Περίληψη Στόχος της εργασίας μας είναι να διερευνήσουμε την ψυχολογία των εξαρτημένων ατόμων, και ειδικότερα των εφήβων, και την ψυχολογία πίσω από τις εξαρτήσεις. Καταρχάς, τα έφηβα άτομα είναι πιο επιρρεπή στις εξαρτήσεις λόγω βιολογικών, εν μέρει, αιτιών και ψυχολογικών κατά το άλλο μέρος. Από βιολογική άποψη, οι εγκέφαλοι των εφήβων είναι πιο επιρρεπείς στο στρες ενώ η γενικότερη αναστάτωση που προέρχεται από τις σωματικές αλλαγές της εφηβείας σε συνδυασμό με την μη, ακόμα, ολοκληρωμένη προσωπικότητα του εφήβου και τις έντονες ψυχικές μεταβολές τον καθιστούν πιο ευάλωτο σε εξαρτήσεις. Τα πρώτα στάδια μιας εξάρτησης σχετίζονται με τον εθισμό. Συγκεκριμένα, στην αρχή οι εξαρτημένοι κάνουν χρήση μιας ουσίας ή εμπλέκονται σε μια δραστηριότητα προκειμένου να αναβιώσουν θετικά συναισθήματα που ήταν αποτελέσματα αυτών. Σταδιακά όμως, ο εξαρτημένος αρχίζει να χάνει τον έλεγχο εώς ότου γίνει πλήρως σκλάβος της εξάρτησης του. Η ψυχολογική εξάρτηση από άλλα άτομα πάλι, συσχετίζεται με τα υπαρξιακά ερωτήματα των εφήβων και την προσπάθεια τους να επιτύχουν την κοινωνική καταξίωση. Τέλος, η κατάθλιψη και η οικονομική κρίση μπορεί να οδηγήσουν άτομα σε εξαρτήσεις, καθώς προκειμένου να νιώσουν καλύτερα θα ψάξουν για περιστασιακές λύσεις στις οποίες όμως εθίζονται και τελικά εξαρτώνται από αυτές. 3
Synopsis The aim of our project is to research about the psychology of people depended on various substances, and especially regarding teenagers, and the psychology behind addictions. To begin with, teenagers are prone to become addicted partly because of biological reasons and mainly because of psychological ones. From a biological point of view, teens' brains are more susceptible to stress while the general psychological distortion coming from the body changes during puberty in combination with the not yet integrated teen personality and the intense psychological changes make them more vulnerable to addictions. The first stages of an addiction are coming from a dependance. Specifically, the dependants will first use a substance or take part into an activity in order to feel again positive emotions which were results of them. Gradually, though, the dependant will start to lose control until he becomes a complete slave of his own addiction. The psychological dependance from other people, on the other hand, is correlated with the existential questions of teenagers and with their effort to achieve social recognition. Finally, depression and the economic crisis can lead individuals to addictions, as in order to feel better they will search for temporary solutions in which they will eventually become depended on and finally addicted to.
Περιεχόμενα Πρόλογος... 6 Ερευνητικά ερωτήματα... 7 Διαδικασία της έρευνας... 7 Τι είναι εθισμός και τι εξάρτηση;... 8 Τύποι εξάρτησης... 11 Τι είναι εφηβεία;... 13 Ψυχικά χαρακτηριστικά της εφηβείας... 15 Γιατί οι έφηβοι είναι ευάλωτοι στις εξαρτήσεις... 17 Τα στάδια του εθισμού... 20 Ο τρόπος σκέψης του εθισμένου ατόμου... 24 Εξάρτηση από άλλα άτομα... 25 Γιατί υπάρχουν συναισθηματικά εξαρτημένα άτομα;... 29 Κατάθλιψη και εξαρτήσεις... 31 Οικονομική κρίση και εξαρτήσεις... 32 Συνέντευξη στο ΚΕΘΕΑ... 33 Συμπεράσματα... 35 Κριτική και αυτοκριτική... 36 Βιβλιογραφία 5
Πρόλογος Το γενικό θέμα της ερευνητικής εργασίας ήταν οι νέοι και οι εξαρτήσεις. Η ομάδα μας είχε το υποερώτημα Ψυχολογία και Εξαρτήσεις. Το παρόν ερώτημα έχει ενδιαφέρον διότι ερευνήσαμε τον μηχανισμό πίσω από τις εξαρτήσεις, τα βαθύτερα αίτια που οδηγούν τους εφήβους στις εξαρτήσεις και τη διαδικασία της απέξαρτησης. Σκοπός της έρευνάς μας ήταν να ενημερωθούμε για τα παραπάνω θέματα έτσι ώστε με τις γνώσεις που αποκτήσαμε να μην πέσουμε θύματα εξαρτήσεων αλλά και να έχουμε τη δυνατότητα να βοηθήσουμε πιθανόν κοντινά μας άτομα που το έχουν ανάγκη.
Ερευνητικά ερωτήματα Τι είναι εθισμός και τι εξάρτηση; Τι είναι εφηβεία; Γιατί οι έφηβοι είναι ευάλωτοι στις εξαρτήσεις; Ποια είναι τα στάδια του εθισμού; Ποιο είναι το προφίλ του εξαρτημένου ατόμου; Γιατί υπάρχουν εξαρτημένοι άνθρωποι από άλλα άτομα; Μπορεί η κατάθλιψη να οδηγήσει σε εξάρτηση; Πώς σχετίζεται η οικονομική κρίση με τις εξαρτήσεις; Διαδικασία της έρευνας Τα ερευνητικά ερωτήματα προσεγγίστηκαν με την μέθοδο της βιβλιογραφικής έρευνας και της συνέντευξης η οποία απομαγνητοφωνήθηκε. Το πρώτο βήμα μας ήταν η οριοθέτηση των υποερωτημάτων της κάθε ομάδας. Ύστερα, έγινε βιβλιογραφική έρευνα για να βρούμε το απαραίτητο υλικό το οποίο στη συνέχεια επεξεργαστήκαμε για να οδηγηθούμε σε απαντήσεις. Στη συνέχεια διαμορφώσαμε τις ερωτήσεις για την συνέντευξη με στόχο τον έλεγχο των θεωρητικών γνώσεων που αποκτήσαμε. 7
Τι είναι εθισμός και τι εξάρτηση; ύμφωνα με το Λεξικό της Νέας Ελληνικής εξάρτηση ονομάζουμε εκείνη τη σχέση κατά την οποία κάποιος/κάτι βρίσκεται υπό τον έλεγχο, την κυριαρχία άλλου και δεν μπορεί να δράσει ή να υπάρξει αυτόνομα. ΣΑπό την άλλη πλευρά ο εθισμός χαρακτηρίζεται ως η προοδευτική εξοικείωση και έλλειψη αντίδρασης του οργανισμού σε διάφορες τοξικές ουσίες λόγω συχνής λήψεως και κατά πάσα πιθανότητα να οδηγείται προοδευτικά στην εξάρτηση. Οι έννοιες εθισμός και εξάρτηση είναι σημασιολογικά κοντά, ωστόσο υπάρχουν κάποιες σημαντικές διαφορές. Η εξάρτηση είναι πιο έντονη και επακόλουθο του εθισμού. Φυσικά όταν κάποιος είναι εξαρτημένος είναι ταυτόχρονα και εθισμένος καθώς χρειάζεται ένα κίνητρο το οποίο να τον ωθεί στην εξάρτηση, το οποίο, όπως αναφέρθηκε, είναι σχετικό με ευχάριστα συναισθήματα που του έχει προκαλέσει κάποια ουσία ή εξαρτησιογόνα δραστηριότητα τα οποία επιθυμεί να ξανανιώσει. Αντιθέτως όμως, κάποιος μπορεί να είναι εθισμένος σε μια ουσία ή κατάσταση χωρίς όμως να έχει εξαρτηθεί από αυτή. Επειδή όμως ο εθισμός είναι συχνά πρόδρομος της εξάρτησης είναι επείγουσας σημασίας να γίνει παρέμβαση και να προληφθεί η εξέλιξη του σε εξάρτηση. Η έννοια εξάρτηση ή εθισμός αναφέρεται σε κάθε αντικείμενο, πρόσωπο, εμπειρία και ιδέα που έχουμε την αίσθηση ότι δίχως εκείνην δεν μπορούμε να νιώσουμε ικανοποίηση και όταν υπάρχει έλλειψη αυτής νιώθουμε έντονη δυσφορία. Οι εξαρτήσεις είναι πηγή οδύνης. Σύμφωνα με τον Ken Κeyes, υπάρχουν τρεις βασικές κατηγορίες εξαρτήσεων, που σχετίζονται με τρεις βασικές ανάγκες του ανθρώπου: ανάγκη για ασφάλεια, απόλαυση και κυριαρχία ή αξία. Πολύ συχνά υπομένουμε πολλά βάσανα και ταλαιπωρίες διότι αρνούμαστε να απαρνηθούμε οποιαδήποτε ασφάλεια νομίζουμε πως έχουμε. Πολλοί άνθρωποι καταφεύγουν σε συμπεριφορές εξάρτησης, όπως το κάπνισμα, η κατανάλωση ουσιών, αλκοόλ, ηρεμιστικών και άλλων φαρμάκων για να μπορέσουν να χαλαρώσουν από την αίσθηση του ανικανοποίητου. Όμως, το απο-
