Η Ψαλτική Τέχνη ως Αυτόνομη Επιστήμη: Επιστημονικοί Κλάδοι Συναφή Επιστημονικά Αντικείμενα Διεπιστημονικές Συνεργασίες, Διαθεματικότητα και Διάδραση

K. Ch. Karagounis and G. Kouroupetrorglou (Eds.): The Psaltic Art as an Autonomous Science, 2015 Η Ψαλτική Τέχνη ως Αυτόνομη Επιστήμη: Επιστημονικοί Κλάδοι Συναφή Επιστημονικά Αντικείμενα Διεπιστημονικές Συνεργασίες, Διαθεματικότητα και Διάδραση Κωνσταντίνος Χαριλ. Καραγκούνης Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθηνών Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, Τομέας Ψαλτικής Τέχνης και Μουσικολογίας kxkaragounis8@gmail.com Περίληψη. Η επιστήμη της εν γένει μουσικολογίας, αναπτύχθηκε τις τελευταίες δεκαετίες στον ελλαδικό χώρο σύμφωνα με το πνεύμα και τις αντιλήψεις των εισηγητών αυτής, ότι η μουσική είναι μία, αυτή είναι η λεγόμενη Ευρωπαϊκή Μουσική, ενώ οποιαδήποτε άλλη μουσική έκφραση αποτελεί κατώτερη τέχνη, ανάξια λόγου, πολύ περισσότερο, ανάξια μελέτης και επιστημονικής διερεύνησης. Υπό το πρίσμα αυτό, η Ψαλτική Τέχνη, ο τόσο σπουδαίος μακραίωνος βυζαντινός και μεταβυζαντινός μουσικός πολιτισμός, όπως και γενικότερα, κάθε παραδοσιακή μουσική έκφραση, αντιμετωπίζεται, ακόμη σήμερα, τόσο από την ελληνική πολιτεία, όσο και από μεγάλο τμήμα της ελληνικής μουσικής και μουσικολογικής κοινότητας, ως μία δευτερεύουσα, αδιάφορη τέχνη, για την οποία οι Έλληνες αρκεί να έχουν μία, κάποια, εγκυκλοπαιδική γνώση. Το 1ο Διεθνές Διεπιστημονικό Μουσικολογικό Συνέδριο του Τομέα Ψαλτικής Τέχνης και Μουσικολογίας της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου φιλοδοξεί: - να υπενθυμίσει ότι η Εκκλησιαστική Μουσική είναι ένας σπουδαίος αυτόνομος μουσικός πολιτισμός, - να αναγνωρίσει και προβάλει τις υπεράνθρωπες προς αυτόν το σκοπό προσπάθειες, που κατέβαλαν έως τώρα οι δάσκαλοι των σύγχρονων μουσικολόγων της Ψαλτικής Τέχνης, - να προσδιορίσει επίσημα τους επιστημονικούς κλάδους και τομείς της λεγόμενης Βυζαντινής Μουσικολογίας, - να ενθαρρύνει διεπιστημονικές συνεργασίες, προκειμένου η μεν Ψαλτική να αποκτήσει νέα εργαλεία μελέτης και έρευνας, προερχόμενα από άλλους επιστημονικούς χώρους, οι δε λοιπές επιστήμες να ανακαλύψουν την Ψαλτική ως ένα νέο πεδίο δράσης ή και ως ένα νέο πολύτιμο εργαλείο στην προώθηση των δικών τους ερευνών. Όσον αφορά δε τη διαθεματικότητα και τη διεπιστημονικότητα, για τις οποίες πολύς λόγος γίνεται την τελευταία δεκαετία, ας σημειωθεί ότι ήταν ανέκαθεν αυτονόητες στον κύκλο των διδασκάλων και μελετητών της Εκκλησιαστικής Μουσικής, εφόσον ποτέ δεν σκέφθηκαν να τη θεωρήσουν ανεξάρτητη από τις άλλες εκκλησιαστικές τέχνες και λειτουργικές επιστήμες, ακόμη και από αυτή τη Δυτική Μουσική. Abstract. In Greece over the last several decades, the science of musicology has developed in accordance with the spirit and attitudes of its proponents, namely that there is a music, so-called European music, with a noble character, and all other musical expressions are lesser arts, unworthy of mention let alone study and academic research. This is why Byzantine music, as well as more generally any traditional musical expression, is seen even today, both by the Greek state and the academic musicological community, as a minor, immaterial art, about which perhaps a few Greek musicians have some encyclopedic knowledge. The 1st International Interdisciplinary Musicological Conference of the Department of the Psaltic Art and Musicology of the Volos Academy for Theological Studies aims to highlight the Ecclesiastical Music as an important autonomous musical culture, and