΚΚΙΝΟΠΗΛΟΣ Κ ΕΙΚΟ ΟΝΑ 6: Απόσπασμ μα από ημερολόγγιο ανασκαφής ττου 1964 ΕΙΚΟΝΑ 7: Κοκκινόπηλος: Κ «Στου «Εγγλέζου»

56 ΕΥΓΕΝΙΑ ΑΔΑΜ ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Κοκκινόπηλος θέση α και Ασπροχάλικο: Συγκριτική σύνθεση συνόλων Σύνθεση Κοκ. α % Ασπροχ. 4 % Ασπροχ. 10 % Τέχνεργα 2958 49,0 1724 86,9 1175 88,0 Πυρήνες 100 1,7 29 1,5 17 1,3 Φολίδες 1314 21,7 1138 57,4 746 55,9 Λεπίδες 40 0,7 23 1,1 28 2,1 Μικρολεπίδες 173 2,9 145 7,3 117 8,7 Μικροαποκ/τα 1018 16,8 261 13,2 216 16,2 Τεχνικά 132 2,2 23 1,1 4 0,3 Εργαλεία 181 3,0 105 5,3 47 3,5 Απορρίμματα 3077 51,0 259 13,1 160 12,0 Σύνολο 6035 100 1983 100 1335 100 ΠΙΝΑΚΑΣ 2: Κοκκινόπηλος θέση α και Ασπροχάλικο: Συγκριτική σύνθεση εργαλειακών τύπων Εργαλειακοί τύποι Κοκ. α (%) Ασπροχ. 4 (%) Ασπροχ. 10 (%) Τερματικά ξέστρα 14,3 12,4 17,2 Σύνθετα 0,5 1,8 2,1 Οπείς 0,5 0,9 0 Γλυφίδες 2,7 0 0 Με ράχη 21,0 0 4,2 Κολοβώσεις 0,5 6,7 0 Με επεξεργασία 37,6 5,7 6,4 Εγκοπές 1,6 3,8 2,1 Μικρολεπιδικά 21,0 60,2 55,3 Διάφορα 0,3 8,5 12,7 Σύνολο 100 100 100

Λ ΛΑΚΚΑΑ ΣΟΥΛΙΟΥ II Πρακτικά του Επιστημονικού Συμποσίου «Λάκκα Σουλίου. Νέες ιστορικές και αρχαιολογικές καταγραφέ ές» (Θεσπρωτικό, 28-29 Ιουλίου 2012) Επιστημονική Επιμέλεια Σταύρος Μαμαλούκος & Γεώργιος Ρήγινος Επιμέλεια Έκδοσης Michael Stork ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΔΗΜΟΥ ΘΕΣΠΡΩΤΙΚΟΥ ΘΕΣΠΡΩΤΙΚΟ ΑΘ ΗΝΑ 2013

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Χαιρετισμός του κ. Παναγιώτου Λ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΥ... 11 Χαιρετισμός του Αντιπεριφερειάρχη Πρέβεζας... 13 Προλεγόμενα της Οργανωτικής Επιτροπής... 15 Εναρκτήρια ομιλία του Προέδρου του Περιβαλλοντικού-Πολιτιστικού Συλλόγου Δήμου Θεσπρωτικού... 19 Κατάλογος Συντομογραφιών... 21 Α ΕΝΟΤΗΤΑ: Αρχαιότητα Ευάγγελος ΝΙΚΟΛΑΟΥ Η γεωλογική δομή της περιοχής Λάκκα Σουλίου και ο ρόλος της στην οικιστική της εξέλιξη... 23 Ευγενία ΑΔΑΜ Κοκκινόπηλος. Η ιστορία μιας προϊστορικής θέσης μέσα από αρχαιολογικά και προσωπικά τεκμήρια... 43 Χρήστος ΣΠΑΝΟΔΗΜΟΣ Γεώργιος ΡΗΓΙΝΟΣ Καστρί Ριζοβουνίου (Βατίες). Νέα δεδομένα και προοπτικές... 57 Γεώργιος ΡΗΓΙΝΟΣ Το ρωμαϊκό υδραγωγείο της Νικόπολης στην περιοχή της Λάκκας Σουλίου 93 Αθηνά I. ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΗ Στενωποί, διαβάσεις, καλντερίμια. Ανιχνεύοντας το χερσαίο δίκτυο επικοινωνιών στην περιοχή της Κάτω Λάκκας Σουλίου... 121 Β ΕΝΟΤΗΤΑ: Μεσαιωνικοί και Νεώτεροι Χρόνοι Βαρβάρα Ν. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Η περιοχή της Λάκκας Σουλίου κατά την Ύστερη Αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα 147

