ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΖΑΝΑΣ "Be nice to people on your way up because you 'll meet the same people onyour way down". Να είσαστε καλοί με τους ανθρώπους στην άνοδό σας γιατί θα τους συναντήσετε στην κάθοδό σας. (Wilson Milzner 1876 1933, American playwright, raconteur, and entrepreneur.) Μακροοικονομική Θεωρία
Αγορά εργασίας Καμπύλη ζήτησης εργασίας: δείχνει την ποσότητα εργασίας που μια επιχείρηση ζητεί σε κάθε επίπεδο μισθού όταν όλοι οι άλλοι παράγοντες μένουν σταθεροί. Οι άλλοι παράγοντες που προκαλούν μετατόπιση της καμπύλης ζήτησης εργασίας είναι η τιμή του προϊόντος, η τεχνολογική πρόοδος και η προσφορά άλλων παραγόντων. Καμπύλη προσφοράς εργασίας: αντανακλά το πώς οι αποφάσεις των εργαζομένων σχετικά με την αντισταθμιστική σχέση εργασίας-σχόλης επηρεάζονται από μια μεταβολή σε αυτό το κόστος ευκαιρίας (μισθός) όταν όλοι οι άλλοι παράγοντες μένουν σταθεροί. Οι άλλοι παράγοντες που προκαλούν μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς εργασίας είναι η μεταβολή των προτιμήσεων, οι μεταβολές στις εναλλακτικές ευκαιρίες και η μετανάστευση. Μακροοικονομική Θεωρία 2
Ισορροπία σε μια αγορά εργασίας Μισθός (τιμή της εργασίας) Προσφορά Μισθός ισορροπίας, W Ζήτηση 0 Απασχόληση Ποσότητα ισορροπίας, L (= Αριθμός) εργατών Μακροοικονομική Θεωρία 3
Ανεργία Εργατικό δυναμικό (Labor Force): Αυτοί που και μπορούν και θέλουν να εργαστούν. Το εργατικό δυναμικό ονομάζεται και οικονομικά ενεργός πληθυσμός. Απασχολούμενοι (Employed): Το τμήμα του εργατικού δυναμικού που εργάζεται. Άνεργοι (Unemployed): Το τμήμα του εργατικού δυναμικού που ψάχνει, είναι πρόθυμο να εργαστεί στον τρέχοντα μισθό αλλά δεν μπορεί να βρει απασχόληση. Εργατικό δυναμικό = Απασχολούμενοι + Άνεργοι Ποσοστό συμμετοχής: το ποσοστό του πληθυσμού που βρίσκεται σε ηλικία εργασίας και ανήκει στο εργατικό δυναμικό. Ποσοστό ανεργίας (unemployment rate): αριθμός ανέργων ως προς το εργατικό δυναμικό. Μακροοικονομική Θεωρία 4
Είδη Ανεργίας Τύποι ανεργίας: ταξινομούνται με βάση την πηγή του προβλήματος ή με βάση τη συμπεριφορά στην αγορά εργασίας Εποχιακή ανεργία: λόγω μεταβολών στην παραγωγική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια του έτους. Π.χ. αγροτικές και τουριστικές επιχειρήσεις (προβλέψιμη και αναμενόμενη). Ανεργία τριβής: ο ελάχιστος αριθμός ανέργων που δεν επιδέχεται μείωσης σε μια δυναμική κοινωνία. Οφείλεται σε ελλιπή επικοινωνία για τις κενές θέσεις εργασίας ή στη μικρή γεωγραφική κινητικότητα των ανέργων. Διαρθρωτική ή χρόνια ανεργία: προκύπτει ως αποτέλεσμα αναντιστοιχίας μεταξύ δεξιοτήτων και ευκαιριών απασχόλησης όταν μεταβάλλεται η διάρθρωση της προσφοράς και της ζήτησης και η τεχνολογία. Μακροοικονομική Θεωρία 5