further to recognize and showcase the superhuman efforts made toward this end by teachers of contemporary musicologists of the Psaltic Art, and finally to formally identify the disciplines and areas of so-called Byzantine Musicology and encourage interdisciplinary collaborations, so that this emerging field can acquire new research tools from other academic areas, and the other sciences can discover chanting as a new field or as a valuable new tool in promoting their own research. As for the interdisciplinary and multidisciplinary, about which there has been much talk in the last decade, it should be noted that this was always implicit among the circle of teachers and scholars of Ecclesiastical Music, to whom it never would have even occurred to consider Ecclesiastical Music independent of other ecclesiastical arts and liturgical sciences, or even of Western Music. Copyright: 2014 Κωνσταντίνος Χαριλ. Καραγκούνης. Αυτή είναι μια δημοσίευση ανοικτής πρόσβασης που διανέμεται υπό τους όρους Creative Commons Attribution License 3.0 Unported, που επιτρέπουν χρήση χωρίς περιορισμούς, διάδοση, και αναπαραγωγή σε κάθε μέσο, εφόσον αναφέρονται οι συγγραφείς και η αρχική πηγή της δημοσίευσης. 19

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ Σεβασμιώτατε Ποιμενάρχα της θεοσώστου Μητροπόλεως Δημητριάδος και Αλμυρού, κ. Ιγνάτιε, πανοσιολογιώτατε Πρωτοσύγκελλε της Ι. Μητροπόλεως Δημητριάδος και Αλμυρού, π. Δαμασκηνέ, πανοσιολογιώτατοι, αἰδεσιμολογιώτατοι και ιερολογιώτατοι Πατέρες, αξιότιμοι κ. κ. Βουλευταί, αξιότιμε Περιφερειάρχα Θεσσαλίας, κ. Αγοραστέ, αξιότιμε Δήμαρχε Βόλου, κ. Πάνο Σκοτινιώτη, αξιότιμε νεοεκλεγμένε Δήμαρχε Βόλου, κ. Αχιλλέα Μπέο, αξιότιμοι λοιποί κ. κ. εκπρόσωποι των πολιτικών και στρατιωτικών αρχών, αξιότιμε κ. Διευθυντά της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου και αγαπητέ μου φίλε, Παντελή Καλαϊτζίδη, ελλογιμώτατε και μουσικολογιώτατε, Ομότιμε Καθηγητά Βυζαντινής Μουσικολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ποθεινέ μου διδάσκαλε και καθηγητά, κ. Γρ. Θ. Στάθη, μουσικολογιώτατοι και ελλογιμώτατοι κ. κ. συνάδελφοι, όσοι από καιρό γνωστοί κι όσοι πρώτη φορά σήμερα ανταμωνόμαστε, εισηγητές του 1ου Διεθνούς Διεπιστημονικού Μουσικολογικού Συνεδρίου του Τομέα Ψαλτικής Τέχνης και Μουσικολογίας της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, αξιότιμε κ. Πρόεδρε του Συνδέσμου Ιεροψαλτών Βόλου, φίλε Στάθη Γραμμένε, αξιότιμε κ. τέως Πρόεδρε του Συνδέσμου Ιεροψαλτών Βόλου, Πέτρο Μπλάνα, Άρχων Μουσικοδιδάσκαλε της Αγιωτάτης Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως, κ. Κυριαζή (Ζάχο) Νικολέρη, μουσικώτατοι κ. κ. καθηγητές Βυζαντινής Μουσικής, Πρωτοψάλτες και Λαμπαδάριοι της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος και Αλμυρού και όσοι μας δίνετε τη χαρά να παρευρίσκεσθε, προερχόμενοι από άλλες Ιερές Μητροπόλεις, αγαπητοί μαθητευόμενοι ψάλτες, και λοιποί φιλόμουσοι πάντες, οφείλω να ομολογήσω ότι τη στιγμή αυτή είμαι ιδιαίτερα ενθουσιασμένος. Πριν δέκα μόλις μήνες η εξαιρετικά δραστήρια, εξωστρεφής και διεθνούς κύρους Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου, στα πρόσωπα του Προέδρου του Δ.Σ. αυτής, Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Δημητριάδος και Αλμυρού κ. Ιγνατίου και του διευθυντού της Παντελή Καλαϊτζίδη, με τίμησε με το να μου αναθέσει την ίδρυση ενός Τομέα αυτής, ο οποίος θα αναλάμβανε την μουσικολογική έρευνα, μελέτη και προβολή, στο Βόλο αρχικά, της Ψαλτικής Τέχνης. Δινόταν τότε αναγνώριση και συνέχεια σε μία σειρά μουσικολογικών δράσεων, τις οποίες επιμελήθηκα εδώ στη Μητρόπολη Δημητριάδος ως μέλος του Δ.