ΕΝΔΟΓΛΩΣΣΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΑΤ ΕΠΙΛΟΓΗΝ; Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΥΠΟΤΙΤΛΙΣΜΟΥ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΕ ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΑ ΔΙΑΦΗΜΙΣTΙΚΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ. Ευάγγελος Κουρδής Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ελλάδα ekourdis@frl.auth.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Recently, several TV commercials use dialects (Cretan and Pontiac dialect), as well as Provincial Greek (Epirus, Thessaly, and Central Greece s language systems) to advertise products within the Greek market. In these TV commercials it is noted that at times the advertisers opt to subtitle these language systems in Modern Greek while at others they do not. This paper intends to examine whether this choice of, in essence, intralingual translation carries some semiotic dimensions that they will help us to understand not only the position, but also the connotative value these language systems have within the context of everyday life. This study shows that classifying language variety as dialect or accent does not seem to influence the subtitling of the dialect systems under scrutiny. Moreover, subtitling seems to be used as a linguistic tool to understand the signified, but also as a semiotic practice to disseminate targeted positive connotations through TV commercials. Λέξεις κλειδιά: intralingual translation, subtitling, advertisement, Greek dialects and accents. 1. Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια, πολλές τηλεοπτικές διαφημίσεις χρησιμοποιούν διαλεκτικά συστήματα της ελληνικής για να διαφημίσουν τα προϊόντα τους στην ελληνική αγορά. Η επιλογή αυτή φαίνεται ενδιαφέρουσα εάν λάβουμε υπόψη ότι δεν χρησιμοποιείται η πρότυπη γλώσσα, η Κοινή Νεοελληνική, αλλά διαλεκτικά συστήματα η γνώση των οποίων δεν είναι γενικευμένη, γεγονός που περιορίζει το κοινό στο οποίο απευθύνονται τα συγκεκριμένα διαφημιστικά μηνύματα. Για τη μελέτη αυτού του φαινόμενου επιλέξαμε πέντε τηλεοπτικά διαφημιστικά μηνύματα που χρησιμοποιούν γλωσσικά συστήματα από την Ήπειρο, τον Πόντο και την Κρήτη. Η μεθοδολογική προσέγγιση συνίσταται στη συγκριτική αντιπαραβολή τους σε μία προσπάθεια να αποσαφηνίσουμε δύο στοιχεία. Το πρώτο στοιχείο έχει να κάνει με το λόγο για τον οποίο τηλεοπτικά διαφημιστικά μηνύματα που χρησιμοποιούν την ίδια γλωσσική ποικιλία, άλλη φορά υποτιτλίζονται και άλλη φορά όχι (όπως για παράδειγμα συμβαίνει στην περίπτωση των διαφημιστικών μηνυμάτων που χρησιμοποιούν τα γλωσσικά συστήματα της Ηπείρου και της Κρήτης). Συνάμα, εξετάζουμε εάν η επιλογή αυτής της ενδογλωσσικής - στην ουσία μετάφρασης έχει κάποια σημειωτική διάσταση που θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε, όχι μόνο τη θέση, αλλά και τη συνδηλωτική αξία που έχουν τα συγκεκριμένα
διαλεκτικά συστήματα της Ελληνικής στην ελληνική καθημερινότητα. Το δεύτερο στοιχείο που επιδιώκουμε να αποσαφηνίσουμε έχει να κάνει με το κατά πόσο ο υποτιτλισμός επηρεάζεται από την κατηγοριοποίηση ενός διαλεκτικού συστήματος ως διαλέκτου ή ιδιώματος. Ειδικά, για το δεύτερο αυτό θέμα, αξίζει να σημειώσουμε ότι η διάκριση αυτή δεν είναι παγιωμένη. Αρκετοί ερευνητές, όπως o Trudgill (2003: 49), θεωρούν ως διαλέκτους της ελληνικής την Ποντιακή, τα Τσακώνικα, τα Ελληνικά της Κάτω Ιταλίας και την Καπαδοκική, κατηγοριοποιώντας όλα τα υπόλοιπα νεοελληνικά γλωσσικά συστήματα ως ιδιώματα 1. Στην καθημερινή πρακτική, όμως, διαλέκτους αποκαλούν και τις γλωσσικές ποικιλίες της Κρήτης, της Κύπρου και των Επτανήσων, καθώς υιοθετείται η θέση ότι η διάλεκτος έχει γραπτή μορφή στην οποία έχουν γραφεί σημαντικά πνευματικά έργα και χαρακτηρίζεται από σημαντική απόκλιση σε επίπεδο λεξιλογίου σε σχέση με την πρότυπη γλώσσα. Έτσι, ο Μπασλής (2000: 38) αναφέρει ότι στη συνείδηση του Έλληνα διάλεκτος είναι ένα γεωγραφικό γλωσσικό ιδίωμα, όπως π.χ. το Κρητικό, Κυπριακό, Ποντιακό, κτλ. που μιλιέται δηλαδή από τους Έλληνες μίας ορισμένης γεωγραφικής περιοχής. Για την διάκριση των όρων διάλεκτος και ιδίωμα στην παρούσα έρευνα υιοθετείται η θέση ότι ως τοπικό ιδίωμα χαρακτηρίζεται η ποικιλία με μικρό αριθμό αποκλίσεων, οι οποίες πολλές φορές περιορίζονται στο επίπεδο της φωνητικής και του λεξιλογίου, ενώ ως διάλεκτος χαρακτηρίζεται η γεωγραφική ποικιλία με μεγαλύτερο βαθμό διαφοροποίησης ή και μία ομάδα τοπικών ιδιωμάτων (Κοντονάτσου 1994: 36, Δελβερούδη, 2001: 54, Αρχάκης & Κονδύλη 2002: 58, κ.ά.) 2. Η σημειωτική και γλωσσική διάσταση του υποτιτλισμού Ο υποτιτλισμός ορίζεται ως η μεταφραστική πρακτική κατά την οποία η μετάφραση εμφανίζεται σε γραπτή μορφή στο κάτω μέρος της οθόνης (Diaz Cintas & Remael, 2007: 8). Ως κύρια χαρακτηριστικά του υποτιτλισμού ο Gottlieb (1994: 269) αναφέρει το γεγονός ότι υπάρχει επαρκής χρόνος για τη μετάφραση και τη δημιουργία υποτίτλων πριν από την προβολή τους στο κοινό, ο προσωρινός και παροδικός τους χαρακτήρας καθώς εμφανίζονται στιγμιαία στην οθόνη, η προσβασιμότητα στο πρωτότυπο που επιτυγχάνεται κατά τη διάρκεια προβολής της μετάφρασης στην οθόνη, το γεγονός ότι ο υπότιτλος είναι συμπτυγμένη μετάφραση οι αποδέκτες της οποίας δεν είναι γνωστοί στον υποτιτλιστή, καθώς και ότι δεν υπάρχει η δυνατότητα αμφίδρομης επικοινωνίας. Ο υποτιτλισμός, όμως, δεν είναι μία απλή μορφή μετάφρασης, αλλά έχει έντονο σημειωτικό χαρακτήρα. Έτσι, μελετητές του υποτιτλισμού όπως οι Gottlieb (1994: 269) και Pérez González (2009: 14) θεωρούν τον υποτιτλισμό ως ένα διασημειωτικό είδος μετάφρασης 2 λόγω της αλλαγής που παρατηρείται από τον προφορικό στο γραπτό κώδικα. Το σημειωτικό χαρακτήρα του υποτιτλισμού υπογραμμίζει και ο Munday (2009: 6) που παρατηρεί ότι ο υποτιτλισμός είτε είναι ενδογλωσσικός, είτε διαγλωσσικός, αποτελεί επίσης και μία μορφή διασημειωτικής μετάφρασης, η αντικατάσταση ενός γλωσσικού κώδικα πηγή με ένα κείμενο στόχο που γράφεται σε ένα γλωσσικό κώδικα που 1 Άλλοι ερευνητές προσθέτουν και άλλες γλωσσικές ποικιλίες στην κατηγορία της διαλέκτου (βλ. Trudgill, 2003: 50). 2 Είναι ενδιαφέρον ότι οι Delisle, Lee-Jahnke & Cormier (2008: 92) αφήνουν εκτός της μεταφραστικής διαδικασίας την περίπτωση της διασημειωτικής μετάφρασης χαρακτηρίζοντας ως μετάφραση μόνο την ενδογλωσσική και τη διαγλωσσική διεργασία.