Είδη Ανεργίας Ανεργία ανεπαρκούς ζήτησης ή Κεϋνσιανή ανεργία ή Κυκλική ανεργία: προκύπτει όταν το προϊόν βρίσκεται κάτω από το επίπεδο πλήρους απασχόλησης (οι μισθοί και οι τιμές δεν έχουν ακόμη προσαρμοστεί πλήρως). Οφείλεται στην ανεπάρκεια της συνολικής ζήτησης. Κλασική ανεργία: δημιουργείται όταν ο μισθός διατηρείται σκοπίμως πάνω από το επίπεδο στο οποίο τέμνονται οι καμπύλες προσφοράς και ζήτησης (οφείλεται σε δύναμη συνδικαλιστικών οργανώσεων, νομοθεσία κατώτατου μισθού, μισθοί αποδοτικότητας). Μακροοικονομική Θεωρία 6
Κοινωνικοοικονομικές συνέπειες 1. Οικονομικές συνέπειες Παραγωγή λιγότερου προϊόντος από το δυνητικό, απώλεια εισοδημάτων, συρρίκνωση επενδύσεων. Νόμος του Okun: για κάθε μείωση του ΑΕΠ κατά 2% σε σχέση προς το δυνητικό ΑΕΠ, το ποσοστό της ανεργίας αυξάνεται κατά περίπου 1% από το φυσικό ποσοστό ανεργίας. Χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο. Οι νέοι πλήττονται περισσότερο. Επιβάρυνση του κρατικού προϋπολογισμού λόγω επιδομάτων και άλλων παροχών ανεργίας. Μακροοικονομική Θεωρία 7
Κοινωνικοοικονομικές συνέπειες 2. Κοινωνικές συνέπειες Η μακροχρόνια ανεργία δημιουργεί σοβαρό κοινωνικό κόστος εξαιτίας της ανθρώπινης δυστυχίας και της απογοήτευσης. Μειώνει την κοινωνική θέση του ανέργου και δημιουργεί προβλήματα αυτοσεβασμού, αυτοπεποίθησης, αξιοπρέπειας, οικογενειακής τριβής. Το υψηλό ποσοστό ανεργίας ενισχύει τα ποσοστά εγκληματικότητας, ναρκωτικών, αλκοολισμού. Μακροοικονομική Θεωρία 8
Πολιτικές αντιμετώπισης ανεργίας i. κυκλική ανεργία (χαμηλή συνολική ζήτηση και βραδεία προσαρμογή των ημερομισθίων): μέτρα ενίσχυσης της συνολικής ζήτησης (επεκτατική δημοσιονομική και νομισματική πολιτική). ii. διαρθρωτική ανεργία και ανεργία τριβής: Προγράμματα δημιουργίας νέων επιχειρήσεων σε περιοχές με υψηλό ποσοστό ανεργίας. Κίνητρα για μετακίνηση εργατικού δυναμικού. Βελτίωση εκπαιδευτικού συστήματος με νέες ειδικότητες. Προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης και επανεκπαίδευσης. Η οικονομική ανάπτυξη και οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις βοηθούν μακροχρόνια. Μακροοικονομική Θεωρία 9
Φυσικό ποσοστό ανεργίας Φυσικό ποσοστό ανεργίας ή ανεργία ισορροπίας: το ποσοστό ανεργίας που επικρατεί όταν η αγορά εργασίας βρίσκεται σε ισορροπία. Αυτή η έννοια συνδέεται με το γεγονός ότι υπάρχει κάποιο ποσοστό ανεργίας ακόμα και όταν υπάρχει πλήρης απασχόληση. Προσδιοριστικοί παράγοντες φυσικού ποσοστού ανεργίας Αν η οικονομία είναι σε ύφεση ή ανάκαμψη. Σύνθεση εργατικού δυναμικού (νέοι, γυναίκες), ρυθμός εισόδου νέων ατόμων στο εργατικό δυναμικό (θετική σχέση). Μεταβλητικότητα της ζήτησης εργασίας στις διάφορες επιχειρήσεις (άλλες συρρικνώνονται και άλλες επεκτείνονται). Μέγεθος παροχών και επιδομάτων ανεργίας (θετική σχέση). Μακροοικονομική Θεωρία 10