Σ. του Συνδέσμου Ιεροψαλτών Βόλου «Ιωάννης ο Κουκουζέλης». Ο Σεβασμιώτατος Πρόεδρος, ο αξιότιμος Διευθυντής της Ακαδημίας και οι εξαιρετικοί συνάδελφοι μουσικολόγοι, οι οποίοι κλήθηκαν από εμένα να στελεχώσουν τον υπό ίδρυση φορέα, μου περιποιήθηκαν την ακόμη ιδιαίτερη τιμή να με ονομάσουν διευθυντή του Τομέα Ψαλτικής Τέχνης και Μουσικολογίας, όπως τελικά αυτός ονομάστηκε. Εκ μέσης καρδίας, τους ευχαριστώ όλους. Δέκα μήνες μετά -σήμερα-, ο νεοσύστατος Τομέας Ψαλτικής, είναι υπερήφανος να έχει στους κόλπους του δώδεκα εξαιρετικούς επιστήμονες εσωτερικούς συνεργάτες, και ευάριθμους, προς το παρόν, εξωτερικούς. Έως τώρα, ευτύχησε να έχει στο ενεργητικό του επτά συμμετοχές -μετρώντας πρόσωπασε διεθνή μουσικολογικά συνέδρια του εξωτερικού και μίας του εσωτερικού, ενώ έχει ήδη προσκληθεί σε τρία υπό διοργάνωση ελληνικά μουσικολογικά συνέδρια του φθινοπώρου, και, επιπλέον, τρεις συμμετοχές μελών του Τομέα Ψαλτικής έχουν συμπεριληφθεί προς το παρόν στο πρόγραμμα του ερχόμενου 23 ου Παγκόσμιου Συνεδρίου Βυζαντινών Σπουδών, στο Βελιγράδι, τον Αύγουστο του 2016. Ακόμη, ο Τομέας Ψαλτικής της Α.Θ.Σ. Βόλου διοργάνωσε -σε συνεργασία με το Δήμο Βόλου-, μεγάλη καλλιτεχνική εκδήλωση με τίτλο «Παγκόσμια Χριστούγεννα - Ακατάπαυστος δοξολογία», τον Ιανουάριο του 2014, με περισσότερους από είκοσι προσκεκλημένους ψάλτες από ομόδοξες χώρες, οι οποίοι έψαλαν, ο καθένας στη γλώσσα του, ύμνους των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων. Τον περασμένο Απρίλιο, από κοινού με τον Σύνδεσμο Ιεροψαλτών Βόλου, διοργανώσαμε επιστημονική ημερίδα τιμής προς τον μακαριστό Πρωτοψάλτη Βόλου, Μανώλη Χατζημάρκο, ενώ προγραμματίζουμε και άλλες επιμορφωτικές ημερίδες ή διημερίδες για ιεροψάλτες και κληρικούς. Καμαρώνουμε ακόμη για τις δύο, μέχρι τώρα, εκδόσεις βιβλίων μας τους «Ύμνους του Πάθους 20

και της Ανάστασης» του Κωστή Δρυγιανάκη, βιβλίο και διπλός δίσκος ακτίνας με επιτόπιες ηχογραφήσεις - καταγραφές του ιδίου σε ναούς της Ανατολικής Θεσσαλίας, και τον Τόμο αφιέρωμα στον μουσικολόγο καθηγητή Γρηγόριο Θ. Στάθη με τίτλο «Επιτεύγματα και προοπτικές στην έρευνα και μελέτη της Ψαλτικής Τέχνης», με μία πλειάδα επιστημονικών άρθρων εξαιρετικών συναδέλφων μουσικολόγων. Το τελευταίο, μάλιστα, χωρίς οικονομικό κόστος για τον Τομέα, αφού το ανέλαβε εξ ολοκλήρου ο εκδοτικός οίκος «Νεκτάριος Δ. Παναγόπουλος». Εδώ, μένει να σας ανακοινώσω και ένα ακόμη σπουδαίο για τον Τομέα μας προγραμματισμένο και δρομολογημένο γεγονός, την έκδοση, - πρώτα ο Θεός- τα ερχόμενα Χριστούγεννα, του πρώτου τεύχους του εξαμηνιαίου μουσικολογικού - λειτουργιολογικού επιστημονικού περιοδικού του Τομέα. Τέλος, δέκα μόλις μήνες μετά την ίδρυσή του, ο Τομέας έχει τη μεγάλη χαρά να υποδέχεται και να καλωσορίζει στο Βόλο έναν ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό εξαιρετικών επιστημόνων, μουσικολόγων κατά βάση, αλλά όχι μόνον, επιπλέον δε και έναν ικανό αριθμό νεώτερων ερευνητών, και μερικούς μεγάλους διδασκάλους της Ψαλτικής Τέχνης και Πρωτοψάλτες, οι οποίοι θα καταθέσουν την επιστημονική και καλλιτεχνική τους εμπειρία στο παρόν 1 ο Διεθνές Διεπιστημονικό Μουσικολογικό Συνέδριο. Υπό την ιδιότητά μου, λοιπόν, του διευθυντού του Τομέα Ψαλτικής Τέχνης και Μουσικολογίας της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών, σας καλωσορίζω όλους. Σας ευχαριστώ που με την παρουσία και συμμετοχή σας εδώ τιμάτε το Συνέδριό μας, τον Τομέα μας, την Ακαδημία, την Ιερά μας Μητρόπολη, την πόλη μας τον Βόλο, σας