συνοδεύεται με άλλα οπτικά και ακουστικά σημεία. Για το λόγο αυτό και, όπως θα δούμε στη συνέχεια, στις περιπτώσεις υποτιτλισμού που μελετούμε σημαντική είναι η συνδρομή και των μη γλωσσικών σημειωτικών συστημάτων στην επιτυχία του διαφημιστικού μηνύματος. Το γεγονός, όμως, ότι ο γλωσσικός κώδικας συνοδεύεται και από μη γλωσσικά σημεία, δεν παραγνωρίζει ένα άλλο γεγονός: ο υποτιτλισμός αποτελεί κατά βάση μία γλωσσική πράξη. Στα τηλεοπτικά διαφημιστικά μηνύματα που θα εξετάσουμε παρακάτω θα διαπιστώσουμε, όμως, μία ιδιαιτερότητα στην λειτουργία του. Οι υπότιτλοι δεν αποδίδουν μία ξένη γλώσσα στην Κοινή Νεοελληνική, δεν λειτουργούν, δηλαδή, διαγλωσσικά, αλλά ενδογλωσσικά. Ο Jakobson (2004 [1959]: 139) χαρακτηρίζει ως ενδογλωσσική μετάφραση ή αναδιατύπωση την ερμηνεία γλωσσικών σημείων με άλλα σημεία της ίδιας γλώσσας. Κατά τη γνώμη μας, στις περιπτώσεις που θα εξετάσουμε στη συνέχεια, μπορούμε να κάνουμε λόγο για ενδογλωσσική μετάφραση ή, ακριβέστερα, για ενδογλωσσικό υποτιτλισμό, καθώς τα διαλεκτικά συστήματα που υποτιτλίζονται στην Κοινή Νεοελληνική αποτελούν γεωγραφικές ποικιλίες της ελληνικής γλώσσας (κρητική διάλεκτος, ποντιακή διάλεκτος, ηπειρώτικο ιδίωμα). Καθώς, λοιπόν, παραμένουμε στο ίδιο γλωσσικό σύστημα, στην ελληνική γλώσσα, το ερώτημα που τίθεται συνακόλουθα είναι ποιος είναι ο λόγος της επιλογής αυτών των γλωσσικών συστημάτων στα διαφημιστικά μηνύματα και ποιος είναι ο λόγος που κάποιες φορές υποτιτλίζονται 3. Θεωρούμε ότι η απάντηση έγκειται στο γεγονός ότι ο θεατής στην περίπτωση αυτή έχει ταυτόχρονα πρόσβαση στο πρωτότυπο κείμενο. Έτσι, όμως, προκύπτει ένα νέο ερώτημα: γιατί ο θεατής πρέπει να έχει πρόσβαση στο πρωτότυπο κείμενο; 3. Διαλεκτικά συστήματα και υποτιτλισμός στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση Πριν απαντήσουμε στο ερώτημα που μόλις θέσαμε, έχει ενδιαφέρον να εξετάσουμε εάν η χρήση διαλεκτικών συστημάτων, και πολύ περισσότερο ο υποτιτλισμός τους, αποτελεί μία καινούργια ή μία παλιά πρακτική στα ΜΜΕ. Η γλώσσα των ΜΜΕ απασχόλησε και απασχολεί τους μελέτες σε διαφορετικές εποχές, καθώς η γλώσσα των ΜΜΕ είναι ένοχη, αφού σε συγκεκριμένες χρήσεις της εμπεριέχεται ιδεολογία, δηλαδή ρητή ή (συνήθως) υπόρρητη αναπαράσταση αντικρουόμενων κοσμοειδώλων (Πολίτης, 2001: 119). Το φαινόμενο της χρήσης διαλεκτικών ποικιλιών της Ελληνικής στα ΜΜΕ δεν είναι καινούργιο και μπορούμε να ισχυριστούμε ότι εμφορείται με ιδεολογία. Ο Κοντοσόπουλος (1985: 70) αναφέρει ότι οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα και γενικά ο τρόπος ομιλίας των επαρχιωτών έδωσαν γραφή στην πέννα των δημοσιογράφων, των λαογράφων και άλλων λογίων της επαρχίας, για να δημοσιεύσουν διαλεκτικά κείμενα με χαρακτήρα χιουμοριστικό και σατυρικό συνήθως στον τοπικό τύπο. Η περίπτωση, όμως, του κινηματογράφου και της τηλεόρασης είναι πολύ διαφορετική, καθώς, ειδικά η τηλεόραση, αποτελεί μέρος της ανθρώπινης καθημερινότητας, και, όχι, συνειδητή και επιλεκτική επιλογή όπως ο τύπος. Επίσης, τόσο ο κινηματογράφος στην αρχή, όσο και η τηλεόραση αργότερα, έχουν ένα σημαντικό πλεονέκτημα: την εικόνα. 3 Ο Peeters (1999: 188) παρατηρεί ότι ο διαλεκτισμός της γλώσσας βρίσκεται στην καρδιά της μετάφρασης.