τέλεσμα που επιδιώκεται είναι πολύ προσωρινό. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η ηρεμία που προσδοκούμε να βιώσουμε δεν είναι εφικτό να κατορθωθεί από τον έλεγχο εξωτερικών συνθηκών. Με άλλα λόγια, καθετί που αναζητώ να με ανακουφίσει και είναι έξω από μένα τον ίδιο δεν μπορεί να μου προσφέρει μόνιμη ασφάλεια, ευχαρίστηση ή αξία. Όταν είσαι εθισμένος, για παράδειγμα στη χρήση αλκοόλ, ναρκωτικών, στο κάπνισμα, στο σεξ, στη χαρτοπαιξία, είσαι (σωματικά ή μη-σωματικά) εξαρτημένος σ' αυτή τη χρήση ή τη συμπεριφορά. Παρουσιάζεις συμπτώματα στερητικού συνδρόμου και/ή ανοχής όταν δεν κάνεις χρήση της ουσίας. Ανοχή σημαίνει ότι κάποιος χρειάζεται υψηλότερες ποσότητες μιας ουσίας κάθε φορά για να πλησιάσει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Τι ονομάζουμε στερητικό σύνδρομο; Τα συμπτώματα στερητικού συνδρόμου είναι δυσάρεστες σωματικές αντιδράσεις που λαμβάνουν χώρα όταν η χρήση των ουσιών είναι μειωμένη ή ασυνεχής. Αυτά τα συμπτώματα μπορεί να είναι ναυτία, μυϊκοί πόνοι, προβλήματα συγκέντρωσης, αϋπνία, άγχος και εφιάλτες. Αλλά επίσης και άνθρωποι που δεν βιώνουν συμπτώματα ανοχής και/ή συμπτώματα στερητικού συνδρόμου, μπορεί να είναι εξαρτημένοι από την ουσία. Κάνουν επαναλαμβανόμενες και ανεπιτυχείς προσπάθειες να περιορίσουν ή να ελέγξουν τη χρήση της ουσίας, ή κάνουν χρήση της ουσίας για μεγαλύτερη χρονική διάρκεια ή σε μεγαλύτερη ποσότητα απ' ότι αρχικά είχαν σχεδιάσει. Για να προμηθευτούν την ουσία, να κάνουν χρήση της και να απαλλαγούν από τις συνέπειές της απαιτείται πολύς χρόνος. Έτσι, παραμελούν σημαντικές δραστηριότητες όπως την εργασία, το σχολείο, τις κοινωνικές επαφές ή σταματούν τελείως αυτές τις δραστηριότητες. Ένα χαρακτηριστικό της εξάρτησης αποτελεί το να μη μπορεί κανείς να ελέγξει τη χρήση της ουσίας ή να τη διακόψει. Υπάρχει μια συγκεκριμένη πίεση, μια σχεδόν ακαταμάχητη ανάγκη να κάνει χρήση της ουσίας. Για να μπορεί να οριστεί εάν κάποιος είναι εξαρτημένος, το άτομο αυτό πρέπει να πληροί κάποια κριτήρια που έχουν οριστεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. 9
Οι ακόλουθες είναι καταστάσεις που χαρακτηρίζουν την εξάρτηση. Για να θεωρηθεί κάποιος εξαρτημένος αρκεί να παρουσιάζει μόνο κάποια από τα ακόλουθα: Ανοχή (ανάγκη για σταδιακή χρήση μεγαλύτερης ποσότητας ουσιών) Ψυχολογική εξάρτηση (επιθυμία, που ποικίλλει από πολύ μικρή μέχρι πολύ έντονη) Συμπτώματα στερητικού συνδρόμου (αποκτά όλους τους τύπους σωματικών αντιδράσεων μόλις σταματήσει τη χρήση) Χρήση της ουσίας ή υιοθέτηση συγκεκριμένης συμπεριφοράς για τον περιορισμό των στερητικών συμπτωμάτων Αποτυχημένες προσπάθειες για να ελέγξει τη χρήση ή τη συμπεριφορά. Σπατάλη χρόνου τόσο για την χρήση (ουσιών) ή την επανάληψη της συμπεριφοράς στην οποία είναι εθισμένος όσο και κατά την διαδικασία ανάρρωσης. Καταστροφικές συνέπειες εξαιτίας της χρήσης τόσο στους ίδιους τους εθισμένους όσο και στους ανθρώπους του περιβάλλοντός του. Χρήση ουσιών πιο συχνή και σε μεγαλύτερες δόσεις απ' ότι σχεδιάζεται. Εξακολούθηση της χρήσης ακόμα κι αν το άτομο γνωρίζει ότι αυτό είναι καταστροφικό για τον εαυτό του.
Τύποι εξάρτησης πάρχουν διαφορετικοί δρόμοι που μπορεί να ακολουθήσει κάποιος ώστε να φέρει την επιθυμητή αλλαγή στην διάθεσή του. Κοινός παρανομαστής σε όλες αυτές τις εμπειρίες είναι ότι το άτομο προσπαθεί να πετύχει την συναισθηματική ολοκλήρωση. ΥΗ ολοκλήρωση αυτή υπακούει στην λογική: «θέλω αυτό που θέλω, και το θέλω τώρα!». Το μεγάλο ζήτημα στους εθισμούς είναι ότι το τίμημα αυξάνεται για κάτι που η αξία σταδιακά όλο και περισσότερο μειώνεται. Στην ψυχοθεραπεία για την αντιμετώπιση των εξαρτήσεων και των εθισμών, η προσπάθεια είναι α) να αναγνωριστούν οι καταστροφικές και επίπονες συνήθειες β) να υπάρξει κατανόηση για τις ανάγκες που υπηρετούν γ) να ληφθούν συνειδητές αποφάσεις για την απεξάρτησή μας από αυτές δ) η έπειτα αντικατάσταση τους με πιο υγιεινές συνήθειες. Μπορούμε να διακρίνουμε 2 είδη εξαρτήσεων: α) Εξαρτήσεις από δραστηριότητες Ο τζόγος και τα στοιχήματα φέρνουν στιγμές διέγερσης. Κάποιος που πάσχει από κλεπτομανία κλέβει πράγματα από διάφορα καταστήματα. Κάποιος που έχει εξάρτηση από το σεξ ψάχνει να καταναλώσει πορνογραφικό υλικό. Το συστηματικό έως και εμμονικό shopping therapy είναι ένας τρόπος διαφυγής ώστε το άτομο να νιώσει πιο «γεμάτο». Βρίσκει την ευτυχία στην υπερκατανάλωση. Κάποιος που είναι εργασιομανής κρατά σε εγρήγορση τον εαυτό του με το να περνά υπερβολικά πολλές ώρες στην δουλειά του, ενώ η παρουσία του μπορεί να είναι απαραίτητη για την οικογένειά του. 11
Η υπερφαγία ή η λιμοκτονία αποτελούν μία προσπάθεια αλλαγής της διάθεσης για τα άτομα που πάσχουν από β) Εξαρτήσεις από ουσίες Νικοτίνη Αλκοόλ Ναρκωτικά
Τι είναι εφηβεία; Είναι η αναπτυξιακή εκείνη περίοδος της ζωής του ανθρώπου που ξεκινάει με ειδικές βιολογικές αλλαγές στο σώμα του παιδιού (που έχουν παράλληλα και ψυχοσωματικές επιπτώσεις) και τελειώνει ψυχολογικά με την τελική γενετήσια ολοκλήρωση και αυτόνομη ωρίμανση του ατόμου. Τι συμβαίνει στην εφηβεία; Στη διάρκεια της εφηβείας συμβαίνουν παράλληλα πολλές και σημαντικές αλλαγές στην κατάσταση του παιδιού σε σωματικό, συναισθηματικό και νοητικό επίπεδο. Μία από τις πιο σημαντικές αλλαγές είναι ότι το παιδί μετατρέπεται σε ένα άτομο βιολογικά ώριμο και ικανό για αναπαραγωγή. Αυτός ο βομβαρδισμός ορμονών επηρεάζει τις συναισθηματικές και νοητικές αντιδράσεις των εφήβων με αποτέλεσμα να παρατηρούνται έντονες αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουν την οικογένεια, το σχολείο, τους συνομηλίκους, την κοινωνία. Ταυτόχρονα αλλάζει και διαφοροποιείται ο τρόπος που βλέπουν τον εαυτό τους και βάζουν τους προσωπικούς τους στόχους. Γιατί είναι σημαντικό αυτό το στάδιο; Οι ψυχολόγοι θεωρούν ότι η εφηβεία είναι μία δεύτερη ευκαιρία να γίνει επανόρθωση τραυματικών θεμάτων της παιδικής ηλικίας. Ξαναανακύπτουν θέματα άλυτα προηγούμενων εξελικτικών σταδίων, τα οποία τώρα θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν από τους γονείς με μεγαλύτερη ευαισθησία και γνώση ώστε να επιλυθούν. Σημαντικός στόχος αυτής της περιόδου αποτελεί η απόκτηση ταυτότητας για τους μελλοντικούς ενήλικες. Το χτίσιμο ταυτότητας είναι μία υπόθεση εντελώς προσωπική και ατομική για τον κάθε έφηβο. Διαμορφώνεται σιγά σιγά μέσα από πληροφορίες, βιώματα, εμπειρίες και γνώσεις. Η διαδικασία αναζήτησης και διαμόρφωσης της ταυτότητας επηρεάζει τη συναισθηματική κατάσταση του εφή- 13
βου και την προσαρμογή του στην ενήλικη ζωή. Ο έφηβος εκείνος που κατορθώνει να συγκροτήσει υπεύθυνα την ταυτότητά του παρουσιάζει αργότερα ψυχική ισορροπία και κοινωνική λειτουργικότητα.