εύχομαι δε καλή διαμονή και καλή επιτυχία στις πάσης φύσεως εργασίες σας εδώ. Από της θέσεως αυτής επιτρέψτε μου να ευχαριστήσω από την καρδιά μου, για την αμέριστη συμπαράστασή τους στη διοργάνωση του Συνεδρίου, - τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη μας κ. Ιγνάτιο, - τον Διευθυντή της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Παντελή Καλαϊτζίδη και όλους τους συνεργάτες του, ιδιαιτέρως την Βαλίλα Γιανουτάκη και την Κλαίρη Νικολάου, - τον Πανοσιολογιώτατο Πρωτοσύγκελλο της ιεράς Μητροπόλεώς μας π. Δαμασκηνό Κιαμέτη και όλο το μόνιμο ή έκτακτο προσωπικό του Συνεδριακού Κέντρου Θεσσαλίας, - το Γραφείο Τύπου της Μητροπόλεως Δημητριάδος στο πρόσωπο του Πανοσιολογιώτατου Αρχιμανδρίτου π. Επιφανείου Οικονόμου, - τον Νίκο Βαραλή, στο ραδιοφωνικό σταθμό Ορθόδοξη Μαρτυρία, - τον Φιλοκτήμονα Σταμόπουλο και όλο το τεχνικό επιτελείο του Συνεδριακού Κέντρου, και ιδιαίτερα τους δύο διακόνους Καλλίνικο και Νικόλαο και τον κ. Χρήστο Κατοίκο για την τεχνική τους υποστήριξη. Ακόμη ευχαριστίες οφείλονται στους χορηγούς μας, - τον Δήμο Βόλου, στο πρόσωπο του Δημάρχου Βόλου Πανου Σκοτινιώτη, καθώς και το επιτελείο του στους Ολυμπιακούς Ξενώνες, για την συνεργασία τους στην παρούσα διοργάνωση, και - το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο του ενοριακού Ιερού Ναού Αγίου Μοδέστου Μελισσιατίκων, στο πρόσωπο του Προϊσταμένου του π. Αλεξίου Αλεξόπουλου. Επιπλέον, ευχαριστώ θερμά τους κ. κ. καθηγητές που μας τίμησαν με την συμμετοχή τους στην Επιστημονική Επιτροπή του Συνεδρίου, έστω και αν κάποιοι από αυτούς δεν θα μπορέσουν να βρίσκονται κοντά μας τις επόμενες μέρες, για λόγους υπέρτερους της θέλησής τους. Όμως, επιτρέψτε μου, ιδιαίτερα να ευχαριστήσω τους συνεργάτες μου στον Τομέα Ψαλτικής όλα τα μέλη, δηλαδή της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου, οι οποίοι προσέφεραν εθελοντική εργασία -έκαστος κατά τις δυνάμεις του-, για να πραγματωθεί το επί θύραις Συνέδριο. Εντούτοις, πρέπει όλοι να γνωρίσετε ότι, χωρίς τη συμπαράσταση του επιστήθιου και αδελφικού φίλου Κωστή Δρυγιανάκη και την νυχθήμερη βοήθειά του εφ όλων των μετώπων της διοργάνωσης, το παρόν συνέδριο και ολόκληρος ο Τομέας Ψαλτικής ίσως δεν θα υφίσταντο. Κωστή σου είμαι ευγνώμων. Καλή δύναμη σε όλους μας για τη συνέχεια. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΤΙΝΑ Η παρούσα Κεντρική Ομιλία, Σεβασμιώτατε, κ. καθηγητές, φιλόμουση ομήγυρις, έχει σχεδιαστεί να αποτελέσει το άνοιγμα των εργασιών του 1 ου Διεθνούς Διεπιστημονικού Μουσικολογικού Συνεδρίου 21

του Τομέα Ψαλτικής Τέχνης και Μουσικολογίας της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου. Προκρίθηκε να είναι η πρώτη, διότι ως Τομέας θα θέλαμε αρχικώς να σας συστηθούμε. Κάτι τέτοιο έγινε, βέβαια, στον επίσημο χαιρετισμό, τον οποίο απηύθυνα λίγο νωρίτερα, όπου σας παρουσίασα τις έως τώρα δράσεις του Τομέα. Όμως, τώρα θα μου επιτρέψετε, με την παρούσα ομιλία, να σας συστήσω τον Τομέα Ψαλτικής από μία άλλη οπτική γωνία. Θα ήθελα να σας περιγράψω, με κάθε δυνατή συντομία, τον επιστημονικό προσανατολισμό, τα ενδιαφέροντα, τους στόχους και τον προγραμματισμό δράσεων του Τομέα, όπως αυτά προσδιορίζονται στην παρούσα φάση της διεύθυνσής του από την ελαχιστότητά μου. Η επιθυμία αυτή δεν είναι διόλου άσχετη με το παρόν Συνέδριο, εφόσον και αυτό πραγματοποιείται εντός των πλαισίων του επιστημονικού προσανατολισμού του Τομέα Ψαλτικής, της στοχοθεσίας του και του γενικότερου σχεδιασμού των δράσεών του. Με άλλα λόγια, το Συνέδριο πραγματοποιείται ως θεμελιακή δράση του Τομέα, προκειμένου