Από τη δεκαετία του 60 μέχρι και τη δεκαετία του 80, αρκετοί ηθοποιοί χρησιμοποίησαν στον κινηματογράφο, και μετέπειτα στην τηλεόραση, διαλεκτικά συστήματα της ελληνικής (Κώστας Χατζηχρήστος, Σπύρος Καλογήρου, Άννα Βαγενά, Κώστας Βουτσάς, Λάκης Λαζόπουλος, κ.ά.). Κατά την περίοδο αυτή, διαλεκτικά γλωσσικά συστήματα - κυρίως η επαρχιακή ελληνική - χρησιμοποιήθηκαν με χιουμοριστικό τρόπο για να εκφράσουν γλωσσο-εικονικά μια περιθωριοποιημένη κοινωνικά τάξη, αυτή των Βλάχων, δηλαδή, των αμόρφωτων και κακόγουστων επαρχιωτών, των μη αστών, ενώ η επαρχιακή ελληνική ταυτίστηκε με τα βόρεια ιδιώματα 4. Στη δεκαετία του 90, όμως, παρατηρήθηκε μία αλλαγή καθώς έκαναν την εμφάνισή τους τηλεοπτικές σειρές, όπως, παραδείγματος χάριν, η τηλεοπτική σειρά «Εμείς και Εμείς» (σε σκηνοθεσία Π. Αμαραντίδη και Σ. Μεταλληνού), όπου η ηθοποιός Νατάσα Γερασιμίδου υποδύεται την ομογενή ποντιακής καταγωγής από το Κιλκίς. Στη περίπτωση αυτή, και για πρώτη φορά, όταν η ηθοποιός ομιλεί στην ποντιακή διάλεκτο, υπάρχει υποτιτλισμός στην Κοινή Νεοελληνική! Κατά τη γνώμη μας, ο υποτιτλισμός δικαιολογείται από τα εκτεταμένα τμήματα λόγου στην ποντιακή διάλεκτο, καθώς για αρκετά λεπτά ο τηλεθεατής που δεν γνωρίζει τη διάλεκτο δεν μπορεί να καταλάβει τι λέγεται. Επίσης, με τον υποτιτλισμό επιχειρείται να δοθεί από τους συντελεστές της εκπομπής έμφαση σε ένα κοινωνικό γεγονός, αυτό του δεύτερου κύματος, μετά το 1920, μετανάστευσης Ποντίων στην Ελλάδα, που συντελούνταν κατά τη διάρκεια προβολής της σειράς. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα τμήματα λόγου στην ποντιακή διάλεκτο υποτιτλίζονται όταν η ηθοποιός φέρεται να ομιλεί τη διάλεκτο με άλλους ηθοποιούς που υποδύονται, επίσης, Ποντίους. Η χρήση διαλεκτικών συστημάτων του ελλαδικού χώρου συνεχίστηκε και στην επόμενη δεκαετία, χωρίς πάντα αυτά να υποτιτλίζονται. Έτσι, στην τηλεοπτική σειρά «Επτά θανάσιμες πεθερές» (σε σκηνοθεσία Γρηγόρη Πετρινιώτη), μονολότι εμφανίζονται πολύ τύποι Ελληνίδων πεθερών 5, δεν υποτιτλίζονται τα τμήματα λόγου σε διαλεκτική ποικιλία, όπως συμβαίνει σε άλλες τηλεοπτικές σειρές όπου εμφανίζονται διαλεκτόφωνοι. Οι Στάμου & Ντίνας (2011: 301) παρατηρούν για το θέμα αυτό ότι στις σειρές αυτές η γεωγραφική προέλευση παρουσιάστηκε ως δυναμικό και όχι ως πάγιο χαρακτηριστικό της ταυτότητας των ομιλητών (συχνή εναλλαγή μεταξύ γεωγραφικής και πρότυπης ποικιλίας), δίνοντας τη θετική εντύπωση ότι οι ομιλητές αυτοί είναι ευέλικτοι και όχι μονολιθικοί. Αντίθετα, στην τηλεοπτική σειρά «Τύχη βουνό» (σε σκηνοθεσία Δημήτρη Αρβανίτη), σε κάποια σημεία υποτιτλίστηκε η ποντιακή διάλεκτος, ώστε να είναι κατανοητή από τον τηλεθεατήομιλητή της πρότυπης γλώσσας. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η χρήση του διαλεκτικού συστήματος συνοδεύεται και από τη χρήση και άλλων ενδεικτών ταυτότητας, γλωσσικών και μη γλωσσικών. Στους γλωσσικούς δείκτες ανήκουν τα ονόματα των πρωταγωνιστών και τα τοπωνύμια, στους μη γλωσσικούς, η ένδυση, το μακιγιάζ, η κόμμωση, τα εξαρτήματα και η κινητική των διαλεκτόφωνων 6. Στο θέμα της ταυτότητας εστιάζουν και οι Στάμου & Ντίνας (2011) που μελέτησαν έξι τηλεοπτικές σειρές στις οποίες γινόταν χρήση κάποιας γεωγραφικής ποικιλίας κατά την περίοδο 2006-2007. Οι δύο ερευνητές (2011: 303) 4 Ο Μπασλής (2000: 131) αναφέρει ότι όταν ένας ηθοποιός π.χ. στην επιθεώρηση, υποδύεται το ρόλο ενός αγράμματου χωριάτη, χρησιμοποιεί το βόρειο γλωσσικό ιδίωμα, κι αν ακόμη υποτίθεται ότι ο χωριάτης είναι από τη Γαστούνη, και είναι φυσικό να μην έχει καμία σχέση με το βόρειο ιδίωμα. Βλέπε και Κουρδής (2007: 34-38). 5 Για παράδειγμα, η Πολίτισσα πεθερά, η Κρητικιά πεθερά, η Θεσσαλονικιά πεθερά, η Μανιάτισσα πεθερά, κ.ά. 6 Οι Andersson & Trudgill (1990: 79) επισημαίνουν ότι η γλώσσα ως κώδικας, όπως και ο τρόπος ένδυσης, μπορεί να λειτουργεί ως εισητήριο στην ομάδα ή, αντίθετα, να είναι κριτήριο αποκλεισμού από αυτή.
κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η τηλεοπτική αναπαράσταση των γεωγραφικών ποικιλιών της ελληνικής γλώσσας μέσα από τον επιλεκτικό χειρισμό του γλωσσικού της πλούτου αποκαλύπτει τον ιδεολογικό ρόλο των ΜΜΕ στη συγκρότηση μιας κοινής εθνικής ταυτότητας. Αξίζει να δούμε στη συνέχεια μέσα από τη μελέτη των τηλεοπτικών διαφημιστικών μηνυμάτων πως ξεδιπλώνεται αυτός ο ιδεολογικός ρόλος της τηλεόρασης αναφορικά με τα διαλεκτικά συστήματα της ελληνικής. 4. Διαφημιστικά μηνύματα στο ιδίωμα της Ηπείρου Η πρώτη τηλεοπτική διαφήμιση (διαφημιστικό μήνυμα 1) που μελετούμε είναι των Αλλαντικών ΒΙΚΗ (Βιομηχανία Κρέατος Ηπείρου). Η εταιρεία που έχει έδρα στην Άρτα πολύ συχνά χρησιμοποιεί τοπία και ντοπιολαλιές (προφορές) της περιοχής σε μία προσπάθεια να συνδηλώσει την αγνότητα και την ποιότητα των προϊόντων της. Στο συγκεκριμένο διαφημιστικό μήνυμα υποτιτλίζεται το τμήμα λόγου που εκφωνείται στο ηπειρώτικο ιδίωμα και που κατατάσσεται στα λεγόμενα βόρεια ιδιώματα 7. Η σκηνή εκτυλίσσεται στην πλατεία ενός γραφικού χωριού (στο τέλος της διαφήμισης προχωρούμε στην υπόθεση ότι πρόκειται για ένα χωριό της Ηπείρου). Σε αντίθεση με άλλα διαφημιστικά μηνύματα της εταιρείας όπου ο πρωταγωνιστής ομιλεί αποκλειστικά στο ιδίωμα της Ηπείρου - προτού ο εκφωνητής χρησιμοποιήσει στο κλείσιμό του μηνύματος την πρότυπη ποικιλία - στο συγκεκριμένο διαφημιστικό μήνυμα κυριαρχεί ο διάλογος. Ο διάλογος αυτός φέρεται να πραγματοποιείται ανάμεσα σε ένα νεότερο πρωταγωνιστή που ομιλεί την πρότυπη ποικιλία και σε ένα μεγαλύτερο σε ηλικία που φέρεται να είναι θείος του και να ομιλεί το τοπικό ιδίωμα της Ηπείρου. Διαφημιστικό μήνυμα 1: τηλεοπτική διαφήμιση αλλαντικών ΒΙΚΗ Η επιλογή αυτή της προβολής της συγγενικής σχέσης θεωρούμε ότι δεν είναι τυχαία, αλλά ότι συνδηλώνει την ελληνική πραγματικότητα, όπου οι νεότεροι σε ηλικία διαμένουν μόνιμα στα αστικά κέντρα και δεν κατανοούν μεγάλο μέρος από τα τοπικά ιδιώματα, ακόμη και εκείνο της περιοχής από την οποία έλκουν την καταγωγή τους. Κατά τη ροή της διαφήμισης ο ανιψιός που χρησιμοποιεί την πρότυπη γλώσσα ερωτά έναν από τους συνομιλητές του για τη σημασία της λέξης «θεραπεύτηκα». 7 Με τον όρο βόρειοι διάλεκτοι (ή βόρεια νεοελληνικά ιδιώματα) εννοείται η παραλλαγή της Νέας Ελληνικής που χρησιμοποιείται και ακούγεται από τη βόρεια ακτή του κορινθιακού κόλπου ως τα βόρεια σύνορα της ελληνικής επικράτειας, αλλά και σε ένα τμήμα της Άνδρου και της Τήνου (εξαιρείται ένα μικρό μέρος της Μακεδονίας και ο νομός Θεσπρωτίας (Συμεωνίδης, 1977: 94).