Ψυχικά χαρακτηριστικά της εφηβείας Κατά τη διάρκεια της εφηβείας γίνεται προσπάθεια από τον κάθε έφηβο να διαμορφώσει την προσωπική του ταυτότητα. Λόγω των σωματικών μεταβολών αλλά της συναισθηματικής αναστάτωση που χαρακτηρίζει την εφηβεία, συχνά παρατηρείται το φαινόμενο οι έφηβοι να έχουν αδυναμία συγκέντρωσης. Επίσης, παρατηρούνται συχνές και έντονες μεταπτώσεις στη διάθεση των εφήβων οι οποίοι εναλλάσσουν απότομα και συχνά τα συναισθήματα τους από χαρά και ευθυμία σε μελαγχολία. Κατά την εφηβεία οι άνθρωποι αναπτύσσουν το κοινωνικό αίσθημα και συχνά οι έφηβοι ασχολούνται με το πως θα αναδειχθούν και θα βρουν αναγνώριση από τους άλλους. Καθώς οι έφηβοι νιώθουν ότι ωριμάζουν σωματικά και ψυχικά τείνουν να αναζητούν και να συνειδητοποιούν την ανάγκη για ανεξαρτητοποίησή τους από το οικογενειακό τους περιβάλλον, γιατί θέλουν να έχουν την δικαιοδοσία να αποφασίζουν μόνοι για το άτομό τους και να τους συμπεριφέρονται σαν ώριμα άτομα και όχι σαν μικρά παιδιά. Στη φάση αυτή, οι έφηβοι αρχίζουν να αναζητούν τον εαυτό τους, τα όνειρά τους και τις φιλοδοξίες τους. Η πρόσφατη παιδική τους προσωπικότητα έρχεται σε σύγκρουση με την ανάπτυξη τους, τα νέα καθήκοντα και υποχρεώσεις που λαμβάνουν σαν μέλη της κοινωνίας και την αυτονομία της ενηλικίωσης με αποτέλεσμα να τους δημιουργείται μια εσωτερική σύγκρουση, συχνά έντονη, η οποία ωστόσο είναι απολύτως φυσιολογική και παροδική. Παραμένοντας αρχικά σταθεροί στο δοκιμασμένο κόσμο της παιδικότητας, σιγά σιγά δοκιμάζουν και προσπαθούν να βρουν τον ρόλο τους σε έναν κόσμο ενηλίκων. Στην εφηβεία, η σταδιακή ανεξαρτητοποίηση του εφήβου από το στενό οικογενειακό του κύκλο και η ανάγκη να κοινωνικοποιηθεί τον οδηγούν στην σύναψη φιλιών, διαδικασία η οποία αποτελεί δείγμα ψυχικής υγείας. Μέσα από την παρέα τους, οι έφηβοι αποκτούν και εξελίσσουν τις κοινωνικές δεξιότητες τους ώστε να είναι έτοιμοι να τις χρησιμοποιήσουν στο μέλλον. Όσο περισσότερο ένας νέος αυτονομείται από την οικογένειά του (κατά την εφηβική ηλικία), τόσο και η επιρροή και ο υποστηρικτικός ρόλος της παρέας του αυξάνεται. Μέσα στον φιλικό κύκλο, ο έφηβος έχει την δυνατότητα να 15
εκπληρώσει την πολυπόθητη για τους εφήβους κοινωνική αναγνώριση. Επίσης, μέσα στην παρέα, μαθαίνει να είναι άνετος με το άλλο φύλο και εκθέτει τον εαυτό του σε φιλοσοφίες και τρόπους ζωής διαφορετικές από αυτές της οικογένειάς του. Ωστόσο, οι φιλικοί κύκλοι μπορεί να έχουν και κακή επιρροή στους εφήβους. Η γνώμη των φίλων αυτή την περίοδο έχει μεγάλη βαρύτητα, αφού αυτή την περίοδο διαμορφώνουν την προσωπικότητά τους. Μπορούμε να συμπεράνουμε λοιπόν, πως προκειμένου οι έφηβοι να νιώσουν αποδεκτοί από την παρέα τους και το άλλο φύλο, συχνά καταλήγουν να ακολουθούν τυφλά ότι τους προτείνουν ή κάνουν οι ίδιοι τους οι φίλοι. Αυτό μπορεί να τους οδηγήσει σε παραβατική συμπεριφορά ή ακόμα και στην χρήση ουσιών που οδηγούν σε εξαρτήσεις. Γι' αυτό το λόγο, οι γονείς πρέπει να καλλιεργούν την κριτική σκέψη στα παιδιά τους από μικρή ηλικία ώστε να μπορούν να κρίνουν να κρίνουν οι ίδιοι πριν πράξουν και να τους ενημερώνουν γύρω από τα διάφορα θέματα της εφηβείας, όπως το σεξ και τα ναρκωτικά. Από την άλλη πλευρά όμως, δεν πρέπει να φτάνουν οι γονείς στο σημείο να υποστηρίζουν ότι πάντα όποτε παρατηρείται παραβατική συμπεριφορά εφήβου «φταίνε οι κακές παρέες». Συχνά φταίνει και οι ίδιοι, άλλοτε σε μεγαλύτερο και άλλοτε σε μικρότερο βαθμό, που δεν τους έχουν ενημερώσει και βοηθήσει να καλλιεργήσουν την κριτική τους σκέψη, αλλά και επειδή δεν είναι πρόθυμοι να ακούσουν τα προβλήματά τους και να συζητήσουν μαζί τους ως ίσος προς ίσο. Σε επίπεδο φύλου, κατά την εφηβεία οι νέοι διαμορφώνουν την ταυτότητα και τα χαρακτηριστικά του φύλου τους μαθαίνοντας να είναι άνετοι με το σώμα τους, να εκφράζονται και να ελέγχουν τα ερωτικά συναισθήματά τους με τον κατάλληλο τρόπο. Ο έφηβος εξερευνά την σεξουαλικότητα του και προετοιμάζεται κατά την εφηβεία για να αποδεχτεί τους μετέπειτα ρόλους που είναι καθορισμένοι από την κοινωνία για αυτόν ανάλογα το φύλο του. Η επιθυμία αυτή των εφήβων για αυτοκυριαρχία και ανεξαρτητοποίηση και η αναζήτηση της ταυτότητας τους, τους οδηγεί συχνά σε προστριβές με τους γονείς τους που σε αρκετές περιπτώσεις προσπαθούν να υπερπροστατεύσουν το παιδί τους. Ο έφηβος αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στην ανάγκη για υποστήριξη από τους γονείς του όταν τη χρειάζεται και στην άρνηση αποδοχής αυτής της υποστήριξης όταν νιώθει ότι κινδυνεύει η ανεξαρτησία του. Οι γονείς, πρέπει να είναι εκείνοι στους οποίους οι έφηβοι μπορούν να εμπιστεύονται, πρόθυμοι να ακούσουν, τα προβλήματά τους αλλά παράλληλα χωρίς να προσπαθούν να τους επιβληθούν.