να καταστούν γνωστοί οι στόχοι του και να αναζητηθούν οι όποιες δυνατές ή πιθανές συνεργασίες, οι οποίες θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην επίτευξη ή τουλάχιστον στην δρομολόγηση των στόχων αυτών. Στο κοντινό ή μακρινό μέλλον, με άλλον διευθυντή -ο Κύριος γνωρίζει και κρίνει το συμφέρον-, ίσως ο προσανατολισμός και η στοχοθεσία του ίδιου Τομέα να είναι διαφορετικά. Αυτό το οποίο εύχομαι, είναι, όταν παραδοθεί η σκυτάλη, να έχει επιτελεσθεί το ανθρωπίνως δυνατόν για την περαιτέρω προαγωγή τής Ψαλτικής, ως Τέχνης και ως Επιστήμης, όχι μόνον εδώ στο Βόλο, αλλά και στη γενικότερη ελληνική και διεθνή ψαλτική και μουσικολογική κοινότητα. 2. ΤΟ 1 Ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Θα αρχίσω να περιγράφω τον επιστημονικό προσανατολισμό τού Τομέα Ψαλτικής, μιλώντας για το 1 ο Διεθνές Διεπιστημονικό Μουσικολογικό Συνέδριο, αφού οι στόχοι των δύο αυτών ταυτίζονται. Το Διεθνές. Το παρόν Συνέδριο το είπαμε Διεθνές, κι έτσι είναι, μια που θα συναντηθούμε σ αυτό συνάδελφοι από την Ελλάδα, τη Βουλγαρία, τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, το Λίβανο, τη Ρουμανία, τη Ρωσία, τη Σερβία (η αναφορά είναι αλφαβητική) και θά χαμε ακόμη την Κύπρο και την Πολωνία αν κάποια έκτακτα εμπόδια δε μας στερούσαν τη συμμετοχή δύο εξαιρετικών συναδέλφων από τις χώρες αυτές. Το Διεπιστημονικό. Χαρακτηρίσαμε το παρόν Συνέδριο ως Διεπιστημονικό Μουσικολογικό, γιατί επιθυμούσαμε, προσπαθήσαμε -και νομίζω στις συμμετοχές και στο πρόγραμμα επιτύχαμε- να γίνει αφορμή, ώστε να έρθουν κοντά επιστήμες και επιστήμονες, που ίσως δεν είναι άμεσα σχετιζόμενοι με την Ψαλτική, μπορούν όμως να βρουν κοινούς τόπους εργασίας και έρευνας. Έτσι, κατά τις τέσσαρες επόμενες μέρες, οι ποικίλοι μουσικολογικοί κλάδοι θα συναντηθούν εδώ με την Φιλοσοφία, τη Φιλολογία, τη Θεολογία και τις θυγατρικές της λειτουργικές επιστήμες, ακόμη, με τα Μαθηματικά, τη Φυσική, την Τεχνολογία, αλλά και με την Ιατρική με τις δικές της θυγατέρες, την Φωνιατρική, τη Νευρολογία, την Ψυχολογία και άλλα. Το πρώτο. Θέλοντας - μη θέλοντας, λέγεται και πρώτο το παρόν Συνέδριο, και ίσως αυτό να προκάλεσε απορίες και ενστάσεις ή και να δημιούργησε πικρίες ή δικαιολογημένη αγανάκτηση, αλλά, βέβαια, σε καμμία περίπτωση δεν εννοούμε ότι πρόκειται για το πρώτο διεθνώς ή πανελληνίως διεπιστημονικό μουσικολογικό συνέδριο κι ότι τίποτε άλλο δεν έχει στο παρελθόν προηγηθεί. Από την εποχή, που ως φοιτητής, κλήθηκα και παροτρύνθηκα από τον δάσκαλό μου, τον καθηγητή Γρηγόριο Στάθη, να παρακολουθήσω τα σπουδαία μουσικολογικά συνέδρια των Δελφών, κατά τη δεκαετία του 80, και καθ όλα τα επόμενα χρόνια, όσα μουσικολογικά συνέδρια έχω παρακολουθήσει, με κορυφαία εκείνα τα πέντε του Ιδρύματος Βυζαντινής Μουσικολογίας, όλα -χωρίς υπερβολήήταν στην πραγματικότητα διεπιστημονικά, και ας μην το έγραφε ο τίτλος τους ή οι θεματικές τους. Είναι γνωστό σε όλους όσοι ασχολούνται με την Ψαλτική -είτε σε πρακτικό είτε σε επιστημονικό επίπεδο- ότι η διεπιστημονικότητα και η διαθεματικότητα, για τις οποίες πολύς λόγος γίνεται τις δύο τελευταίες δεκαετίες, ήταν ανέκαθεν αυτονόητες στον κύκλο των διδασκάλων και μελετητών της Εκκλησιαστικής Μουσικής, εφόσον ποτέ δε σκέφθηκαν καν να τη θεωρήσουν ανεξάρτητη από τις άλλες εκκλησιαστικές τέχνες και λειτουργικές επιστήμες, ποτέ δεν εμπόδισαν τις θετικές επιστήμες να διεισδύσουν στο χώρο της μελέτης της Βυζαντινής Μουσικής, ούτε να αποκλείσουν μουσικούς συ- 22

