PRAAT -- ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ Ανθή Χαϊδά Το λογισμικό Praat ένα εργαλείο για φωνητική ανάλυση και επεξεργασία ηχητικών αρχείων, το οποίο διατίθεται δωρεάν στο διαδίκτυο. Το Praat δημιουργήθηκε από τους Paul Boersma και David Weenink στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την επεξεργασία και επισημείωση (labeling) φωνητικού σήματος, καθώς και για ποικίλες ακουστικές αναλύσεις (φάσματος, διαμορφωτών, ύψους της φωνής, έντασης) και προσωδιακών χειρισμών και άλλων σύνθετων λειτουργιών. Τα πρώτα βήματα στο Praat Το Praat ανοίγει κάνοντας διπλό κλικ στο σχετικό εικονίδιο:. Όταν ανοίγει το πρόγραμμα, εμφανίζονται δύο παράθυρα: Praat starts with two windows: Praat objects (Aντικείμενα του Praat) και Praat picture (Εικόνα του Praat) (σε πρώτη φάση μπορεί κανείς να κλείσει το δεύτερο παράθυρο). Το βασικό παράθυρο εργασίας είναι το παράθυρο αντικειμένων του Praat (Praat Objects), στο οποίο εμφανίζονται σε λίστα τα αρχεία που επεξεργαζόμαστε. Τα μενού και τα κουμπιά είναι δυναμικά, δηλαδή μπορεί να αλλάζουν (να είναι ενεργά ή ανενεργά) ανάλογα με τα επιλεγμένα αντικείμενα. Κατά την έναρξη του προγράμματος, δεν υπάρχουν αντικείμενα, οπότε η λίστα είναι κενή και τα κουμπιά (στο κάτω μέρος) ανενεργά. Πώς δημιουργούμε ένα αρχείο ήχου - Ηχογράφηση 1. Συνδέουμε το μικρόφωνο στον υπολογιστή. Ιδανικά, η ηχογράφηση για ένα άρτιο πείραμα φωνητικής γίνεται σε ηχομονωμένο θάλαμο ηχογράφησης, με ειδικό εξοπλισμό (επαγγελματικό μικρόφωνο, κονσόλα ήχου, κάρτα ήχου υψηλών δυναντοτήτων). Αν, ωστόσο, δεν έχουμε πρόσβαση σε θάλαμο ηχογράφησης, μπορεί να γίνει και σε έναν ήσυχο μικρό χώρο, χωρίς εξωτερικές ηχητικές παρεμβολές και θορύβους. Μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει είτε επιτραπέζιο μικρόφωνο ή ένα μικρόφωνο κεφαλής/χειλόφωνο (με ή χωρίς ακουστικά), τα οποία συνδέονται απευθείας με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Η καλύτερη επιλογή είναι ένα πυκνωτικό επιτραπέζιο μικρόφωνο επαγγελματικής
χρήσης. Αν, όμως, θεωρούμε ότι ο ομιλητής μπορεί να μετακινείται ή ότι μπορεί να υπάρχει θόρυβος στο παρασκήνιο (π.χ. ήχος από σελίδες που γυρίζουν ή από την ύπαρξη άλλου ατόμου στο χώρο), μπορεί κανείς να επιλέξει να χρησιμοποιήσει το μικρόφωνο κεφαλής, ώστε να πετύχει σταθερή ένταση και να αποφύγει το θόρυβο του παρασκηνίου. Τοποθετούμε το μικρόφωνο κοντά στο στόμα του ομιλητή, ώστε να έχουμε καλή ένταση στο σήμα. Το επιτραπέζιο μικρόφωνο πρέπει να βρίσκεται σε απόσταση περίπου 25-30 εκ. από το στόμα, ενώ το μικρόφωνο κεφαλής σε απόσταση 0.5-2 εκ. από το στόμα. Η απόσταση του μικροφώνου από τον ομιλητή πρέπει να είναι σταθερή καθ όλη τη διάρκεια της ηχογράφησης. Προσέχουμε το μικρόφωνο να μην βρίσκεται ακριβώς μπροστά από το στόμα του ομιλητή, ώστε να αποφεύγονται οι έντονοι ήχοι έκρηξης των κλειστών συμφώνων. Για αυτό το σκοπό μπορεί να χρησιμοποιείται και ένα ειδικό φίλτρο που τοποθετείται μεταξύ του μικροφώνου και του ομιλητή (pop-filter ή pop-stopper). 