Η μετάφραση της λέξης δίνεται ενδογλωσσικά μέσα από τον υποτιτλισμό ως «ευχαριστήθ κα». Αλλά και στη συνέχεια, ο εκφωνητής της διαφήμισης προχωρά στο τέλος και προφορικά σε ενδογλωσσική μετάφραση λέγοντας ότι «στην Ήπειρο θεραπεύτηκα σημαίνει ευχαριστήθηκα». Οι de Linde & Kay (1999: 13) αναφέρουν ότι όταν οι προφορές [...] συμβάλλουν στην κατανόηση της ταινίας από τους θεατές πρέπει να εμφανίζονται σε υπότιτλους 8. Στην προκειμένη περίπτωση πιστεύουμε ότι εάν οι διαφημιστές δεν προχωρούσαν σε υποτιτλισμό του εκφωνήματος στο ιδίωμα της Ηπείρου θα δημιουργούνταν, έστω και στιγμιαία, πρόβλημα στην κατανόηση της διαφήμισης, μέχρι ο εκφωνητής να επαναλάβει τη σημασία της λέξης στο κλείσιμο του τηλεοπτικού μηνύματος (βλέπε παρακάτω): Διάλογος - Θείε μου! Τι κάνεις θείε μου. - Ααα! Θεραπεύ κα. - Τι ; Θερα..., τι; - Θεραπεύ κα, λέω. - Δεν καταλαβαίνω εγώ, πως το είπες; - Θε-ρα-πεύ -κα. - Είδες τι έπαθες για να μη τρως υγιεινά όπως εγώ! - Τι έπαθα; - Κουφάθηκες! Εκφωνητής Στην Ήπειρο, θεραπευ κα σημαίνει φ χαριστήθηκα. Αλλαντικά Ωμέγα από τη ΒΙΚΗ. Πλούσια στα ευεργετικά πολυακόρεστα λιπαρά Ωμέγα 3 και Ωμέγα Ε. Και πλούσια γεύση για να τα απολαμβάνετε... με την καρδιά σας. ΒΙΚΗ από την Ήπειρο. Ας φάμε σαν άλλοτε. Αξίζει να σημειώσουμε ότι κατά τη διάρκεια του υποτιτλισμού στην οθόνη εμφανίζεται ένα πρόσωπο που ταυτοποιείται από τον τηλεθεατή ως ο ντόπιος Ηπειρώτης θείος του ερωτώμενου, ενώ κατά τη διάρκεια της επεξήγησης που δίνει ο εκφωνητής εμφανίζονται στην οθόνη προϊόντα των αλλαντικών ΒΙΚΗ. Επίσης, η έκφραση του εκφωνητή «... για να τα απολαύσετε... με την καρδιά σας» δεν έχει μόνο δηλωτική, αλλά και συνδηλωτική σημασία, καθώς δεν σημαίνει μόνο ότι όσοι δοκιμάσουν το προϊόν θα το απολαύσουν, αλλά και ότι λόγω των ευεργετικών πολυακόρεστων λιπαρών θα είναι υγιείς, χωρίς καρδιακά προβλήματα. Ο υποτιτλισμός, όμως, εκφωνημάτων του ιδιώματος της Ηπείρου, σε διαφημιστικά μηνύματα δεν υιοθετείται πάντα. Σε τηλεοπτική διαφήμιση της Εταιρείας Sanofi Aventis που προωθεί το φαρμακευτικό σκεύασμα Maalox εμφανίζονται δύο άνδρες από την Ήπειρο 9 οι οποίοι τραγουδούν τοπικά τραγούδια της περιοχής σε ένα γάμο (διαφημιστικό μήνυμα 2). Η εικόνα που προβάλλεται είναι οικεία στους τηλεθεατές και αποσκοπεί στο να ενεργοποιήσει συνδηλωτικά θετικά συναισθήματα για ένα ευχάριστο γεγονός που εορτάζεται με παραδοσιακό τρόπο. Εντούτοις, οι διαφημιστές δεν επέλεξαν να υποτιτλίσουν τα λόγια του τραγουδιού που είναι στο τοπικό ιδίωμα (ο δεύτερος μουσικός εμφανίζεται να παίζει μόνο το μουσικό όργανο και οι παρεμβάσεις του γίνονται στην πρότυπη γλώσσα), το οποίο έχει ως εξής: 8 Για το λόγο αυτό και η αγγλική ταινία «Trainspotting» όπου ο ηθοποιός μιλάει αγγλικά με σκοτσέζικη προφορά, διανεμήθηκε με υπότιτλους στις ΗΠΑ (Anderman & Rogers, 2003:203). 9 Βλ. και http://www.marketingweek.gr/default.asp?pid=9&la=1&cid=&arid=29789&remind=5.
πρώτος μουσικός (τραγούδι) δεύτερος μουσικός Δε μπορώ Δημήτρη μ, δε μπορώ - έχω βάρος, πως να σηκωθώ. - Το βλέπω! Λέτε να φταίει, τόσο αρνί, - ή αυτή η κοντούλα, η Πάργιανη - Σύρτε φέρτε ένα Maalox βρε παιδιά. Μάλλον το αρνί θα φταίει. - - Ε, βέβαια Η επιλογή αυτή των διαφημιστών φαίνεται να υπακούει στη λογική ότι τα εκφωνήματα που χρησιμοποιούνται στη διαφήμιση δεν αποκλίνουν πολύ από την πρότυπη γλώσσα, άρα δεν δημιουργείται κάποιο στιγμιαίο κενό στην κατανόησή τους 10. Αξίζει, όμως να υπογραμμίσουμε ότι στην τηλεοπτική διαφήμιση της εταιρείας ΒΙΚΗ, οι θετικές συνδηλώσεις που δομούνται με τα μη γλωσσικά σημεία θα ήταν ελλιπής χωρίς το γλωσσικό σύστημα. Για αυτό το λόγο και όλη η διαφήμιση δομείται γύρω από το γλωσσικό σύστημα (μιλάμε τη γλώσσα των παππούδων μας, άρα παράγουμε και τα προϊόντα με αγνό τρόπο όπως οι παππούδες μας) και αυτό το σκοπό εξυπηρετεί εμφατικά και ο υποτιτλισμός του. Στην περίπτωση του φαρμακευτικού σκευάσματος Maalox, όμως, το γλωσσικό σύστημα έρχεται ως επιστέγασμα μίας σειράς θετικών συνδηλωτικών σημείων που είχαν ήδη αποκωδικοποιηθεί και ερμηνευτεί (γάμος με παραδοσιακά όργανα στην ηπειρωτική Ελλάδα), μην αποτελώντας, έτσι, το γλωσσικό σύστημα το σημείο εκκίνησης αυτής της αποκωδικοποίησης, ή αλλιώς, το κεντρικό σημείο. Διαφημιστικό μήνυμα 2: τηλεοπτική διαφήμιση της Sanofi Aventis 10 Αντίθετα, σε τηλεοπτική διαφήμιση της ίδιας εταιρείας, αλλά αυτή τη φορά με πρωταγωνιστές δύο Πόντιους μουσικούς, οι διαφημιστές προχώρησαν στον υποτιτλισμό του ποντιακού τραγουδιού, καθώς ο σκοπός που προαναφέρθηκε δεν φαινόταν δυνατό να επιτευχθεί.