10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ιωάννης Π. ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ Εικονογραφικές παρατηρήσεις στη ζωγραφική του καθολικού της Μονής της Κοίμησης της Θεοτόκου στο Καστρί Ριζοβουνίου... 177 Έλενα ΚΑΤΕΡΙΝΗ Η κτητορική επιγραφή της Μονής Καστρίου στο Ριζοβούνι Πρέβεζας... 203 Γρηγόρης ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Η δραστηριότητα των ζωγράφων από τα Κατσανοχώρια στη Λάκκα Σουλίου και την ευρύτερη περιοχή... 221 Νίκος Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ Ο Edward Lear στη Λάκκα Σουλίου. Αδημοσίευτα σχέδιά του... 263 Σταύρος ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ Η κατοικία στη Λάκκα Σουλίου από τον 18 ο ως τα μέσα του 20 ού αιώνα... 303 Κωνσταντίνος Μεν. ΝΑΣΤΟΥΛΗΣ Το αγροτικό ζήτημα στην Ήπειρο (Άρτα-Πρέβεζα) από την εποχή του Αλή πασά μέχρι το 1920... 339 Θεοδώρα Δ. ΚΑΨΑΛΗ Δημογραφικές και οικιστικές όψεις της αγροτικής περιφέρειας της Λάκκας Σουλίου (1856-1940)... 363 Δημήτρης ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ Ανταπόκριση από τη Λάκκα Σουλίου μέσω της εφημερίδας Η Φωνή της Ηπείρου... 383 Κώστας ΚΑΡΑΒΙΔΑΣ Το Μικτό Ηπειρωτικό Στράτευμα και ο ρόλος του στην απελευθέρωση της Ηπείρου... 401 Γ ΕΝΟΤΗΤΑ: Ανακοινώσεις τοίχου (Poster) Michael STORK Λακκιώτικες προσωπογραφίες... 413 Michael STORK Τοπικές βιβλιογραφίες. Αναγκαιότητα, επισημάνσεις, συμβουλές... 431 Γεώργιος ΡΗΓΙΝΟΣ Συμπεράσματα του Επιστημονικού Συμποσίου «Λάκκα Σουλίου. Νέες ιστορικές και αρχαιολογικές καταγραφές»... 441 Κατάλογος Εισηγητών... 445

ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: Η οροσειρά της Ποδογόρας. Σχέδιο του Edward Lear, 4 Μαΐου 1849 (Houghton Library, MS Typ 55.26.738) (ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ, στον παρόντα τόμο, σελ. 294) Copyright 2013 Περιβαλλοντικός-Πολιτιστικός Σύλλογος Δήμου Θεσπρωτικού Περιβαλλοντικός-Πολιτιστικός Σύλλογος Δήμου Θεσπρωτικού Πειραιώς 43, 10553 Αθήνα Ε-mail: perilakkas@gmail.com http://perilakkas. blogspot.gr/ Φιλολογική επιμέλεια και διορθώσεις: Κώστας Καραβίδας Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση, αναπαραγωγή και με- τάδοση των κειμένων του παρόντος τόμου με οποιονδήποτε τρόπο χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη και του συγγραφέα της εκάστοτε εισήγη- σης, σύμφωνα με τον νόμο 2121/ 1993 περί πνευματικών δικαιωμάτων. Printed in Greecee 2013 ISBN 978-618-80703-0-1 Προτεινόμενος τρόπος βιβλιογραφικής αναφοράς: ΣΤ. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ, Γ. ΡΗΓΙΝΟΣ & M. STORK (Επιμ.), Λάκκα Σουλίου ΙΙ. Πρακτικά του Επιστημονικού Συμποσίου «Λάκκα Σουλίου. Νέες ιστορικές και αρχαιολογικές καταγραφές», Θεσπρωτικό, 28 & 29 Ιουλίου 2012, Θεσπρωτικό Αθήνα 2013