Γιατί οι έφηβοι είναι ευάλωτοι στις εξαρτήσεις; υγκρίνοντας την αντίδραση του εγκεφάλου σε ενήλικα και έφηβα ποντίκια που τους έδιναν φαγητό για επιβράβευση οι ειδικοί έχουν εντοπίσει ορισμένες διαφορές που ίσως εξηγούν γιατί οι έφηβοι είναι πιο πιθανόν να πάρουν πολλά ρίσκα και είναι πιο επιρρεπείς στις εξαρτήσεις και στην κατάθλιψη. ΣΗ ειδικός μελετητής Bita Moghaddam από το πανεπιστήμιο του Pittsburgh αναφέρει πως η περιοχή του εγκεφάλου η οποία είναι κατά κύριο λόγο υπεύθυνη για τις αποφάσεις που παίρνουμε, είναι πιο ευάλωτη στην επιβράβευση με φαγητό στα έφηβα ποντίκια, κάτι το οποίο σημαίνει ότι το τελικό και άμεσο αποτέλεσμα/σκοπός έχει μεγαλύτερη επιρροή στην απόφαση των εφήβων σε αντίθεση με τους ενήλικες που δεν συγκινούνται τόσο εύκολα από περιστασιακές ευχάριστες συγκυρίες αλλά σκέφτονται περισσότερο τις παράλληλες συνέπειες. Οι έφηβοι κάνουν χαζά πράγματα για αντίδραση σε μια κατάσταση όχι επειδή είναι χαζοί, απλά επειδή οι εγκέφαλοί τους λειτουργούν διαφορετικά. Κατά κάποιον τρόπο, σκέφτονται και αντιδρούν σε μια κατάσταση διαφορετικά από τους ενήλικες. Η έρευνα διεξήχθη σε ποντίκια, αλλά φαίνεται οι έφηβοι οργανισμοί σε όλο το ζωικό βασίλειο δείχνουν την ίδια παρορμητική συμπεριφορά. Άλλες έρευνες έχουν δείξει ότι ο εγκέφαλος των εφήβων είναι πιο επιρρεπής και στο στρες από τον εγκέφαλο των ενηλίκων. Σύμφωνα με το πανεπιστήμιο του Yale οι ειδικές ομάδες εγκεφαλικών κυκλωμάτων που εμπλέκονται στην ανάπτυξη εθισμών μεταβάλλονται κατά μεγάλο βαθμό στην εφηβεία. Φυσιολογικά αυτή η διαδικασία ωθεί τους έφηβους στο να αναζητούν νέες εμπειρίες πιο πολύ σε σχέση με τους ενήλικες και τα μικρά παιδιά. Αλλά αυτές οι συνθήκες υποδεικνύουν και λιγότερο ώριμο νευρολογικό σύστημα της αναστολής με αποτέλεσμα τις ψυχαναγκαστικές, παρορμητικές συμπεριφορές, οι οποίες προφανώς περιέχουν και την χρήση ουσιών. Γενικότερα, για αυτούς τους λόγους και από βιολογικής απόψεως φαίνεται ότι οι 17
έφηβοι είναι πιο επιρρεπείς στο να πάρουν ρίσκα από ότι οι ενήλικες. Από την άλλη πλευρά, οι έφηβοι στην πλειονότητά τους τις περισσότερες φορές είναι ευάλωτοι στις ψυχοδραστικές ουσίες λόγω πολλών άλλων παραγόντων και όχι μόνο βιολογικών. Καταρχάς, η θετική επίδραση πολλών ουσιών (π.χ το αλκοόλ μετριάζει το άγχος και προκαλεί αίσθημα ευφορίας) ενδέχεται να ανακουφίζει προσωρινά τους εφήβους από το άγχος που συχνά βιώνουν. Επίσης, τα νεαρά άτομα αγωνίζονται να αποκτήσουν την ανεξαρτησία τους αγνοώντας τις περισσότερες φορές τις συμβουλές των μεγαλύτερων ατόμων, από το οικογενειακό και όχι μόνο περιβάλλον. Παράλληλα, η επιδοκιμασία των συνομηλίκων ατόμων είναι εξίσου σημαντική με εκείνη των γονέων. Ένας άλλος παράγοντας, που καθιστά τα νεαρά άτομα πιο επιρρεπή σε ουσίες, είναι ο πειραματισμός και η περιέργεια τους ως αναπόσπαστο κομμάτι της ανάπτυξης και εφηβικής τους ηλικίας. Οι έφηβοι όπως είναι φυσικό δεν έχουν αποκομίσει ακόμα τις εμπειρίες ζωής έως τα 18 χρόνια της ηλικίας τους, με αποτέλεσμα η ωριμότητα όσον αφορά την κρίση τους για αποφάσεις να απουσιάζει. Τέλος, οι έφηβοι είναι η πιο αγαπημένη ομάδα στόχος των διαφημιστών. Τα βασικότερα μηνύματα που καταλήγουν, στους έφηβους δέκτες από την πλευρά των διαφημίσεων κινούνται σε ανάλογα μοτίβα «νιώσε έντονα συναισθήματα γρήγορα», «κατανάλωσε και θα γίνεις μέλος της ομάδας». Ποιος είναι ο λόγος που οι έφηβοι οδηγούνται στις εξαρτήσεις; To γεγονός ότι οι έφηβοι είναι ευάλωτοι στις εξαρτήσεις δεν σημαίνει ότι έχουν όλοι τις ίδιες πιθανότητες να εξαρτηθούν. Οι λόγοι είναι σύνθετοι και μοναδικοί για την κάθε περίπτωση. Θα μπορούσαμε γενικά να πούμε ότι η εξάρτηση ουσιών επέρχεται ως λύση για ένα έφηβο άτομο όταν ο ίδιος βιώνει την ανασφάλεια, την έλλειψη αγάπης, στήριξης από τα οικεία προς αυτόν άτομα και ζει σε ένα περιβάλλον το οποίο "νοσεί". Στο φαινόμενο της τοξικοεξάρτησης των νέων ατόμων σημαντικό ρόλο παίζει η προσωπικότητα και η ψυχοσύνθεση τους. Στοιχεία του χαρακτήρα ενός παιδιού όπως η δυναμικότητα, η αδυναμία, η αυτοσυγκράτηση, η υπευθυνότητα, η ωριμότητα, η ανωριμότητα κ.α. θέτουν σε νέους κινδύνους ή προστατεύουν το άτομο από την χρήση ναρκωτικών ουσιών. Έτσι για παράδειγμα τα άτομα εκείνα που έχουν προσωπικές δεξιότητες
(κριτική σκέψη,ώριμη λογική) και "σωστές" κοινωνικές συναναστροφές ξέρουν να επιλύουν τα προβλήματα που συναντούν και να κάνουν τις κατάλληλες επιλογές. Όταν μαθαίνει κανείς να ζει σε ένα περιβάλλον που πρωταγωνιστεί η ασφάλεια, η αποτελεσματική επικοινωνία και η ανάληψη ευθυνών και πράξεων οι πιθανότητες να καταφύγει σε ουσίες και να εξαρτηθεί από αυτές είναι σημαντικά μικρότερες από κάποιον άλλον ο οποίος δεν βίωσε ποτέ τα θεμελιώδη συναισθήματα αγάπης και ενδιαφέροντος μέσα στο περιβάλλον ανατροφής του. Γι αυτό και η πρόληψη προσπαθεί να ενισχύσει τους παράγοντες εκείνους που ευνοούν συνολικότερα την ψυχοκοινωνική υγεία των παιδιών. Και αυτό είναι έργο των ειδικών, αλλά και του σχολείου, της οικογένειας και της κοινωνίας στην οποία μεγαλώνουν τα νέα παιδιά. 19
Τα στάδια του εθισμού Υπάρχουν τρία βασικά στάδια στην εξελικτική πορεία του εθισμού. Το πρώτο έχει να κάνει με εσωτερικές αλλαγές. Η προσωπικότητα αρχίζει να αλλάζει σαν αποτέλεσμα της μεθυστικής εμπειρίας της χρήσης αλκοόλ ή ναρκωτικών. Το δεύτερο στάδιο έχει να κάνει με αλλαγές στον τρόπο ζωής. Οι τριγύρω αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι κάτι συμβαίνει γιατί η συμπεριφορά του εθισμένου αλλάζει. Το τελικό στάδιο λαμβάνει χώρα όταν ο εθισμένος χάνει εντελώς τον έλεγχο. Τίποτα δεν μετράει πλέον στη ζωή του από το να κάνει όλο και περισσότερη χρήση. Η ικανοποίηση έχει εξατμιστεί και η ζωή του γίνεται ένας αγώνας επιβίωσης. Ακολουθούν μερικές λεπτομέρειες του κάθε σταδίου. 1ο στάδιο Για τον εθισμένο μια εμπειρία που θα του χαρίσει μια ευχάριστη αλλαγή διάθεσης (χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών), μπορεί να του δώσει την ψευδαίσθηση του ελέγχου και της ανακούφισης. Αυτή μπορεί να είναι η αρχή του εθισμού. Οι αρχικές εμπειρίες που συνεπάγεται η χρήση αλκοόλ ή άλλων ναρκωτικών είναι συνήθως μεθυστικές. Αυτή η αρχική ευφορία διδάσκει στο χρήστη ότι η διάθεση και τα συναισθήματά του μπορούν να αλλάξουν αν αρχίσει να χρησιμοποιεί αλκοόλ ή ναρκωτικά. Δυστυχώς ο χρήστης πιστεύει ότι αυτό το συναίσθημα που νοιώθει όταν κάνει χρήση είναι αγάπη, αποδοχή και δύναμη. Ο εθισμός ξεκινάει τη στιγμή που ο χρήστης προσπαθεί επανειλημμένα να ξανανιώσει την ψευδαίσθηση που του χαρίζουν οι ουσίες. Προσπαθεί να καλύψει τις