5. Διαφημιστικό μήνυμα στην ποντιακή διάλεκτο Το τρίτο διαφημιστικό μήνυμα προωθεί στην αγορά μία κούκλα της Εταιρίας AS που αναπαριστά έναν Πόντιο που το ένα μάτι του καλύπτεται από μία κορδέλα (διαφημιστικό μήνυμα 3). Ο ηθοποιός που πρωταγωνιστεί είναι ο γνωστός ηθοποιός ποντιακής καταγωγής Παύλος Κοντογιαννίδης, ο οποίος στέκεται ακίνητος 11 κρατώντας αυτή την κούκλα (σημείο προξιμικότητας), ενώ την ίδια στιγμή ο τηλεθεατής ακούει ένα τραγούδι με ποντιακό στίχο. Πιο συγκεκριμένα, τα εκφωνήματα στο διαφημιστικό μήνυμα και ο υποτιτλισμός τους έχουν ως εξής: Διάλογος στα ποντιακά - Nε πες, ποιος είσαι; - Πόντιος και έναν ομμάτ. - Αδά τερέν αβούτοι. Θα παλανόνε μας. Ουι...! - Καλατζεύβν και λέει αστεία. Τραγώδι πα. - Πόντιος είμαι σκυρός σεβνταλής και παλαλός. - Μπιούτιφουλ. Πόντιος και έναν ομμάτ. Από την ΑS. Να μην ξεχνάμε και τις ρίζες. Υποτιτλισμός στην ΚΝΕ - Εσύ ποιος είσαι; - - Κοίτα εδώ! Αυτοί θα μας τρελάνουν! - Μιλάει και λέει αστεία σαν και εμένα! Τραγουδάει κιόλας! - - Έμορφα!!!... Αξίζει να σημειώσουμε ότι στο συγκεκριμένο διαφημιστικό μήνυμα υπάρχει εναλλαγή τριών γλωσσικών συστημάτων (ποντιακής διαλέκτου, Κοινής Νεοελληνικής και αγγλικής γλώσσας). Αυτή η γλωσσική επαφή θέτει εξαρχής την ανάγκη για μετάφραση. Ο Mounin (1963: 4) διερωτώμενος γιατί πρέπει να μελετήσουμε τη μετάφραση μέσα από το πρίσμα της γλωσσικής επαφής, απαντά διότι είναι ένα και το αυτό. Το πέρασμα αυτό από ένα περιορισμένο γλωσσικό κώδικα (ποντιακή διάλεκτος) σε ένα ηγεμονικό και ξένο γλωσσικό κώδικα (αγγλική γλώσσα) στηρίζεται στη ρητορική της αντίθεσης και προκαλεί σημειωτικά από μόνο του ένα χιουμοριστικό γεγονός. Η Κοινή Νεοελληνική που ακολουθεί μειώνει χρονικά κάπως αυτήν τη σημειο-γλωσσική απόσταση, και, κατά τη γνώμη μας, χρησιμοποιείται για να εξασφαλίσει την κατανόηση του κυρίου διαφημιστικού μηνύματος, στοιχείο που υποδηλώνει ότι οι διαφημιστές στοχεύουν στη συνδήλωση της παράδοσης, προβάλλοντας το παρελθόν στο καθημερινό παρόν. Διαφημιστικό μήνυμα 3: τηλεοπτική διαφήμιση της AS Company 11 Οι de Linde & Kay (1999 :76) παρατηρούν ότι τα αποσπάσματα που παρουσιάζουν έναν ομιλητή σε στατικότητα έχουν την τάση να αποσπούν λιγότερο την προσοχή του τηλεθεατή.
Παρατηρώντας τον υποτιτλισμό της συγκεκριμένης διαφήμισης διαπιστώνουμε ότι η ποντιακή διάλεκτος δεν υποτιτλίζεται πάντα. Έτσι, δεν υποτιτλίζονται τα εκφωνήματα «Πόντιος και έναν ομμάτ», «Πόντιος είμαι σκυρός σεβνταλής και παλαλός» και το επιφώνημα «ούι...», ενώ το εκφώνημα στην αγγλική γλώσσα «beautiful» υποτιτλίζεται στην ποντιακή διάλεκτο «έμορφα». Το τελευταίο αυτό στοιχείο μετατρέπει μεταφρασεολογικά την ποντιακή γλώσσα από γλώσσα πηγή σε γλώσσα στόχο. Αξίζει, επίσης, να σημειώσουμε ότι στο συγκεκριμένο διαφημιστικό μήνυμα δεν λαμβάνει χώρα διαλογική συζήτηση - δεδομένου ότι ο δεύτερος συμμετέχοντας στη διαφήμιση είναι μία κούκλα - παρόλο που φέρεται να απαντά σε κάποιες ερωτήσεις που θέτει ο ηθοποιός. Όμως, είναι αυτά ακριβώς τα τμήματα λόγου στην ποντιακή διάλεκτο που δεν υποτιτλίζονται. Επιπλέον, δεν υποτιτλίζονται τα εκφωνήματα στην Κοινή Νεοελληνική «από την ΑS» και «να μην ξεχνάμε και τις ρίζες». Κανονικά, τα εκφωνήματα αυτά, θα έπρεπε να εκφραστούν από ένα άλλο πρόσωπο, ίσως ένα σχολιαστή, όπως γίνεται σε άλλα διαφημιστικά μηνύματα που μελετούμε, και αυτό αποτελεί μία καινοτομία της διαφήμισης, καθώς ο ίδιος ηθοποιός εναλλάσσει τρία γλωσσικά συστήματα. Επίσης, το διαφημιστικό μήνυμα έχει επενδυθεί μουσικά με ένα ποντιακό τραγούδι που συμβάλλει στη συσσώρευση ποντιακών σημείων 12 (ηθοποιός ποντιακής καταγωγής, ποντιακή ενδυμασία, κούκλα με ποντιακή ενδυμασία που ομιλεί ποντιακά, μουσική επένδυση στα ποντιακά) σε επίπεδο συνδήλωσης. 6. Διαφημιστικά μηνύματα στην Κρητική διάλεκτο Το ακόλουθο τηλεοπτικό μήνυμα (διαφημιστικό μήνυμα 4) με τίτλο «οι Κρητικοί» της εταιρείας Q Telecom υποτιτλίζει την κρητική διάλεκτο. Στη διαφήμιση δεν πρωταγωνιστούν ηθοποιοί, αλλά δύο ανθρωπόμορφες φιγούρες, και κυριαρχούν εύκολα αναγνωρίσιμα μη γλωσσικά σημεία της Κρήτης, όπως το κρητικό μαντήλι, το μουστάκι και το σπαθί. Αναφορικά με τα γλωσσικά σημεία, στη διαφήμιση κυριαρχούν εκφωνήματα που συναντώνται στην κρητική διάλεκτο όπως το «όφου» και το «γιάντα», φωνητικά γνωρίσματα της διαλέκτου όπως το «τσε» (και) και το παχύ «σ» και η χαρακτηριστική επιτόνιση του κρητικού τρόπου ομιλίας. Πρόκειται για ιδιαίτερα γνωρίσματα της κρητικής διαλέκτου που μας επιτρέπουν να αναγνωρίσουμε τους συγκεκριμένους ομιλητές ως Κρητικούς. Όπως επισημαίνει και η Δελβερούδη (2001: 54), υπάρχουν [...] ιδιαίτερα γνωρίσματα σε μία ιδιόλεκτο που χαρακτηρίζουν εξίσου και άλλους ομιλητές, κατά τρόπο ώστε να είναι εφικτή η ταξινόμησή τους σε σύνολα ή σε γλωσσικές ποικιλίες στο εσωτερικό μίας γλώσσας, ταξινόμηση που μπορεί να γίνει σύμφωνα με τη γεωγραφική περιοχή ή την κοινωνική ομάδα στην οποία απαντά το εκάστοτε γνώρισμα. 12 Ο Pedersen (2005: 13) χαρακτηρίζει αυτή τη συσσώρευση σημειωτικών πληροφοριών ως διασημειωτικό πλεονασμό, κάνοντας λόγο για σημειωτικά κανάλια που είναι φορείς σημειωτικής πληροφορίας όπου υπάρχει, μερικές φορές, ένας κάποιος βαθμός επικάλυψης.