Φυσικό ποσοστό ανεργίας Προσδιοριστικοί παράγοντες φυσικού ποσοστού ανεργίας Δυνατότητα και επιθυμία των ανέργων να επιμένουν στην προσπάθεια ανεύρεσης εργασίας. Η μη δημογραφική διάρθρωση του εργατικού δυναμικού. Η οργάνωση της αγοράς εργασίας (υπηρεσίες εύρεσης εργασίας, υπηρεσίες απασχόλησης για τη νέα γενιά). Το φυσικό ποσοστό ανεργίας δεν είναι σταθερό μέγεθος Διαφέρει από οικονομία σε οικονομία και από εποχή σε εποχή. Π.χ., 4% στις ΗΠΑ τη δεκαετία 1960 και 6%-7% τέλος δεκαετίας 1990. Μ. Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία: αρχές 1960 1%-2%, αρχές 1990 6%-12% Μακροοικονομική Θεωρία 11
Αντιμετώπιση φυσικού ποσοστού ανεργίας Εκπαιδευτικά προγράμματα. Βελτίωση υπηρεσιών στην αγορά εργασίας (βοηθάει τους άνεργους να βρουν γρηγορότερα απασχόληση) Πληρέστερη και ταχύτερη ενημέρωση για υπάρχουσες κενές θέσεις εργασίας κατά κατηγορία. Καλύτερη γεωγραφική και κλαδική δικτύωση. Κατάλληλο επαγγελματικό προσανατολισμό και ενίσχυση της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού. Αναμόρφωση του συστήματος ασφάλισης έναντι της ανεργίας Οι υψηλές παροχές ανεργίας διογκώνουν το φυσικό ποσοστό (αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να καταργηθούν) Ενίσχυση του ανταγωνισμού της οικονομίας όπου ενισχύει και τον ανταγωνισμό στην αγορά εργασίας. Περιορισμός της δύναμης των εργατικών συνδικάτων. Μακροοικονομική Θεωρία 12
Σύγχρονη άποψη περί ανεργίας Εκούσια: ένας εργαζόμενος επιλέγει να μην αποδεχτεί μια θέση εργασίας με τον μισθό που επικρατεί στην αγορά Ακούσια: ένας εργαζόμενος είναι διατεθειμένος να αποδεχτεί μια θέση εργασίας με τον μισθό που επικρατεί στην αγορά, αλλά καμία θέση δεν του προσφέρεται. Που οφείλεται η ακούσια; Στην ακαμψία των αμοιβών εργασίας. Αίτια ακαμψίας αμοιβών εργασίας i. Νομοθεσία κατώτατων μισθών (πλήττει τους νέους και ανειδίκευτους εργαζομένους). ii. iii. Μονοπωλιακή δύναμη εργατικών συνδικάτων και συλλογικές διαπραγματεύσεις. Μισθοί αποδοτικότητας-αποτελεσματικότητας. Μακροοικονομική Θεωρία 13
Ποσοστό πληθωρισμού (%) Η καμπύλη Phillips Καμπύλη Phillips Δείχνει ότι ο υψηλότερος πληθωρισμός συνοδεύεται από χαμηλότερο ποσοστό ανεργίας. Υποδηλώνει ότι μπορούμε να αντισταθμίσουμε περισσότερο πληθωρισμό με λιγότερη ανεργία, και αντιστρόφως. Βραχυχρόνια. Ποσοστό ανεργίας (%) Το σχήμα παρουσιάζει την αντίστροφη σχέση μεταξύ πληθωρισμού και ανεργίας που οι άνθρωποι πίστευαν ότι υπήρχε τη δεκαετία του 1960. Κεϋνσιανό εργαλείο. 14