συναισθηματικές του ανάγκες απομονωμένος από τους άλλους χρησιμοποιώντας αλκοόλ ή ναρκωτικά. Νιώθει την επίμονη ανάγκη να καλύψει και να απαλύνει τον πόνο. Αυτό τον σπρώχνει να κάνει χρήση αυτών των ουσιών. Αρχικά νιώθει καλύτερα, αλλά αυτό δεν κρατάει πολύ. Ο πόνος, η ντροπή και τα προβλήματα επανέρχονται δυναμικότερα. Έτσι, ξανακάνει χρήση (πιο πολύ αλκοόλ ή ναρκωτικά), νιώθει πάλι πόνο και αποτροπιασμό για την πράξη του και ξανανιώθει εντονότερα την ανάγκη να ξανακάνει χρήση, και ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται. Σε αυτό το στάδιο ο εθισμός αρχίζει να δημιουργεί ακριβώς αυτό που προσπαθεί να αποφύγει ο χρήστης περισσότερο πόνο. Δημιουργώντας πόνο η εξελικτική πορεία συνεχίζεται καθώς έτσι δημιουργείται και η ανάγκη για συνέχιση της χρήσης. Ο εθισμένος αναζητά καταφύγιο από τον πόνο του εθισμού με το να βυθίζεται πιο βαθιά στον εθισμό του χρησιμοποιώντας περισσότερο αλκοόλ ή ναρκωτικά. Αυτός ο φαύλος κύκλος δημιουργεί διανοητικά προβλήματα και έγνοιες. Όσο πιο εθισμένος είναι ο χρήστης, τόσο πιο απορροφημένος είναι από τον εθισμό του. Τελικά, ο εθισμένος δημιουργεί μια εξαρτημένη σχέση με την ίδια του την εθιστική προσωπικότητα. 2ο στάδιο Ο εθισμός στο αλκοόλ ή τα ναρκωτικά είναι μία αναμφισβήτητη ένδειξη ότι ο χρήστης έχει χάσει τον έλεγχο. Στο δεύτερο στάδιο του εθισμού ο χρήστης εξωτερικεύει τα συμπτώματα που δείχνουν ότι είναι εκτός ελέγχου. Η συμπεριφορά του αλλάζει και αυτό γίνεται εμφανές σε συνεχή βάση. Ο εθισμένος ζει μόνο για να ικανοποιήσει τον εθισμό του. Σε αυτό το στάδιο οι τριγύρω του αρχίζουν να προσέχουν ότι κάτι συμβαίνει. Η συμπεριφορά του χειροτερεύει και ο εθισμός γίνεται έμμονη ιδέα. Εξαρτάται ολοκληρωτικά στη χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών και αυτό όχι μόνο αλλάζει την διάθεσή του, αλλά αμαυρώνει και την προσωπικότητά 21
του και επηρεάζει όλες τις πτυχές της ύπαρξής του. Ο εθισμός γίνεται τρόπος ζωής. Σε αυτό το στάδιο ο χρήστης δεν διακατέχεται από τη λογική αλλά από τον εθισμό του. Μερικά συμπτώματα αυτού του σταδίου είναι: ο χρήστης λέει ψέματα ενώ είχε την ευκαιρία να πει την αλήθεια, ρίχνει τις ευθύνες σε άλλους ενώ γνωρίζει ότι δεν φταίνε, η συμπεριφορά του παίρνει μορφή ιεροτελεστίας, απομονώνεται και συναναστρέφεται μόνο με άλλους χρήστες. Επειδή ο εθισμένος προσπαθεί να δικαιολογήσει την συμπεριφορά του γίνεται ισχυρογνώμων, αρνείται την πραγματικότητα, λέει ψέματα, δικαιολογεί τις πράξεις του, γίνεται αμείλικτος και απειλητικός. Όταν κάνει χρήση αναγκάζεται να αποτραβηχτεί από όλους για να αντλήσει την δύναμή του από το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά. Έτσι απομονώνεται ακόμη πιο πολύ. Η μοναξιά όμως τον ωθεί να ξανακάνει χρήση για να αμβλύνει τον πόνο. Αν και προσωρινά νοιώθει ανακούφιση, μακροπρόθεσμα η κατάστασή του χειροτερεύει. Οι σχέσεις του καταστρέφονται και η ντροπή του προκαλεί περισσότερο πόνο. Στο δεύτερο στάδιο του εθισμού ο χρήστης παραδίνεται κυριολεκτικά στην δύναμη που ασκεί ο εθισμός πάνω του. Καθώς το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά ελέγχουν τη ζωή του, οι τριγύρω του αντιδρούν νιώθοντας παραγκωνισμένοι. Έτσι ξεκινούν τα κοινωνικά προβλήματα που συνεπάγεται η χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών μια που ο χρήστης χρησιμοποιεί τους άλλους σαν αντικείμενα προκειμένου να ικανοποιήσει τον εθισμό του. Σαν επακόλουθο οι άλλοι τον αποκαλούν ανεύθυνο, προβληματικό, παρανοϊκό, τρελό ή παράξενο. Στο δεύτερο στάδιο ο εθισμένος δημιουργεί ανοχή στο αλκοόλ ή τα ναρκωτικά. Αυτό σημαίνει ότι όσο χρήση και να κάνει δεν μπορεί πλέον να ξεφύγει από τον πόνο. Αυτό τον εξωθεί σε επικίνδυνες συμπεριφορές προσπαθώντας να κάνει όλο και πιο πολύ χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών για να μη νοιώθει τον πόνο με αποτέλεσμα να μην είναι ποτέ νηφάλιος. Αυτό τον εξουθενώνει και καταρρέει εσωτερικά και εξωτερικά. Όπως όλες οι ασθένειες που εξελίσσονται, ο εθισμός καταναλώνει όλη την ενέργεια και προσοχή του χρήστη σε σημείο που δεν μπορεί πλέον να ζήσει μια φυσιολογική ζωή.
3ο στάδιο Σε αυτό το στάδιο της εξελικτικής πορείας του εθισμού η εθιστική προσωπικότητα ελέγχει ολοκληρωτικά το χρήστη. Ο εθισμένος είναι σκλάβος του εθισμού του. Η χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών δεν του χαρίζουν πλέον καμιά ικανοποίηση. Η διάθεση μπορεί να αλλάζει για λίγο, αλλά η αλλαγή δεν κρατάει πολύ και ο πόνος δεν φεύγει ποτέ. Ο χρήστης συνειδητοποιεί ότι είναι έρμαιο του εθισμού του και ότι είναι ανίκανος να ξεφύγει και να σπάσει τον φαύλο κύκλο της εξάρτησης. Η ζωή του είναι ολοκληρωτικά αφιερωμένη στον εθισμό του. Το μόνο που σκέφτεται είναι πως θα πάρει την επόμενη δόση του για να συνεχίσει τον εθιστικό τρόπο ζωής του. Τίποτε άλλο δεν μετράει. Παθαίνει νευρικό κλονισμό. Η παρανοϊκότητα, η κατάθλιψη, ο θυμός, τα νεύρα, οι ενοχές, η ντροπή, η μοναξιά, οι αγχώδεις διαταραχές, ο πανικός και η υστερία τον κυριαρχούν. Σε αυτό το σημείο, η αυτοκτονία προβάλλεται σαν επιθυμητή λύση. Επίσης τα εξωτερικά προβλήματα πληθαίνουν. Κινδυνεύει να χάσει τη δουλειά του, οι σχέσεις ή ο γάμος του απειλούνται ή τερματίζονται, η υγεία του κλονίζεται και τα οικονομικά ή τα νομικά προβλήματα φθάνουν στα άκρα. Ο χρήστης αδυνατεί να απεξαρτηθεί από τον εθισμό του και να θεραπευτεί όταν βρίσκεται σε αυτό το στάδιο εκτός αν λάβει άμεση, δυναμική, εξωτερική βοήθεια από ειδικούς επαγγελματίες. Αλλιώς θα μείνει κολλημένος σε αυτό το στάδιο μέχρι να επέλθει ο θάνατος. 23
Ο τρόπος σκέψης του εθισμένου ατόμου α συναισθήματα και οι πράξεις του εθισμένου όπως όλων μας επηρεάζονται από ορισμένες ιδέες γύρω από γεγονότα και καταστάσεις. Πολλά από αυτά τα πιστεύω μπορεί να είναι λανθασμένα, αλλά ο εθισμένος τα φυλάει πεισματικά γιατί δεν γνωρίζει τίποτα καλύτερο. ΤΌταν το σκεφτούν λογικά οι χρήστες γνωρίζουν ότι είναι αδύνατο να καλυφθούν οι συναισθηματικές και υπαρξιακές τους ανάγκες από το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά. Για παράδειγμα, όταν είσαι μόνος παραμένεις μόνος είτε πιεις είτε όχι. Η μοναξιά σου δεν φεύγει με το που θα κάνεις χρήση. Αλλά ο εθισμός δεν ακολουθεί καμιά λογική. Το συναισθηματικό δέσιμο είναι θέμα εμπειρίας και δεν είναι αποτέλεσμα της λογικής. Οι συναισθηματικές ανάγκες είναι συνήθως επείγουσες και παθολογικές. Ο εθισμένος προσπαθεί να ικανοποιήσει την επιτακτική ανάγκη που τον πιέζει όσο πιο γρήγορα γίνεται ακόμη κι αν αυτό δεν είναι προς όφελός του. Η σκέψη του, του λέει ότι το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά θα τον βοηθήσουν να ξεχάσει τα προβλήματά του. Αναζητεί την διέγερση κι έτσι υποκύπτει στην συναισθηματική λογική που του λέει ότι η χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών θα τον βοηθήσει να αλλάξει διάθεση και να νιώσει καλύτερα. Κάνει κάτι για να νιώσει καλύτερα, και το κάνει αυτή τη στιγμή! Πως είναι δυνατόν να κάνει λάθος; Για αυτό το λόγο ο εθισμός είναι πολυσύνθετος, ισχυρός και είναι πολύ δύσκολο να επέλθει η απεξάρτηση. Τα πιστεύω και ο τρόπος σκέψης του ατόμου θα επηρεάσουν το αν θα εξακολουθήσει να επιστρέφει σε μια εμπειρία που σταδιακά αλλά σίγουρα θα τον καταστρέψει. Ακόμη και μετά την ανάπτυξη του εθισμού, ο χρήστης μπορεί να αποφασίσει να αλλάξει τον τρόπο σκέψης του ώστε να ενθαρρύνει ή να αποθαρρύνει τον εθισμό του. Έτσι, έχοντας υπόψη μας τον τρόπο σκέψης που μας διακατέχει κάνουμε ένα σημαντικό θετικό βήμα προς την κατανόηση των αιτιών που μας σπρώχνουν στη χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών και επομένως είμαστε ένα βήμα πιο κοντά στην απεξάρτησή μας.