Διαφημιστικό μήνυμα 4: τηλεοπτική διαφήμιση της Q Telecom Ο διάλογος που λαμβάνει χώρα στην κρητική διάλεκτο υποτιτλίζεται στην Κοινή Νεοελληνική. Αξίζει να σημειώσουμε ότι στον υποτιτλισμό η λέξη «μπόνους» εμφανίζεται στην αγγλική γλώσσα, στοιχείο που αποτελεί εναλλαγή γλωσσικού κώδικα στον υποτιτλισμό. Αν, όμως, η λέξη «bonus» συμβάλλει στη δημιουργία ενός ανάλαφρου ύφους στη διαφήμιση καθώς δεν έχει σχέση με στοιχεία που αποδίδονται πολιτισμικά στην Κρήτη, η αμέσως επόμενη λέξη «επανάσταση» κάνει ακριβώς το αντίθετο, καθώς ενεργοποιεί ιστορικές συνδηλώσεις λόγω της επανάστασης της Κρήτης (1866-1869), της μάχης της Κρήτης (1941) και του αδούλωτου φρονήματος που αποδίδεται στους κατοίκους της. Είναι ενδιαφέρον, λοιπόν, ότι ένα από τα πιο γνωστά ρητορικά σχήματα, αυτό της αντίθεσης, μπορεί να πραγματωθεί μέσα από πολιτισμικές συνδηλώσεις 13 που ενεργοποιούνται μέσα από συγκεκριμένα γλωσσικά στοιχεία και μεταφέρονται από τον προφορικό λόγο στον γραπτό μέσα από τον υποτιτλισμό, όπως διαπιστώνουμε παρακάτω: Πρώτος Κρητικός - Όφου τι θα γίνει με τέτοιο bonus. Επανάσταση! - Επανά σταση! - Τι τσε μωρέ λες; Δεύτερος Κρητικός - Τσε - Τσε μωρέ λέω! - Τσε γιάντα δεν παίρνουμε όλοι Q; Επάνω στα χαρακτηριστικά στοιχεία της κρητικής διαλέκτου δομείται και το επόμενο τηλεοπτικό διαφημιστικό μήνυμα της εταιρείας NOVA (διαφημιστικό μήνυμα 5). Σε αυτό το μήνυμα με τίτλο «οι Κρητικοί (ο ιπποπόταμος)» πρωταγωνιστούν δύο Κρητικοί οι οποίοι μέσα σε μία ανδρική τουαλέτα ομιλούν μεταξύ τους για μία γυναίκα. Το όνομα του ενός είναι Μανούσος, ένα από τα πιο διαδεδομένα αντρικά ονόματα στην Κρήτη. Οι Κρητικοί αυτοί παρουσιάζονται ντυμένοι με κοστούμι και γραβάτα και έχουν και οι δύο μουστάκι, προβάλλοντας μια μάλλον στερεοτυπική εικόνα των κατοίκων της Κρήτης. Αν και ακούγονται εκφωνήματα στην κρητική διάλεκτο άλλα περισσότερο και άλλα λιγότερο γνωστά όπως «εκουζουλάθηκες» (τρελάθηκες), «εξάνοιξες» (κοίταξες), «παντέρμη» (παντέρημος), ακούγεται το χαρακτηριστικό «τσ-» της κρητικής διαλέκτου, μία επιτόνιση που 13 Ο Κεντρωτής (1996: 164), αναφερόμενος τη λογοτεχνική μετάφραση, παρατηρεί για την κρητική διάλεκτο ότι μπορεί να μεταφραστεί άνευ ετέρου, αλλά εκείνο που δεν μπορεί να μεταφραστεί ποτέ είναι το «κρητικό» στοιχείο της ομιλίας, και ας επιτελεί αυτό το στοιχείο τη λειτουργία της συνδήλωσης στο υπό μετάφραση κείμενο.