γκριτισμούς με τις ομομήτριες ανατολικές μουσικές ακόμη και με αυτή τη Δυτική Μουσική. Πρώτο, λοιπόν, συνέδριο του Τομέα Ψαλτικής ως τέτοιο ονοματίστηκε πρώτο το παρόν Διεθνές Διεπιστημονικό Μουσικολογικό Συνέδριο. Ονοματίστηκε, όμως, διεπιστημονικό για να παρακινήσει και να προσκαλέσει, για να μην επιτρέψει τυχόν φοβίες να αποτρέψουν τη συμμετοχή μη μουσικολόγων επιστημόνων, οι οποίοι, όμως, μπορούν να φανούν ιδιαίτερα πολύτιμοι στην Ψαλτική. Το 1 ο Διεθνές Διεπιστημονικό Μουσικολογικό Συνέδριο. Το 1ο Διεθνές Διεπιστημονικό Μουσικολογικό Συνέδριο του Τομέα Ψαλτικής Τέχνης και Μουσικολογίας, φιλοδοξεί - να υπενθυμίσει ότι η Βυζαντινή Μουσική είναι ένας σπουδαίος αυτόνομος μουσικός πολιτισμός, - να αναγνωρίσει και προβάλει τις υπεράνθρωπες προς αυτόν το σκοπό προσπάθειες, που κατέβαλαν έως τώρα οι δάσκαλοι των σύγχρονων μουσικολόγων της Ψαλτικής Τέχνης, - να προσδιορίσει και αναδείξει επίσημα τους επιστημονικούς κλάδους, τους τομείς και τις βοηθητικές επιστήμες της Βυζαντινής Μουσικολογίας, - να ενθαρρύνει διεπιστημονικές συνεργασίες, προκειμένου η μεν Ψαλτική να αποκτήσει νέα εργαλεία μελέτης και έρευνας, προερχόμενα από άλλους επιστημονικούς χώρους, οι δε λοιπές επιστήμες να ανακαλύψουν την Ψαλτική είτε ως ένα νέο πεδίο δράσης είτε ως ένα νέο πολύτιμο εργαλείο στην προώθηση των δικών τους ερευνών. Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να τονίσω, ότι το Συνέδριό μας δεν απευθύνεται μόνο σε επιστήμονες ερευνητές, αλλά μπορεί και πρέπει να ενδιαφέρει ιδιαίτερα τους συναδέλφους ιεροψάλτες, οι οποίοι, παρακολουθώντας τις εξελίξεις της σχετικής επιστημονικής έρευνας, θα μπορέσουν - να επιλύσουν πολλά σκοτεινά τεχνικά προβλήματα της Ψαλτικής, που τους απασχολούν επί μακρόν και δεν έχουν απαντήσεις γι αυτά, - να βοηθηθούν πρακτικά σε καίρια ζητήματα συντήρησης ή και θεραπείας της φωνής τους, - να καθοδηγηθούν στην καλή χρήση των μικροφωνικών εγκαταστάσεων των ναών τους, - και, κυρίως, να κατανοήσουν ακόμη βαθύτερα το μεγαλείο της Τέχνης, που εις δόξαν του Αγίου Τριαδικού Θεού και της Εκκλησίας Του διακονούν από τα ιεροψαλτικά τους αναλόγια. 3. Η ΨΑΛΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΩΣ ΑΥΤΟΝΟΜΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Έρχομαι τώρα στον καθαυτό τίτλο της θεματικής του Συνεδρίου. Πρώτα ας δούμε αυτόν τον αμφιλεγόμενο και αντιλεγόμενο τίτλο «Η Ψαλτική Τέχνη ως Αυτόνομη Επιστήμη». Η Ψαλτική Τέχνη και Επιστήμη. Πολύ μας προβλημάτισε η ορολογία την οποία θα έπρεπε να χρησιμοποιήσουμε, προκειμένου να προσδιορίσουμε ακριβώς τι θέλουμε να πούμε. Υπάρχουν, όμως, αντικειμενικά προβλήματα, τα οποία δύσκολα ξεπερνιούνται εδώ. Πρώτο απ όλα μας προβλημάτισε η ονομασία Βυζαντινή Μουσική και, κατ επέκταση, Βυζαντινή Μουσικολογία. Είναι γνωστές οι ενστάσεις που προκαλεί ο όρος «βυζαντινός», γι αυτό και προσπαθούμε να τον αποφεύγουμε. Προτιμήσαμε τον όρο Ψαλτική Τέχνη, τον οποίο έχει προ πολλού καθιερώσει ο καθηγητής Γρηγόριος Στάθης. Κρατήσαμε και την αγγλική του προσαρμογή, το «Psaltic Art», αλλ ως γνωστόν, ούτε το «Art» καλύπτει ακριβώς τον ελληνικό όρο «Τέχνη», ούτε στην βασική του εκδοχή χρησιμοποιείται για την μουσική ως τέχνη, παρά, κυρίως, αναφέρεται στις λεγόμενες εικαστικές τέχνες. Από την άλλη, η προσαρμογή στην αγγλική τής λέξεως «Ψαλτική» ως «Psaltic», μάλλον είναι αυθαίρετη. Έτσι, προτιμούμε να κρατούμε την λέξη «Ψαλτική» αυτούσια στην αγγλική της μεταγραφή «Psaltiki», χωρίς τη λέξη «Art». Το ίδιο πρόβλημα αντιμετωπίζουμε και με τον όσο «science», ο οποίος σαφώς και δεν έχει την ευρύτητα του όρου «επιστήμη» της ελληνικής γλώσσας, αλλά αναφέρεται κυρίως στις θετικές επιστήμες. Δεν γνωρίζω, αν στην περίπτωση αυτή έχουμε άλλες εναλλακτικές λύσεις. Από όλα τα παραπάνω, ήδη διακρίνεται η ανάγκη ενός συνεδρίου για διεθνή προσδιορισμό και τυποποίηση της ξενόγλωσσης ορολογίας της Ψαλτικής, τουλάχιστον στην αγγλική γλώσσα, αν όχι και σε περισσότερες. Αυτό αποτελεί έναν από τους επόμενους άμεσους στόχους του Τομέα μας. Η Αυτόνομη Επιστήμη. Πριν πούμε ο,τιδήποτε άλλο για την διατύπωση «Η Ψαλτική Τέχνη ως Αυτόνομη Επιστήμη», θα πρέπει να αναγνωρίσω ότι -με βάση και τα προηγούμενα- σωστότερη θα 23