Εξάρτηση από άλλα άτομα εξάρτηση σε άλλα άτομα είναι ένα πρόβλημα που πολλοί έφηβοι αντιμετωπίζουν. Σχετίζεται τόσο με τα υπαρξιακά ερωτήματα που εγείρει η εφηβεία ως περίοδο άγχους και αλλαγών, όσο και με την ιδιαίτερη προσωπικότητα του εφήβου. ΗΠως εκδηλώνεται αυτή του είδους η εξάρτηση; Η εξάρτηση εκφράζεται μέσα από μία αποκλειστική προσήλωση στο πρόσωπο του άλλου, συχνά με υπερβολικό και αυτοκαταστροφικό τρόπο, από την ταύτιση της προσωπικής αξίας με το τι πιστεύει ο άλλος για τον ίδιο, από την έλλειψη οριοθέτησης στις σχέσεις και από την αδυναμία φροντίδας των προσωπικών αναγκών. Αντίστοιχες τάσεις αλληλεξάρτησης συχνά προϋπήρχαν στο περιβάλλον του εφήβου ή στην παιδική του ηλικία, τις οποίες τείνει να αναπαράγει. Η υπερπροστατευτικότητα των γονιών όπως επίσης και η χαμηλή αυτοεκτίμηση του εφήβου αποτελούν σημαντικούς παράγοντες που οδηγούν στην εξάρτηση. Είναι πολλές οι περιπτώσεις που κάποιο άτομο βρίσκεται σε μια σχέση χωρίς να ξέρει ακριβώς ποια είναι τα ακριβή συναισθήματα του για το σύντροφο του. Η αγάπη, ο έρωτας και η εξάρτηση είναι έννοιες που μπερδεύονται και μπερδεύουν και το ίδιο το άτομο μέσα στη σχέση. Στην περίπτωση της συναισθηματικής εξάρτησης του ενός συντρόφου από τον άλλο είναι δυνατόν μια σχέση να διαιωνίζεται βασισμένη σε λανθασμένους λόγους με καταστροφικές συνέπειες για το ζευγάρι. Υπάρχουν λοιπόν κάποιοι άνθρωποι που σε γενικές γραμμές δεν μπορούν να διαθέτουν συναισθηματική ισορροπία από μόνοι τους. Η συνηθισμένη λύση που βρίσκουν είναι η δημιουργία σχέσης με σκοπό να ενδυναμωθούν εσωτερικά για να συνεχίσουν στην καθημερινότητα τους. Έτσι λοιπόν το άτομο δημιουργεί σχέση όχι γιατί πραγματικά είναι γοητευμένο από την προσωπικότητα του συντρόφου του αλλά γιατί η σχέση μπορεί να καλύψει την αδυναμία του να πορεύεται μόνο του. 25
Τι γίνεται όταν δημιουργηθεί μια νοσηρή σχέση; Μέσω της διαδικασίας της αλληλεπίδρασης στη σχέση το πιθανότερο είναι αυτό το άτομο να διαλέξει ένα άλλο άτομο που και εκείνο λόγω της προσωπικής του αδυναμίας να ψάχνει μια σχέση για να καλύψει το εσωτερικό του κενό. Τελικά οι δυο σύντροφοι καταλήγουν να είναι μαζί όχι γιατί ο ένας εκτιμάει τον άλλο, αλλά γιατί ο ρόλος που αποδίδουν ο ένας στον άλλο εξυπηρετεί την εσωτερική τους ηρεμία. Δεν υφίσταται λοιπόν κάποια επιλογή βασισμένη στην ελευθερία, αλλά αντίθετα στο παγιδευτικό κίνητρο της ανημποριάς των δυο συντρόφων. Όταν λοιπόν ο σύντροφος αυτός βρεθεί, τότε ξεκινάει η πιθανή διαδικασία άγχους του αποχωρισμού του. Δηλαδή επειδή το άτομο λανθασμένα έχει συνδέσει την συναισθηματική του ισορροπία με την παρουσία του συντρόφου του, κάθε πιθανότητα απώλειας του ισοδυναμεί με πιθανότητα κλονισμού της εσωτερικής του ισορροπίας. Έτσι λοιπόν συνήθως ποτέ αυτά τα άτομα δεν γεύονται πραγματικά την έννοια της αγάπης και για πολύ καιρό την κατάσταση που ζουν θα την μπερδεύουν με την έννοια της αγάπης. Υπάρχουν λοιπόν κάποια άτομα τα οποία όταν είναι χωρίς σύντροφο δεν είναι συγκεντρωμένα, είναι μελαγχολικά, δεν βγαίνουν έξω από το σπίτι, αναζητούν συντροφιά στο αλκοόλ, ενώ είναι ιδιαίτερα νευρικά και άλλοτε νωχελικά. Αυτή είναι και η περίπτωση των ατόμων που ξεκάθαρα είναι εξαρτημένα από το ρόλο τους μέσα σε μια σχέση. Είναι όμως πιο δύσκολη η διάκριση των ατόμων που παραμένουν λειτουργικά στην καθημερινότητα της ζωής τους χωρίς όμως να μπορούν να ευτυχήσουν. Η κοινωνία μας είναι μια κοινωνία που πιέζει προς την κατεύθυνση της διαιώνισης της. Έτσι λοιπόν, θεωρεί ότι σε μια κοινωνία ζευγαριών ο κάθε άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να αναζητά την ευτυχία μέσα από μια συντροφική σχέση. Το αποτέλεσμα είναι να δημιουργούνται ριζωμένες πεποιθήσεις στον ψυχισμό του ανθρώπου που του υπαγορεύουν ότι είναι μη φυσιολογικός όταν είναι ευτυχισμένος χωρίς σύντροφο. Αυτό το φαινόμενο είναι φυσιολογικό αρκεί το άτομο να μην το αντιλαμβάνεται απόλυτα. Δηλαδή είναι επιθυμητό για ένα άτομο να μπορεί να είναι συναισθηματικά ισορροπημένο πριν ξεκινήσει την διαδικασία της σχέσης του και να ευτυχήσει ακόμα περισσότερο με την συνύπαρξη με έναν άνθρωπο μέσα από ελεύθερη επιλογή.