αποδίδεται στα χαρακτηριστικά της διαλέκτου και εκφωνήματα που δεν ακούγονται συχνά στην πρότυπη γλώσσα, όπως το «ωσάν». Διαφημιστικό μήνυμα 5: τηλεοπτική διαφήμιση της NOVA Κατά τη γνώμη μας, η συγκεκριμένη τηλεοπτική διαφήμιση δεν υποτιτλίστηκε καθώς είναι κατανοητή στον ομιλητή της πρότυπης ποικιλίας. Αυτό συμβαίνει επειδή οι διαφημιστές επέλεξαν να διαφοροποιηθούν από την πρότυπη ποικιλία, κυρίως σε επίπεδο φωνητικής, και όχι σε επίπεδο λεξιλογίου, γεγονός που θα δημιουργούσε πρόβλημα κατανόησης (βλέπε παρακάτω). Επίσης, παρατηρούμε ότι οι διαφημιστές εστιάζουν στην ευρεία χρήση μη γλωσσικών σημείων που ταυτοποιούνται από τους αναγνώστες ως χαρακτηριστικά του κρητικού τρόπου ζωής. Το ίδιο παρατηρούμε και με άλλα διαφημιστικά μηνύματα που φέρονται να χρησιμοποιούν την κρητική διάλεκτο, όπως αυτή του ΟΤΕ με τίτλο «e-raki» όπου μάλιστα υπάρχει και εναλλαγή γλωσσικού κώδικα (κρητική διάλεκτος-αγγλική γλώσσα) ή η διαφήμιση της Sanofi Aventis που προωθεί το φαρμακευτικό σκεύασμα Maalox μέσα από ένα κρητικό τραγούδι. Πρώτος Κρητικός - Βρε Μανούσο! Άκουσα καλά μωρέ! Επάντρεύτηκες του Ασημάκη τη θυγατέρα; Δεύτερος Κρητικός (Μανωλιός) - Εκουζουλάθηκες μωρέ; Εξάνοιξές τηνε καλά; Ω την παντέρμη! Ολο τρώει, και τρώει, και τρώει και φαρδαίνει. Εκατήντησε ωσάν τον ιπποπόταμο. Θηλαστικό τσι ζούγκλας. Αμφίβιο. Φτάνει τα 5 μέτρα μήκος και τσι 3 τόνους σε βάρος. Ζει στις ζούγκλες του Ζαϊρ, του Νίγηρα και τσι Ναμίμπιας. Τρώει ωσαμε 68 κιλά χόρτα την ημέρα. Α, και η ουρά του φτάνει τσι 50 πόντους... και βάλε!! 7. Βασικές διαπιστώσεις Οι απόψεις των γλωσσολόγων για την αποδοχή των διαλεκτικών συστημάτων από την κοινή γνώμη διίστανται. Έτσι, οι Στάμου & Ντίνας (2011: 302) παρατηρούν ότι από σημειωτική άποψη, οι γεωγραφικές ποικιλίες συνδέθηκαν με θετικά στερεότυπα. Αντίθετη άποψη έχει ο Μπασλής (2000: 131), ο οποίος θεωρεί ότι [...] είναι υποτιμητικό να μιλάει κανείς με κρητική, κυπριακή, βόρεια
προφορά 14. Οι θέσεις αυτές έχουν και οι δύο βάση εάν αναλογιστούμε ότι είναι διαφορετικές οι συνδηλώσεις που ενεργοποιούνται με τη χρήση του διαλεκτικού συστήματος στην καθημερινή ζωή όπου γίνεται άμεσα σύγκριση με την πρότυπη ποικιλία, και διαφορετικές αυτές που ενεργοποιούνται υπό την καθοδήγηση των διαφημιστών στις τηλεοπτικές διαφημίσεις, όπου απομονώνονται, συνήθως, οι θετικές. Αυτή η απομόνωση των θετικών συνδηλώσεων στηρίζεται στην παράμετρο της ταχύτητας. Η Lippi-Green (1997: 81) παρατηρεί ότι οι ταινίες χρησιμοποιούν τη γλωσσική ποικιλία και την προφορά για να παρουσιάσουν/σκιαγραφήσουν γρήγορα ένα χαρακτήρα βασιζόμενες στις καθιερωμένες προκαταλήψεις που συνδέονται με συγκεκριμένες τοπικές σχέσεις, εθνικές, φυλετικές ή οικονομικές συμμαχίες. Πολύ περισσότερο στα τηλεοπτικά διαφημιστικά μηνύματα όπου ο χρόνος είναι πολύ πιο περιορισμένος σε σχέση με τις κινηματογραφικές ταινίες. Η παρατήρηση αυτή επιβεβαιώνεται και μέσα από την παρούσα μελέτη, καθώς η χρήση των διαλεκτικών συστημάτων στα διαφημιστικά μηνύματα που μελετήθηκαν, είτε υποτιτλίζονται, είτε όχι, συμβάλλουν στη δημιουργία μίας ευχάριστης ατμόσφαιρας. Επίσης, θεωρούμε ότι οι διαφημιστές δεν θα διακινδύνευαν να χρησιμοποιήσουν για την προώθηση του διαφημιζόμενου προϊόντος γλωσσικά συστήματα που θα ενεργοποιούσαν αρνητικές συνδηλώσεις, καθώς κάτι τέτοιο θα έθετε σε κίνδυνο την προώθηση του προϊόντος στην αγορά, μειώνοντας το εύρος του αγοραστικού κοινού. Παρατηρούμε, επίσης, ότι ακόμη και στην περίπτωση της χρήσης βορείων ιδιωμάτων που θεωρούνται χαμηλού γλωσσικού κύρους, οι διαφημιστές κατορθώνουν να επικεντρώνονται σε θετικές συνδηλώσεις της κάθε γεωγραφικής ποικιλίας. Παράλληλα, ο υποτιτλισμός έρχεται στην ουσία να άρει τη ρητορική στρατηγική του μη ακροαματικού σχεδιασμού (Χατζησαββίδης, 2000: 122-123) που χρησιμοποιείται και στα ελληνικά ΜΜΕ για τη διάχυση συνδηλώσεων. Σύμφωνα με την πρακτική αυτή ο παραγωγός του προφορικού λόγου επιδιώκοντας τη δημιουργία κάποιου αποτελέσματος χρησιμοποιεί κάποιο γλωσσικό σύστημα, χωρίς να ενδιαφέρεται εάν τα σημαινόμενα των εκφωνημάτων του - σε επίπεδο τουλάχιστον καταδήλωσης - γίνονται κατανοητά από τους αποδέκτες. Σύμφωνα με τον Bell (1993: 126) στον οποίο ανήκει και ο όρος (referee design), ο μη ακροαματικός σχεδιασμός χρησιμοποιείται μέσα σε συμφραζόμενα και ιδίως σε αφηγηματικό και χιουμοριστικό λόγο, στοιχεία που φαίνεται να έχουν εφαρμογή στις περιπτώσεις που μελετήσαμε. Μάλιστα ο Bell αναφέρει ότι στη ρητορική αυτή στρατηγική μπορεί να χρησιμοποιηθούν όχι μόνο γλωσσικά στοιχεία άλλων κοινωνικών ομάδων του παρόντος (π.χ. διάλεκτοι και ιδιώματα), αλλά ακόμη και του παρελθόντος (νεκρές γλώσσες). Επίσης, η κατηγοριοποίηση της γλωσσικής ποικιλίας ως διαλέκτου ή ιδιώματος δεν φάνηκε να επηρεάζει τον υποτιτλισμό των διαλεκτικών συστημάτων που μελετήσαμε. Αν και θεωρήθηκε αρχικά ότι ο υποτιτλισμός θα αποτελούσε την κύρια επιλογή των διαφημιστών στην περίπτωση που χρησιμοποιούνταν στο διαφημιστικό μήνυμα μια διάλεκτος, λόγω της μεγαλύτερης απόκλισης της διαλέκτου από την πρότυπη γλώσσα, η υπόθεση αυτή δεν επιβεβαιώνεται. Με εξαίρεση τα διαφημιστικά μηνύματα στην ποντιακή διάλεκτο, ο υποτιτλισμός δεν φαίνεται να αποτελεί σταθερή επιλογή των διαφημιστών στα υπόλοιπα διαφημιστικά μηνύματα. Κατά τη γνώμη μας το γεγονός αυτό 14 Βεβαίως, υπάρχει και εσωτερική διαφοροποίηση στην αποδοχή των διαλεκτικών συστημάτων. Έτσι, ο Μπασλής (2000: 129) αναφέρει ότι όσα ιδιώματα έχουν γραπτή παράδοση, όπως π.χ. το Κυπριακό, το Κρητικό κτλ., είναι πιο καταξιωμένα από εκείνα που δεν έχουν γραπτή παράδοση, όπως είναι τα βορειοελλαδίτικα ιδιώματα.