ήταν ίσως η διατύπωση «Η Ψαλτική ως Αυτόνομη Επιστήμη», χωρίς τη λέξη «Τέχνη», προκειμένου να μην έρχονται σε ηχητική, τουλάχιστον, «σύγκρουση» οι λέξεις «Τέχνη» και «Επιστήμη». Εντούτοις, είναι κοινός τόπος στην εκκλησιαστική μας μουσική παράδοση ότι «η Ψαλτική είναι Τέχνη και Επιστήμη», χωρίς να προκύπτει καμμία αντίθεση στη διατύπωση αυτή. Μία δεύτερη παρατήρηση είναι, ότι την έκφραση «αυτόνομος μουσικός πολιτισμός» διατύπωσε πρώτος πάλι ο καθηγητής Γρηγόριος Στάθης [1]. Στον τίτλο του Συνεδρίου μας χρησιμοποιούμε την έκφραση «αυτόνομη επιστήμη». Εξηγώ αμέσως, τί δηλώνει και τί υπονοεί, μέσω ενός παραδείγματος: Η επιστήμη της Ιατρικής, βεβαίως, είναι μία, ενιαία και αυτόνομη, ως επιστήμη «ομπρέλα» των αμέτρητων ειδικοτήτων της. Δεν διανοήθηκε, όμως, κανείς να θεωρήσει την Κτηνιατρική ως ειδικότητα της Ιατρικής και να συγχωνεύσει τις δύο αυτές, διδάσκοντας μάλιστα το «μάθημα» της Κτηνιατρικής σε 1-2 μόλις εξάμηνα, θεωρώντας ότι διδάσκεται επαρκώς για την πλήρη κατάρτιση ενός ειδικού Κτηνιάτρου. Ούτε απετέλεσε ποτέ η Φυτοπαθολογία μάθημα της Ιατρικής, ως Ιατρική των φυτών, αλλά αποτελεί, από όσο φαντάζομαι, ειδικότητα μίας άλλης αυτόνομης επιστήμης, της Γεωπονίας. Πώς, λοιπόν, μπορούμε να θεωρούμε τη Βυζαντινή Μουσική ως ειδικότητα της Ευρωπαϊκής Μουσικολογίας και να εξαντλούμε τη διδασκαλία της σε 1-2 εξάμηνα, όταν πρόκειται για έναν αυτόνομο μουσικό πολιτισμό με τελείως διαφορετική συστημική και διαστηματική θεωρία και δική του μουσική σημειογραφία, πρωτόγνωρη και άσχετη από αυτή της Δυτικής Μουσικής; Τι ισχύει, όμως, στην Ελλάδα; Αυτό που, νομίζω, σε καμμία χώρα του κόσμου δε θα συνέβαινε ποτέ: Η επιστήμη της εν γένει μουσικολογίας, αναπτύχθηκε τις τελευταίες δεκαετίες στον ελλαδικό χώρο σύμφωνα με το πνεύμα και τις αντιλήψεις των εισηγητών αυτής, ότι η μουσική είναι μία, αυτή είναι η λεγόμενη Ευρωπαϊκή Μουσική, ενώ οποιαδήποτε άλλη μουσική έκφραση αποτελεί κατώτερη τέχνη, ανάξια λόγου, πολύ περισσότερο, ανάξια μελέτης και επιστημονικής διερεύνησης. Υπό το πρίσμα αυτό, η Ψαλτική Τέχνη, ο τόσο σπουδαίος μακραίωνος βυζαντινός και μεταβυζαντινός μουσικός πολιτισμός, όπως και γενικότερα, κάθε παραδοσιακή μουσική έκφραση, αντιμετωπίζεται, ακόμη σήμερα, τόσο από την ελληνική πολιτεία, όσο και από μεγάλο τμήμα της ελληνικής μουσικής και μουσικολογικής κοινότητας, ως μία δευτερεύουσα, αδιάφορη τέχνη, για την οποία οι Έλληνες αρκεί να έχουν μία, κάποια, εγκυκλοπαιδική γνώση. Οι ανωτέρω αντιλήψεις, δυστυχώς, έχουν βρει την εφαρμογή τους στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Είναι ενδεικτικό, ότι και τα τέσσαρα ανώτατα μουσικά εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδος έχουν αποκλειστικά δυτικό προσανατολισμό, ερευνούν και διδάσκουν το ευρωπαϊκό μουσικό σύστημα, ενώ η Βυζαντινή Μουσική διδάσκεται ως ένα υποχρεωτικό μάθημα σε ένα - δύο εξάμηνα ή και λίγο περισσότερο. Το ίδιο συμβαίνει και στις Θεολογικές μας σχολές, όπου το μάθημα στο πέρασμα των δεκαετιών πότε υποβαθμίζεται σε επιλεγόμενο και πότε επανέρχεται ως