Όταν ένα εξαρτημένο άτομο λοιπόν δημιουργεί μια ερωτική σχέση πολλές φορές δημιουργούνται μέσα του αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήματα. Από την μια η συνύπαρξη με ένα άτομο καταστέλλει το άγχος στην πιθανότητα απώλειας του και προκαλεί ευφορία, χαρά και ζωντάνια. Από την άλλη όμως είναι αυτή η συνύπαρξη και δηλωτική για την απώλεια της πραγματικής ελεύθερης επιλογής του να φύγει από τη σχέση που προκαλεί μελαγχολία, οδύνη, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αίσθημα ανημποριάς. Τελικά, η μεταβολή αυτή από τα θετικά συναισθήματα στα αρνητικά συνθλίβει το ψυχισμό του εξαρτημένου ατόμου και το οδηγεί σε ακραίες συμπεριφορές όπως μια έντονη σεξουαλική συσχέτιση με το σύντροφο του μετά από έναν άγριο καυγά ή η εξαφάνιση για λίγες μέρες από τη σχέση και η ξαφνική εμφάνιση σαν να μην έχει γίνει τίποτα. Ποια άτομα μπορούν να «εξαρτηθούν» από τον/την σύντροφό τους; Άτομα που δεν βίωσαν την συναισθηματική ασφάλεια και προστασία μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον είναι δυνατόν να καταλήξουν να εξαρτώνται παθολογικά από το σύντροφο τους. Είχαν συνήθως αποστασιοποιημένους συναισθηματικά γονείς ή έχουν βιώσει ψυχολογική κακοποίηση σε μικρή ηλικία. Αυτά τα άτομα ασυνείδητα δηλαδή χωρίς να το καταλαβαίνουν μπερδεύουν την συναισθηματική αγκαλιά του συντρόφου τους με την αγκαλιά που θα ήθελαν να είχαν πάρει σε μικρή ηλικία. Υπεραναπληρώνουν δηλαδή την συναισθηματική έλλειψη της παιδικής τους ηλικίας μέσα από την εξάρτηση τους συναισθηματικά στην ενήλικη ζωή τους. Στην περίπτωση που κάποιος επιτήδειος συνειδητοποιήσει την συναισθηματική εξάρτηση που βιώνουν στο πρόσωπο του αυτά τα άτομα τη χρησιμοποιεί για αθέμιτους λόγους. Είναι κλασική η περίπτωση που μια συμπεριφορά υπαγορεύεται και εκτελείται αναγκαστικά κάθε φορά που ο σύντροφος απειλεί με αποχώρηση από τη σχέση η οριστική εγκατάλειψη. Το εξαρτημένο άτομο συμμορφώνεται αναγκαστικά έχοντας χάσει όμως στη διάρκεια την αίσθηση του εαυτού του. Τότε αρχίζει να χάνει την αυτοδυναμία του και αυτός ο φαύλος κύκλος επαναλαμβάνεται αποδιοργανώνοντας εντελώς το 27
εξαρτημένο άτομο. Η απόκτηση αυτογνωσίας παίζει ουσιαστικό ρόλο για να έχουμε υγιείς προσωπικές σχέσεις. Είναι σημαντικό ένα άτομο να έχει αποσαφηνίσει τις έννοιες της αγάπης, του έρωτα και της εξάρτησης μέσα σε μια σχέση πριν δημιουργήσει μια σχέση. Μόνο έτσι θα καταφέρει να έχει μια σχέση υγιή και ζωντανή. Είναι μια προσπάθεια δύσκολη όμως αξίζει τον κόπο αν σκεφθεί κανείς τι σημαίνει να αισθάνεσαι θετικά μέσα σε μια σχέση έπειτα από ελεύθερη επιλογή.
Γιατί υπάρχουν συναισθηματικά εξαρτημένα άτομα; Σε πολλές περιπτώσεις το πρόβλημα έχει τις ρίζες του στην παιδική ηλικία του ατόμου, όπου δεν καλύφθηκαν οι βασικές του ανάγκες για αγάπη, φροντίδα και ασφάλεια ή και το αντίθετο, δηλαδή υπέρκαλύφθηκαν. Και στις δύο περιπτώσει αφήνει στο παιδί μια αίσθηση εσωτερικού κενού και ενδεχομένως έναν χρόνιο φόβο εγκατάλειψης και μοναξιάς. Έτσι μπαίνει σε μια μόνιμη αναζήτηση ασφάλειας, αγάπης και φροντίδας από τους άλλους προκειμένου να συμπληρώσει το Εγώ του. Ο Freud υποστήριζε ότι η προσωπικότητα αναπτύσσεται μέσα από τέσσερα διαδοχικά ψυχοσεξουαλικά στάδια. Το κάθε στάδιο στη ζωή του παιδιού συνοδεύεται από μία περιοχή του σώματος που συγκεντρώνονται οι ορμές και η ευχαρίστηση. Ένα από αυτά απαντάει στο ερώτημα Γιατί άτομα βρίσκονται να είναι εξαρτημένοι από έναν από τους δύο γονείς; Το Φαλλικό στάδιο (Phallic stage) που πραγματοποιείται στην ηλικία από 3 έως 5 με 6 χρόνων χαρακτηρίζεται από την ερωτική ευχαρίστηση του παιδιού που συγκεντρώνεται στα γεννητικά όργανα και τον αυνανισμό. Το στάδιο αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την ψυχολογική εξέλιξη του ατόμου. Αυτή είναι η περίοδος του οιδιπόδειου συμπλέγματος, όπου το αγόρι θέλει να πάρει τη θέση του πατέρα του πλάι στη μητέρα του και το κορίτσι της μητέρας του πλάι στον πατέρα του. Ο Freud είδε αυτή την επιθυμία σαν καθαρά σεξουαλική. Βέβαια το παιδί φοβάται ότι ο γονιός του ιδίου φύλου που ζηλεύει για τη στάση αυτή του παιδιού θα εκδικηθεί. Έτσι το παιδί βρίσκεται σε μια σύγκρουση ανάμεσα στην επιθυμία του να βρίσκεται κοντά στον γονιό του άλλου φύλου και το φόβο του ότι θα τιμωρηθεί από το γονιό του ίδιου φύλου. Κατά τον Freud, η υγιής αντίδραση και λύση σ αυτή τη σύγκρουση είναι όταν το παιδί αναγνωρίσει ότι δεν μπορεί να κατακτήσει το γονιό του και έτσι προσπαθεί να γίνει σαν το άτομο που έχει ήδη καταφέρει αυτήν την κατάκτηση. Έτσι το παιδί ταυτίζεται με τον γονιό του ιδίου φύλου και υιοθετεί τις αξίες ιδίου φύλου, τις αρχές του, τη συμπεριφορές του. Αυτή η ταύτιση είναι σημαντική για την ανάπτυξη του Υπέρ-εγώ, δηλαδή της συνείδησης του παιδιού. Παράλληλα, αυτή η προσπά- 29
θεια ταύτισης είναι και μηχανισμός άμυνας με την έννοια ότι αν το παιδί γίνει σαν το άτομο το οποίο φοβάται θα είναι λιγότερο εκτεθειμένο στον κίνδυνο της τιμωρίας. Το κίνητρο για την εγκατάλειψη της ιδέας της κατάκτησης της μητέρας στα αγόρια είναι ο φόβος του ευνουχισμού από τον πατέρα. Στα κορίτσια το κίνητρο για την εγκατάλειψη του πατέρα είναι ο φόβος της απώλειας της αγάπης από την μητέρα. Ο Freud θεώρησε ότι ο φόβος του ευνουχισμού είναι ισχυρότερο κίνητρο και έτσι η ταύτιση του αγοριού με τον πατέρα είναι πιο ισχυρή. Αυτό κατ' επέκταση οδηγεί σε ένα πιο ισχυρό Υπέρ-εγώ, σε ένα πιο ηθικό άτομο. Το πως θα επιλυθούν οι αντιθέσεις συγκρούσεις που δημιουργούνται μεταξύ των σεξουαλικών αυτών ορμών, της υπερπροστατευτικότητας ή της περιφρόνησης και των απαιτήσεων που θέτει η κοινωνία είναι καθοριστικά για τον σχηματισμό της προσωπικότητας του ατόμου. Αποτυχία στην επίλυση μιας τέτοιας σύγκρουσης μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα την καθήλωση (fixation) του ατόμου σε ένα στάδιο, μέχρι να δοθούν απαντήσεις που θα καλύψουν ερωτήσεις συναισθηματικά κενά.
Κατάθλιψη και εξαρτήσεις ια να διαπιστωθεί εάν κάποιος πάσχει από κατάθλιψη θα πρέπει να εξεταστεί από ψυχολόγο ή ψυχίατρο. Αυτοί είναι οι κατάλληλοι για να κάνουν τη διάγνωση και να προσφέρουν μια εξειδικευμένη θεραπεία, όπως φαρμακοθεραπεία ή έναν συνδυασμό φαρμακοθεραπείας και ατομικής ή ομαδικής ψυχοθεραπείας. Η κατάθλιψη χαρακτηρίζεται από τα ακόλουθα: ΓΟ πάσxων έχει μειωμένη επιθυμία για να κάνει πράγματα ή νιώθει λιγότερη ευχαρίστηση σχεδόν για όλες τις δραστηριότητες. Εμφανής μείωση ή αύξηση του βάρους Καταθλιπτική διάθεση για ένα μεγάλο τμήμα της ημέρας Δυσκολία στον ύπνο ή υπερβολική υπνηλία Κινητική επιβράδυνση Κόπωση και χάσιμο της ενεργητικότητας Δυσκολία στη σκέψη ή στη συγκέντρωση ή αναποφασιστικότητα Επαναλαμβανόμενες σκέψεις θανάτου. Αυτά τα χαρακτηριστικά δεν μπορούν να προέλθουν από τη χρήση ουσιών ή αλκοόλ. Ωστόσο, μπορούν να οδηγήσουν κάποιον στο να αρχίσει να παίρνει ναρκωτικά ή να καταναλώνει αλκοόλ για να νιώσει καλύτερα με αποτέλεσμα να αναπτύξει μια εξάρτηση. Εάν αυτό συμβεί, η εξάρτηση αποτελεί ένα ακόμα πρόβλημα. 31
Οικονομική κρίση και εξαρτήσεις Ηοικονομική κρίση, η οποία συνδέεται με μακροχρόνια ανεργία, έχει σημαντικές επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική υγεία των πολιτών και ευνοεί την εξάπλωση διαφόρων μορφών εξάρτησης, από νόμιμες και παράνομες ουσίες, τα τυχερά παιχνίδια, το Διαδίκτυο κ.ά. Η παραμονή στην εξάρτηση έχει μεγάλο κόστος για τα άτομα, τις οικογένειές τους και την κοινωνία. Αντίθετα η απεξάρτηση είναι κοινωνικά ανταποδοτική και εξοικονομεί πόρους. Οι εξαρτημένοι από ψυχοτρόπες ουσίες αντιμετωπίζουν ευρύ φάσμα προβλημάτων και είναι πολύ πιο επιβαρυμένοι από το γενικό πληθυσμό. Έτσι, οι οργανισμοί που στοχεύουν στην κοινωνική ένταξή τους επιδιώκουν, εκτός από την ψυχική απεξάρτηση, τη βελτίωση της εργασιακής κατάστασης, την αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας, την απεμπλοκή από την παραβατικότητα και τη χρήση. Στο σύνολό τους, τα προβλήματα αυτά αναμένεται να ενταθούν λόγω της κρίσης.