οφείλεται στο ότι το κύριο χαρακτηριστικό της ποντιακής διαλέκτου είναι, αφενός, η μεγάλη απόκλισή της από την πρότυπη γλώσσα σε επίπεδο λεξιλογίου, και αφετέρου, η μη εξοικείωση του μη ποντιακού κοινού με τη διάλεκτο. Οι διαφημίσεις στην ποντιακή διάλεκτο στηρίζονται περισσότερο σε γλωσσικά και λιγότερο σε μη γλωσσικά στοιχεία. Δεν πρέπει, επίσης, να ξεχνούμε ότι η ποντιακή διάλεκτος είναι μία διάλεκτος του εξωελλαδικού χώρου που ομιλείται από Έλληνες που διαβιούν στον ελλαδικό χώρο. Έτσι, εμφανίζονται μεγάλα τμήματα λόγου στην ποντιακή διάλεκτο, ενώ στα διαφημιστικά μηνύματα που χρησιμοποιούν βόρεια ιδιώματα ή άλλες διαλέκτους όπως την Κρητική, αρκούν ένα με δύο εκφωνήματα και πολλά περισσότερα μη γλωσσικά στοιχεία για να χτιστεί μία διαλεκτόφωνη ατμόσφαιρα. Κατ αυτόν τον τρόπο, σε επίπεδο γλώσσας, οι διαφημιστές περιορίζονται, κυρίως, σε φωνητικά χαρακτηριστικά των διαλέκτων και λιγότερο σε λεξικολογικά, ενώ όπου αυτή η αρχή δεν τηρείται γίνεται υποτιτλισμός του διαλεκτικού συστήματος. 8. Αντί επιλόγου Η μελέτη του υποτιτλισμού των διαλεκτικών συστημάτων στα διαφημιστικά μηνύματα καταδεικνύει ότι η διαφημιστική αυτή επιλογή εναρμονίζεται με ένα ευρωπαϊκό μοντέλο, όπου, στη διαφήμιση, οι τοπικές γλωσσικές μορφές μετατρέπονται σε συμβολικό κεφάλαιο στην πιστοποίηση προϊόντων ή γεωγραφικών περιοχών, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Androutsopoulos (2010:744). Έτσι, ο υποτιτλισμός χρησιμοποιείται ως γλωσσολογικό εργαλείο για την κατανόηση των σημαινόντων, αλλά ταυτόχρονα χρησιμοποιείται και ως σημειωτική πρακτική για τη διάχυση στοχευμένων συνδηλώσεων μέσα από τα τηλεοπτικά διαφημιστικά μηνύματα.
Βιβλιογραφικές αναφορές Anderman, Gunilla and Margaret Rogers. 2003. Translation today: trends and perspectives. Clevendon: Multilingual Matters. Andersson, Lars and Peter Trudgill. 1990. Bad language. London: Penguin Books. Androutsopoulos, Jannis. 2010. The study of language and space in media discourse. Ιn Language & Space: An International Handbook of Linguistic Variation, edited by Peter Auer & Jürgen E. Schmidt, 740-758, Volume I. Berlin, New York: de Gruyter. Αρχάκης, Αργύρης και Μαριάννα Κονδύλη. 2002. Εισαγωγή σε ζητήματα Κοινωνιογλωσσολογίας. Αθήνα: Νήσος. Bell, Alain. 1993. The Language of News Media. Oxford: Blackwell. Gottlieb, Hernik. 1994. People translating people. In Teaching Translation and Interpreting. Insights, Aims and Visions 2, edited by Cay Dollerup & Annette Lindegaard, 261-274. Amsterdam: John Benjamins. Δελβερούδη, Ρέα. 2001. Γλωσσική ποικιλία. In Εγκυκλοπαιδικός Οδηγός για τη γλώσσα, εκδόθηκε από τον Αναστάσιο Φοίβο Χριστίδη, 54-57. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Delisle, Jean, Hannelore Lee-Jahnke and Monique Cormier. 2008. Ορολογία της μετάφρασης Πρόλογος-Μετάφραση: Γεώργιος Φλώρος, Επιστημονική επιμ.: Σίμος Γραμμενίδης. Αθήνα: Μεσόγειος. Diaz-Cintas, Jorge and Aline Reamael. 2007. Audiovisual translation: Subtitling. Manchester and Kinderhook (NY): St. Jerome Publishing. Jakobson, Roman. 2004 [1959]. On linguistic aspects of translation. In The Translation Studies Reader, εκδόθηκε από τον Lawrence Venuti, 138-143. New York and London: Routledge. Κεντρωτής, Γιώργος. 1996. Θεωρία και πράξη της μετάφρασης. Αθήνα: Δίαυλος. Κοντονάτσου, Δέσποινα. 1994. Η διάλεκτος της Λήμνου. Εθνογλωσσική προσέγγιση, Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Κοντοσόπουλος, Νίκος. 1985. Νέοι προσανατολισμοί στη διαλεκτολογική έρευνα στην Ελλάδα. In Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα. Πρακτικά 5 ης Ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας ΑΠΘ, 2-4 Μαίου 1984, 65-72. Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη. Κουρδής, Ευάγγελος. 2007. Θεσσαλικό ιδίωμα. Από τα κοινωνικά σημεία στη γλωσσική ιδεολογία. Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. Linde de, Zoé and Neil Kay. 1999. The semiotics of subtitling. Manchester: St Jerome. Lippi-Green, Rosita. 1997. English with an Accent. London: Routledge. Μπασλής, Γιάννης. 2000. Κοινωνιογλωσσολογία. Αθήνα: Γρηγόρης. Mounin, Georges. 1963. Les problèmes théoriques de la traduction. Paris: tel Gallimard. Munday, Jeremy. 2009. The Routledge Companion to translation studies. Abingdon: Routledge. Peeters, Jean. 1999. La médiation de l étranger. Une sociolinguistique de la traduction. Arras: Artois Presses Université. Pedersen, Jan. 2005. How is culture rendering in subtitles?. In Mutra 2005 Chanllenges of Multidimensional Translation: Conference Proceedings. Accessed November 24, 2011. www.euroconferences.info/.../2005_pedersen_jan.pdf. Perez Gonzalez, Luis. 2009. Audiovisual translation. In Routledge Encyclopedia of Translation Studies, edited by Mona Baker & Gabriela Saldanha, 13-20. London and New York: Routledge. Πολίτης, Περικλής. 2001. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης: το επικοινωνιακό πλαίσιο και η γλώσσα τους. In Εγκυκλοπαιδικός Οδηγός για τη Γλώσσα, εκδόθηκε από τον Αναστάσιο Φοίβο Χριστίδη, 114-120. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Στάμου, Aναστασία και Κωνσταντίνος Δ. Ντίνας. 2011. Γλώσσα και τοπικότητες: η αναπαράσταση γεωγραφικών ποικιλιών στην ελληνική τηλεόραση. In Σύνορα, Περιφέρειες, Διασπορές, εκδόθηκε από Γρηγόρη Πασχαλίδη, Ελένη Χοντολίδου και Iφιγένεια Βαμβακίδου, 289-305. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Συμεωνίδης Χαράλαμπος. 1977. Παρατηρήσεις στα κύρια χαρακτηριστικά των βορείων νεοελληνικών ιδιωμάτων. Στο Α Συμπόσιο Γλωσσολογίας του Βορειοελλαδικού χώρου: Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη, 28-30 Απριλίου 1976, 63-71. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Μελετών της Χερσονήσου του Αίμου. Trudgill, Peter. 2003. Modern Greek dialects. A preliminary classification. In Journal of Greek Linguistics 4: 45 64. Χατζησαββίδης, Σοφρώνης. 2000. Ελληνική γλώσσα και δημοσιογραφικός λόγος. Θεωρητικές και ερευνητικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Gutenberg.