Πληθωρισμός Μονεταριστές (προσαρμοζόμενες προσδοκίες) Αμφισβητήθηκε η σταθερότητα της καμπύλης. 2 1 U 1 A E U* Ανεργία PC 1 Έστω ότι η οικονομία ξεκινάει από το Ε, με την ανεργία στο φυσικό της ποσοστό U* και τον πληθωρισμό στο 1. Μια αύξηση των δημοσίων δαπανών που χρηματοδοτείται από μια επεκτατική νομισματική πολιτική, φέρνει την οικονομία στο Α, με χαμηλότερη ανεργία (U1), αλλά πληθωρισμό 2.... αλλά τι συμβαίνει μετά; 15
Πληθωρισμός Μονεταριστές (προσαρμοζόμενες προσδοκίες) 2 1 A LRPC B E Αν η ονομαστική προσφορά χρήματος συνεχίσει να αυξάνεται με τον ίδιο ρυθμό, η οικονομία θα καταλήξει στο Β στην καμπύλη PC2. Στο Β, οι πληθωριστικές προσδοκίες ισούνται με τον πραγματικό πληθωρισμό και έχει γίνει επαναδιαπραγμάτευση των ονομαστικών μισθών με αποτέλεσμα ο πραγματικός μισθός, άρα και η απασχόληση, να βρίσκεται στο επίπεδο που ήταν πριν τη νομισματική επέκταση. U 1 U* PC 1 PC 2 Ανεργία Δηλαδή, στη μακροχρόνια περίοδο δεν υπάρχει ανταλλακτική σχέση μεταξύ πληθωρισμού και ανεργίας. 16
Μονεταριστές (προσαρμοζόμενες προσδοκίες) Πληθωρισμός 2 1 LRPC A B E U 1 U* PC 1 PC 2 Ανεργία Ουσιαστικά, η μακροχρόνια καμπύλη Phillips είναι κάθετη, καθώς η οικονομία προσαρμόζεται πάντα στο επίπεδο U*. Η βραχυχρόνια καμπύλη Phillips δείχνει απλά μια βραχυχρόνια ανταλλακτική σχέση. Η θέση της μπορεί να εξαρτάται από τις πληθωριστικές προσδοκίες. 17
Η μακροχρόνια καμπύλη Phillips Η κάθετη μακροχρόνια καμπύλη Phillips υποδηλώνει ότι, αργά ή γρήγορα, η οικονομία θα επιστρέψει στο U* ανεξάρτητα από το ύψος του πληθωρισμού. Δεν υπάρχει ανταλλακτική σχέση μεταξύ πληθωρισμού και ανεργίας. Οι μόνιμες διαταραχές της προσφοράς μεταβάλλουν το φυσικό ποσοστό ανεργίας και προκαλούν μετατόπιση της μακροχρόνιας καμπύλης. Η θέση της βραχυχρόνιας καμπύλης Phillips εξαρτάται από τον προσδοκώμενο πληθωρισμό. Αντανακλά τον «κληρονομημένο» ρυθμό αύξησης των ονομαστικών ημερομισθίων (συλλογικές συμβάσεις). Στο σημείο μακροχρόνιας ισορροπίας οι προσδοκίες εκπληρώνονται. 18
Η βραχυχρόνια καμπύλη Phillips Η ταχύτητα με την οποία η οικονομία επιστρέφει στην προηγούμενη θέση της (μετά από κάποια διαταραχή της ζήτησης), κινούμενη κατά μήκος της καμπύλης Phillips, εξαρτάται από δύο πράγματα: 1. το βαθμό ευκαμψίας των ονομαστικών μισθών (άρα και των τιμών). 2. Το βαθμό που η νομισματική πολιτική προσαρμόζει τα επιτόκια για να αποκαταστήσει συντομότερα τη ζήτηση. 19