2. Ρυθμίζουμε τα επίπεδα ήχων. Η ρύθμιση των επιπέδων ήχων στον υπολογιστή γίνεται μέσω του Πίνακα Ελέγχου (Control Panel). Προσέχουμε να μην είναι ενεργοποιημένη η ένταση των ήχων άλλων παραμέτρων του υπολογιστή, εκτός από αυτή του μικροφώνου. Τα επίπεδα ηχογράφησης πρέπει να τίθενται όσο το δυνατό υψηλότερα, χωρίς όμως υπερφόρτωση (η οποία θα προκαλέσει αποκοπές στο σήμα). Τα υψηλά επίπεδα ηχογράφησης μεγιστοποιούν τη σχέση σήματος προς θορύβου, δηλαδή όσο πιο ισχυρό είναι το σήμα, τόσο λιγότερη θα είναι η επίδραση του θορύβου παρασκηνίου. 3. Στο Παράθυρο Αντικειμένων του Praat, κάνουμε κλικ στο New -- > Record mono Sound. Ρυθμίζουμε τη συχνότητα δειγματοληψίας (Sampling Frequency). Οι συνήθεις τιμές για τη συχνότητα δειγματοληψίας είναι 44100 Hz (ποιότητα CD) ή 22050 Hz (τιμή επαρκής για την ηχογράφηση φωνής). Για να αρχίσει η ηχογράφηση, πατάμε το κουμπί Record και για να σταματήσει πατάμε το κουμπί Stop. Κατά τη διάρκεια της ηχογράφησης, προσέχουμε ότι η μπάρα της φωνής ανεβοκατεβαίνει αν όχι, δεν γίνεται η ηχογράφηση. Αν δεν βλέπουμε την μπάρα της φωνής καθόλου, σημαίνει ότι ο ομιλητής δεν μιλάει αρκετά δυνατά.
Επίσης, αν το επίπεδο της ηχογράφησης είναι πολύ υψηλό και η μπάρα της φωνής πηγαίνει στο κόκκινο, θα καταλήξουμε με κομμένο σήμα, το οποίο είναι πολύ επιζήμιο στην ανάλυση της ομιλίας (βλ. εικόνα παρακάτω). Όταν ολοκληρωθεί η ηχογράφηση, δίνουμε στο ηχογραφημένο αρχείο ένα όνομα (στο κουτί Name). Τέλος, αποθηκεύουμε το αρχείο, κάνοντας κλικ στο κουμπί Save to list. Με την επιλογή Save to list, το ηχογραφημένο αρχείο μεταφέρεται στην λίστα Αντικειμένων Praat (Praat objects), διατηρώντας το παράθυρο της ηχογράφησης ανοιχτό. Με την επιλογή Save to list and Close, το ηχογραφημένο αρχείο μεταφέρεται στην λίστα Αντικειμένων Praat (Praat objects) και κλείνει το παράθυρο της ηχογράφησης. Προσοχή! Εάν δεν έχει δοθεί όνομα σε μία ηχογράφηση και δεν έχει γίνει Save to list, το ηχογραφημένο αρχείο ήχου θα χαθεί με την έναρξη μιας νέας ηχογράφησης. Μετά τη διαδικασία της ηχογράφησης, το ηχογραφημένο αρχείο εμφανίζεται πλέον στην λίστα Αντικειμένων του Praat και προς το παρόν είναι αποθηκευμένος μόνο στη προσωρινή μνήμη του προγράμματος. Προσοχή! Αν δεν αποθηκεύσουμε το αρχείο στον υπολογιστή, θα χαθεί μόλις κλείσουμε το πρόγραμμα. Για οριστική αποθήκευση του ηχογραφημένου αρχείου, επιλέγουμε το αρχείο από την λίστα Αντικειμένουν και στο μενού κάνουμε κλικ στο Save -- > Save as WAV file και αποθηκεύουμε αρχείο σε φάκελο του υπολογιστή. Καλή πρακτική για τις ηχογραφήσεις: Καλό είναι να ξεκινούμε τις ηχογραφήσεις μας με μία δήλωση της ημερομηνίας, του ονόματος του ομιλητή και μια σύντομη περιγραφή του υλικού που πρόκειται να ηχογραφηθεί (π.χ. τίτλος πειράματος, αριθμός επανάληψης κ.λπ.). Ελέγχουμε πάντα την μπάρα ηχογράφησης για να επιβεβαιώσουμε ότι ηχογραφούμε επιτυχώς. Μπορούμε να κρατάμε σημειώσεις κατά τη διάρκεια της ηχογράφησης (π.χ. προβλήματα που παρουσιάζονται ή αξιοσημείωτα στοιχεία). Δεν ξεχνάμε να σώζουμε τα αρχεία μας!