Συνέντευξη στο Το Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ) είναι το μεγαλύτερο δίκτυο υπηρεσιών απεξάρτησης και κοινωνικής επανένταξης στη χώρα μας. Όλες οι υπηρεσίες του παρέχονται δωρεάν και χωρίς λίστες αναμονής: στο δρόμο, στα σωφρονιστικά καταστήματα, σε μονάδες σε όλη την Ελλάδα. To KEΘΕΑ απευθύνεται επίσης σε όσους αντιμετωπίζουν πρόβλημα με άλλες μορφές εξάρτησης, όπως το αλκοόλ, ο τζόγος και το διαδίκτυο. Πόσο ψυχοφθόρο είναι για εσάς να κάνετε αυτή τη δουλειά; Για εμάς που δουλεύουμε στην πρόληψη δεν είναι. Είναι και ευχάριστο να δουλεύεις κοντά σε εφήβους. Για όσους δουλεύουν στις κοινότητες όμως είναι, γιατί η δουλειά τους είναι πιο εντατική και απαιτεί περισσότερη σωματική και ψυχική ενέργεια. Σύμφωνα με την έρευνά μας οι έφηβοι είναι πιο επιρρεπείς στις εξαρτήσεις. Από την εμπειρία σας το επιβεβαιώνετε και για ποιο λόγο πιστεύετε πως συμβαίνει αυτό; Τα βασικά αίτια ώστε να εξαρτηθεί κάποιος είναι τρία. Η αδύναμη προσωπικότητα, η ουσία και το περιβάλλον. Σαφώς και οι έφηβοι είναι πιο επιρρεπείς στις εξαρτήσεις γιατί ο χαρακτήρας τους δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα. Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς για να αποτρέψουν τα παιδιά τους από τις εξαρτήσεις ή να τα βοηθήσουν αν είναι ήδη εξαρτημένα; Καταρχήν δεν πρέπει να θεωρούν το θέμα των εξαρτήσεων ταμπού. Παράλληλα, πρέπει να τα ενδυναμώσουν ψυχολογικά ώστε να μην έχουν ανάγκη μια εξάρτηση,να τα μάθουν να είναι υπεύθυνα, να μην επηρεάζονται εύκολα, να έχουν αξίες, να αγωνίζονται. Αν τα παιδιά τους είναι ήδη εξαρτημένα και δεν μπορούν να τα πείσουν, πρέπει να πάνε σε κάποιο κέντρο απεξάρτησης. Υπάρχουν κάποιες ειδικές υπηρεσίες που τους μαθαίνουν κάποιες τεχνικές στους γονείς προκειμένου τα παιδιά τους να ζητήσουν βοήθεια από μόνα τους. 33
Πόσο κατά τη γνώμη σας οι παρέες ωθούν τους εφήβους στις εξαρτήσεις; Πολύ. Εφόσον το άτομο σε αυτήν την ηλικία δεν έχει διαμορφώσει ακόμα τον χαρακτήρα του και δεν έχει πιστέψει στον εαυτό του, η γνώμη των άλλων και ιδιαίτερα της παρέας του μετράει πολύ, για τον λόγο ότι προσπαθεί να γίνει αποδεκτός. Ποια η ηλικιακή κατανομή των εξαρτημένων ατόμων που δέχονται τις υπηρεσίες του ΚΕΘΕΑ; Έχετε παρατηρήσει ή καταγράψει αύξηση των εξαρτημένων τα τελευταία δύο χρόνια λόγω της κρίσης; Υπάρχει αύξηση. Με την οικονομική κρίση πολλοί άνθρωποι νιώθουν φοβισμένοι, αγχωμένοι. Αυτές είναι μερικές από τις συνθήκες που ευνοούν ώστε κάποιος να εξαρτηθεί. Ποιο είναι το ποσοστό επιτυχίας των προγραμμάτων απεξάρτησης. Ποιο παράγοντες επηρεάζουν την επιτυχία της προσπάθειας; Υπάρχουν προγράμματα εφήβων για άτομα μέχρι 22 χρονών και τα προγράμματα ενηλίκων από 23 χρονών και πάνω. Η οικονομική κρίση έχει επηρεάσει τη λειτουργεία του κέντρου; Μας έχει περιορίσει σαφώς. Υπάρχουν πράγματα που θέλαμε να κάνουμε, όπως να μοιράσουμε διάφορα έντυπα σε σχολεία, κάτι το οποίο δεν μπορούμε να κάνουμε. Δεν έχει επηρεαστεί η θεραπεία των παιδιών, παρόλο που έχουμε ανάγκη από προσωπικό κυρίως στις κοινότητες αλλά δεν υπάρχουν διαθέσιμοι πόροι για αυτό. Από αυτούς που τέλειωσαν και την επανένταξη, (το τελευταίο στάδιο της απεξάρτησης) μετά από 5 χρόνια το 68% όχι μόνο δεν πήρε ναρκωτικά, αλλά είχαν βρει και δουλειά. Έχουμε παρατηρήσει πως όσοι είναι σε κάποιο πρόγραμμα απεξάρτησης και έχουν δίπλα τους αυτούς που τους αγαπάνε, έχουν μεγαλύτερο ποσοστό επιτυχίας από όσους είναι μόνοι τους. Πιστεύετε ότι τα αίτια των εξαρτήσεων είναι κυρίως ψυχολογικά, βιολογικά ή κοινωνικά; Είναι θέμα επιλογών. Φταις γιατί τα πήρες. Αφορμές έχουν έχουμε όλοι.
Συμπεράσματα Εθισμός είναι η κατάσταση στην οποία ο οργανισμός συνηθίζει σε μία ουσία και έτσι απαιτείται μεγαλύτερη ποσότητα αυτής προκειμένου ο εθισμένος να νιώθει καλά. Εξάρτηση είναι η κατάσταση στην οποία κάποιος ήδη εθισμένος σε μία ουσία ή διαδικασία, δεν μπορεί να αντιδράσει αυτοβούλως. Οι έφηβοι είναι ευάλωτοι στις εξαρτήσεις επειδή α) οι εγκέφαλοί τους λειτουργούν διαφορετικά από των ενηλίκων β) είναι πιο επιρρεπείς στο στρες γ) από ψυχολογικής απόψεως αγωνίζονται για την ανεξάρτησία τους και αναζητούν τον πειραματισμό. δ) Επιπλέον, συχνά ωθούνται στις εξαρτήσεις λόγω των επιρροών από τους συνομηλίκους Το πρώτο στάδιο της εξάρτησης χαρακτηρίζεται από την ψευδαίσθηση του ελέγχου και της ανακούφισης, ενώ το δεύτερο στάδιο από εξωτερίκευση των συμπτωμάτων του και από το γεγονός ότι ο εξαρτημένος ζει μονάχα για να ικανοποιήσει τον εθισμό του. Τέλος, το τρίτο στάδιο είναι όταν ο εξαρτημένος γίνεται σκλάβος του εθισμού του και χάνει εντελώς τον έλεγχο. Ο εξαρτημένος γνωρίζει ότι δεν μπορεί να καλύψει τα συναισθηματικά και υπαρξιακά του κενά. Η εξάρτηση από άλλα άτομα σχετίζεται με τα υπαρξιακά ερωτήματα που δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της εφηβείας όσο και από την ιδιαίτερη προσωπικότητα του εφήβου. Η κατάθλιψη μπορεί να οδηγήσει σε εξάρτηση γιατί το καταθλιπτικό άτομο ψάχνει διέξοδο από τα προβλήματα του και έχει ανάγκη να νιώσει καλύτερα. 35
Κριτική και αυτοκριτική αποτίμηση Η ομάδα μας δούλεψε ρολόι και υπήρχε ομαδικότητα μεταξύ μας, γι' αυτό το αποτέλεσμα είναι εκπληκτικό. Ελπίζουμε να μάθατε κάτι από αυτές τις σελίδες. p Σας ευχαριστούμε για την ανάγνωση.
Βιβλιογραφία Θεωρίες της προσωπικότητας, Γεωργαντά Ευγενία, Psy.D. Τι είναι ο εθισμός;, Μαγκλή Αντώνη Κοινωνικού Επιμορφωτή σε θέματα ναρκωτικών http://www.ssneond.sch.gr/ http://www.vlioras.gr/ http://about.com/ http://www.livescience.com/ http://eksartiseis.blogspot.gr/ http://ethismos-kai-eksartisi.blogspot.gr/ 37