Νέοι κλασικοί (ορθολογικές προσδοκίες) Οι εργαζόμενοι επιτυγχάνουν άμεσα αναπροσαρμογή των ονομαστικών μισθών όταν αυξάνεται ο ρυθμός πληθωρισμού εξαιτίας της επεκτατικής οικονομικής πολιτικής. Έτσι, δεν μειώνεται ο πραγματικός μισθός και δεν αυξάνεται η απασχόληση ούτε βραχυχρονίως. Λόγω της άμεσης πληροφόρησης και αντίδρασης των εργαζομένων, η ευκαμψία των ημερομισθίων είναι απόλυτη. Κάθετη καμπύλη Phillips όχι μακροχρονίως αλλά και βραχυχρονίως. 20
Οικονομικές διακυμάνσεις (Economic Fluctuations) Τα σημαδιακά ελαττώματα της οικονομικής κοινωνίας στην οποία ζούμε είναι η αποτυχία της να εξασφαλίσει πλήρη απασχόληση και η αυθαίρετη και άνιση διανομή πλούτου και εισοδημάτων. (John M. Keynes) Θανάσης Καζάνας Εισαγωγή στη Μακροοικονομική
Διάκριση οικονομικών διακυμάνσεων 1. Μακροχρόνια τάση της οικονομίας (trend): η ομαλή πορεία της μακροχρόνιας παραγωγής μετά την εξομάλυνση των βραχυχρόνιων διακυμάνσεων. 2. Επιχειρηματικοί οικονομικοί κύκλοι (Business Cycles): Διακυμάνσεις στην οικονομική δραστηριότητα (άνθηση, ύφεση). 3. Εποχιακές διακυμάνσεις (Seasonality): οφείλονται κυρίως σε εποχιακούς οικονομικούς λόγους (Πάσχα, Χριστούγεννα, καλοκαίρι κλπ.). 4. Τυχαίες διακυμάνσεις: γεγονότα τα οποία δεν μπορούμε να προβλέψουμε (π.χ. μεγάλη ξηρασία, πολιτική αστάθεια κλπ.). 5. Πολιτικές κυκλικές διακυμάνσεις της οικονομίας (Political cycles): όταν οι πολιτικοί χειραγωγούν την οικονομία για να αποκομίσουν εκλογικά οφέλη. Θανάσης Καζάνας Εισαγωγή στη Μακροοικονομική 22
Οι 4 φάσεις του επιχειρηματικού οικονομικού κύκλου Θανάσης Καζάνας Εισαγωγή στη Μακροοικονομική 23
Οι 4 φάσεις του επιχειρηματικού οικονομικού κύκλου Η φάση της ανόδου (ανάκαμψη, άνθηση): Η κερδοσκοπία, οι προσδοκίες και η αισιοδοξία είναι διάχυτες στον επιχειρηματικό κόσμο. Η φάση της κρίσεως: Η οικονομία πλησιάζει στο επίπεδο πλήρους απασχόλησης, έντονες ανοδικές πιέσεις των τιμών, στενότητα στην αγορά εργασίας (έλλειμμα εργατικού δυναμικού), αύξηση του κόστους. Η φάση της υφέσεως ή καθόδου: Μείωση της συνολικής ζήτησης, μείωση της παραγωγής, ζημία σε κλάδους (λόγω ακαμψίας μισθών), μείωση της απασχόλησης μείωση των επενδύσεων και απαισιοδοξία. Η φάση της αναρρώσεως ή αναζωογονήσεως (ύφεση και στασιμότητα): Εκτεταμένη ανεργία, ανεπαρκής ζήτηση καταναλωτικών αγαθών, πλεονάζουσα παραγωγική δυναμικότητα. Σημαντική βοήθεια η αύξηση των δημοσίων δαπανών. Θανάσης Καζάνας Εισαγωγή στη Μακροοικονομική 24 24