Πώς επεξεργαζόμαστε αναλύουμε ένα αρχείο ήχου 1. Για να ανοίξουμε ένα αρχείο ήχου από τον υπολογιστή, πατάμε στο μενού Open -- > Read from file. Στο παράθυρο που εμφανίζεται, επιλέγουμε το αρχείο από τους φακέλους του υπολογιστή και πατάμε Άνοιγμα (Open). Το αρχείο εμφανίζεται έτσι στο Παράθυρο Αντικειμένων του Praat (Praat Objects). Μόλις εμφανιστεί η ηχογράφηση στο παράθυρο του Praat, ενεργοποιούνται πέντε κουμπιά στο κάτω μέρος του παραθύρου, με τις εξής λειτουργίες: Rename: Μετονομασία αντικειμένου Copy: Δημιουργία αντιγράφου αντικειμένου Remove: Διαγραφή αντικειμένου Info: Γενικές πληροφορίες για το αρχείο Inspect: Επισκόπηση εσωτερικών δεδομένων ενός αντικειμένου. Στο δεξί μέρος του παραθύρου εμφανίζεται άλλη μία ομάδα κουμπιών με τις εξής λειτουργίες: Sound Help: Η βοήθεια του Praat Edit: Ανοίγει ένα νέο παράθυρο με διάφορες αναλύσεις για τον ήχο (βλ. παρακάτω). Play: Αναπαραγωγή του ήχου. Draw: Ανοίγει το παράθυρο Praat Picture, όπου μπορούμε να επεξεργαστούμε τα γραφήματα του ήχου. Query: Παρέχει διάφορες πληροφορίες για την ηχογράφηση, όπως η διάρκεια κ.λπ. Modify: Επιτρέπει πολλές σύνθετες ενέργεις επεξεργασίας, όπως η αντιστροφή του ήχου, αύξηση της έντασης του ήχου κ.ά. Annotate: Δημιουργεί επισημειώσεις στην αναπαράσταση του ήχου (μπορούμε π.χ. να γράψουμε τους φθόγγους σε IPA). Επίσης, από κάτω εμφανίζονται κάποιες άλλες ομάδες εργαλείων, οι οποίες δίνουν τη δυνατότητα για πιο σύνθετες λειτουργείες και ενέργειες επεξεργασίας του ήχου: Στην ομάδα εργαλείων Analyse μπορούμε να δημιουργήσουμε από τον υπάρχοντα ήχο νέα διαφορετικά αντικείμενα. Στην ομάδα Manipulation μπορούμε να τροποποιήσουμε τον ήχο (π.χ. να επέμβουμε στον επιτονισμό). Στην ομάδα Synthesize μπορούμε να μετατρέψουμε τον ήχο σε μονοφωνικό ή στερεοφωνικό, να απομονώσουμε κανάλια ήχου, να χρησιμοποιήσουμε φίλτρα και να συνδυάσουμε ήχους. 2. Για να επεξεργαστούμε έναν ήχο, επιλέγουμε από την λίστα το αρχείο που θέλουμε να επεξεργαστούμε και πατάμε View & Edit. Μόλις πατήσουμε View & Edit, εμφανίζονται δύο γραφικές αναπραστάσεις στο παράθυρο επεξεργασίας: η κυματομορφή στο επάνω μέρος και το φασματογράφημα στο κάτω μέρος.
Η κυματομορφή (waveform) είναι η γραφική αναπαράσταση των διακυμάνσεων στην ένταση ενός ηχητικού σήματος (κάθετος άξονας), σε σχέση με το χρόνο (οριζόντιος άξονας). Παρέχει, επίσης, πληροφορίες για για τις παύσεις και τις φάσεις κλειστότητας των ήχων (πλήρης απουσία σήματος), καθώς και για την περιοδικότητα των ήχων. Το φασματογράφημα (spectrogram) είναι η γραφική αναπαράσταση που παρουσιάζει την ένταση (διαβαθμίσεις χρώματος) ενός ηχητικού σήματος, σε σχέση με τη συχνότητα (κάθετος άξονας) και το χρόνο (οριζόντιος άξονας). Παρέχει επίσης πληροφορίες για τους διαμορφωτές των φθόγγων. Κάτω αριστερά μέρος στο παράθυρο ανάλυσης του ήχου εμφανίζονται τα εξής κουμπιά: all: εμφανίζει όλη την ηχογράφηση in: κάνει αυτόματη μεγέθυνση (zoom in) out: κάνει αυτόματη σμίκρυνση (zoom out) sel: εμφανίζει μόνο την επιλεγμένη περιοχή. Οι τρεις οριζόντιες μπάρες κάτω από τις γραφικές αναπαραστάσεις λειτουργούν ως κουμπιά αναπαραγωγής.