Θεωρίες για την εξήγηση των επιχειρηματικών οικονομικών κύκλων Εξωγενείς θεωρίες: Μεταβολές παραγόντων έξω από το οικονομικό σύστημα (πόλεμοι, επαναστάσεις, τιμές πετρελαίου, τεχνολογικές καινοτομίες κλπ.) Ενδογενείς θεωρίες: Μηχανισμοί εντός του οικονομικού συστήματος προκαλούν αυτοτελώς τους οικονομικούς κύκλους. Τέτοιες θεωρίες είναι οι εξής: Νομισματικές (μεταβολές της προσφοράς χρήματος, Friedman), επενδυτικές (αλληλεπίδραση μεταξύ της ανάπτυξης της παραγωγής και των επενδύσεων, Samuelson), της αγοράς εργασίας (δυσκαμψία των τιμών και μισθών στην αγορά εργασίας, Lucas), η ψυχολογική θεωρία (στη φάση ανόδου της οικονομίας, τα σφάλματα αισιοδοξίας δεν φαίνονται), η θεωρία του πολλαπλασιαστή-επιταχυντή (οι μεταβολές στη ζήτηση καταναλωτικών αγαθών, έστω και αν έχουν μικρή ένταση, επιφέρουν πολύ μεγαλύτερες μεταβολές στη ζήτηση κεφαλαιουχικών αγαθών). Θανάσης Καζάνας Εισαγωγή στη Μακροοικονομική 25
Χαρακτηριστικά των επιχειρηματικών οικονομικών κύκλων Οι οικονομικοί κύκλοι είναι επαναλαμβανόμενοι (το πρότυπο κάμψη πυθμένας επέκταση κορυφή πραγματοποιείται συνεχώς) αλλά όχι περιοδικοί (μη τακτά, προβλέψιμα διαστήματα). Ο οικονομικός κύκλος διακρίνεται από επιμονή (μείωσημείωση, αύξηση-αύξηση). Διακρίνονται στους κύκλους με μικρή διάρκεια (1 έως 2 έτη) και στους κύκλους με μεγάλη διάρκεια (7 έως 10 έτη). Κατά μέσο όρο περίπου 5 έτη. Είναι ασύμμετροι (διαφορετική διάρκεια και έκταση κάθε φάσης). Θανάσης Καζάνας Εισαγωγή στη Μακροοικονομική 26
Κυκλική συμπεριφορά των οικονομικών μεταβλητών Η κατεύθυνση που κινείται μια μεταβλητή σε σχέση με τη συνολική οικονομική δραστηριότητα μπορεί να είναι προκυκλική (ίδια), αντικυκλική (αντίθετη), ακυκλική (μη ξεκάθαρο). Σχετικά με τον χρονισμό των κινήσεων σε σχέση με τη συνολική οικονομική δραστηριότητα μια μεταβλητή μπορεί να είναι προπορευόμενη (προηγείται), συμπορευόμενη (συμπίπτει), υστερόχρονη (ακολουθεί). Θανάσης Καζάνας Εισαγωγή στη Μακροοικονομική 27
Υπάρχει ένας διεθνής οικονομικός κύκλος; Τα εμπειρικά στοιχεία δείχνουν ότι έχει αυξηθεί σημαντικά ο βαθμός αλληλεξάρτησης των κορυφαίων οικονομιών στον κόσμο. Οι οικονομίες γίνονται όλο και πιο ανοικτές (ενίσχυση διεθνούς εμπορίου, εξέλιξη μεταφορών και επικοινωνιών, παγκόσμια χρηματοπιστωτική αγορά). Επομένως, ο οικονομικός κύκλος μεταδίδεται από χώρα σε χώρα όχι μόνο μέσω των αποφάσεων του ιδιωτικού τομέα σχετικά με τις εισαγωγές και τις εξαγωγές αλλά, μερικές φορές, και μέσω προκαλούμενων μεταβολών στην οικονομική πολιτική άλλων κυβερνήσεων. Η εξομάλυνση των οικονομικών κύκλων παραμένει σημαντικός στόχος για πολλές χώρες, γιατί δε θέλουν να πέσουν στη μαύρη τρύπα όπως η Ιαπωνία (φαύλος κύκλος αποπληθωρισμού) τα προβλήματα της οποίας ξεκίνησαν από παρατεταμένη οικονομική άνθηση. Θανάσης Καζάνας Εισαγωγή στη Μακροοικονομική 28