υποχρεωτικό, εδώ όμως μάλλον δικαιολογημένα, εφ όσον δεν πρόκειται για μουσικολογικές σχολές. Στο μοναδικό ελληνικό Ανώτατο Τεχνολογικό Ίδρυμα με αντικείμενό του την Ελληνική Λαϊκή και Παραδοσιακή Μουσική, η Βυζαντινή Μουσική ως μάθημα διδάσκεται σε δύο μόλις εξάμηνα. Ως θεωρητικό δε υπόβαθρο της διδασκαλίας των ελληνικών λαϊκών και παραδοσιακών μουσικών οργάνων χρησιμοποιείται το λεγόμενο αραβοπερσικό μουσικό σύστημα των μακαμιών και το υβρίδιό του των δήθεν «ελληνικών μουσικών δρόμων», με τις αραβοπερσικές, πάντως, ονομασίες. Ακόμη η ανωτατοποίηση των τεσσάρων ελληνικών Εκκλησιαστικών Ακαδημιών υποβάθμισε τη διδασκαλία της Εκκλησιαστικής Μουσικής στα Προγράμματα Ιερατικών Σπουδών από οκτώ σε τρία μόλις εξάμηνα. Η μόνη παρήγορη στιγμή τα τελευταία χρόνια είναι η δημιουργία των δύο Προγραμμάτων Ψαλτικής Τέχνης στις Ανώτατες Εκκλησιαστικές Ακαδημίες των Ιωαννίνων και του Ηρακλείου Κρήτης, τα Προγράμματα Σπουδών των οποίων επιμελήθηκαν από κοινού ο μακαριστός φιλόμουσος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χριστόδουλος και ο καθηγητής Γρηγόριος Στάθης. Όμως, δυστυχώς, επικρέμαται και επί των κεφαλών των Προγραμμάτων αυτών η «δαμόκλειος σπάθη» της οικονομικής κρίσης, ενώ η αδιαφορία της πολιτείας και της Εκκλησίας, να κατοχυρωθούν επαγγελματικά τα πτυχία των αποφοίτων τους, υποβαθμίζει τον ενθουσιασμό με τον οποίο τα τμήματα αυτά έγιναν εξαρχής δεκτά. 24

Άμεσες είναι οι επιπτώσεις της έλλειψης ανώτατης παιδείας για την Ελληνική Εκκλησιαστική Μουσική στις χαμηλότερες βαθμίδες εκπαίδευσης, αλλά δεν είναι του παρόντος να αναφερθώ σε αυτές τις παραθέτω εν υποσημειώσει στο πλήρες κείμενο της ομιλίας μου [2]. Εδώ υπογραμμίζω μόνο το εξής: Ακόμη και αν σήμερα γινόταν μία ριζική αναμόρφωση των Προγραμμάτων Σπουδών Μουσικής στην Α/βάθμια και Β/βάμια εκπαίδευση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, ώστε να αποκτήσει ελληνικό μουσικό προσανατολισμό, δεν υπάρχουν εκπαιδευτικοί, απόφοιτοι ενός Ανώτατου Ιδρύματος, που θα μπορούσαν να αναλάβουν επαρκώς αυτό το έργο. Ό,τι έγινε, δηλαδή, -και συνεχίζει να γίνεται- με τα ελληνικά Μουσικά Σχολεία, όπου για να διδαχθούν τα παραδοσιακά και λαϊκά μουσικά όργανα και το μάθημα της Ελληνικής Παραδοσιακής και Βυζαντινής Μουσικής, όπως χαρακτηρίζεται (δε γνωρίζω, αν λέγεται ακόμη έτσι), το Υπουργείο Παιδείας καταφεύγει, κάθε χρόνο, τόσες δεκαετίες τώρα, στην τακτική της ευαγγελικής παραβολής «του Βασιλικού Δείπνου», «βγείτε, και όποιον βρείτε στο δρόμο, αναγκάστε τον να εισέλθει» Αρνείται, όμως, να λύσει το πρόβλημα στη ρίζα του, δημιουργώντας μία σοβαρή Ανώτατη Σχολή Ελληνικής Μουσικής. Πόσο δίκαιο είχε ο μέγας, αείμνηστος, βολιώτης μουσικολόγος και πανεπιστήμων Αγαμέμνων (Μένιος) Μουρτζόπουλος, όταν δημοσίως διαμαρτυρόταν, φωνάζοντας, ότι «το ελληνικό κράτος, εκφυλίζει μουσικώς τα ελληνόπουλα» [3]. Γνωρίζω, προσωπικά, πολύ καλά τους μοναχικούς αγώνες που επί πολλά χρόνια έχουν δοθεί για να ανατραπεί η ανωτέρω νοοτροπία και ξέρω καλά ότι οι προσπάθειες των διδασκάλων μας προσέκρουαν σε ορθωμένους τοίχους στενόμυαλων ή απάτριδων πολιτικών και σε ισχυρά συντεχνιακά συμφέροντα μουσικών και μουσικολόγων. Διόλου παράξενο. Τη στιγμή, μάλιστα, κατά την οποία η Ψαλτική Τέχνη δεν εξυπηρετεί τα οικονομικά συμφέροντα του παγκόσμιου μουσικού «lobby», η παρουσία της δεν περνά απλώς απαρατήρητη, αλλά ίσως ακόμη και να ενοχλεί, δεδομένου ότι αποσπά ένα κομμάτι της παγκόσμιας πίττας, μικρό μεν, απαιτητό δε και αυτό από τον άπληστο διεκδικητή «μαμμωνά». Λέγοντας, λοιπόν, «Η Ψαλτική ως Αυτόνομη Επιστήμη» διεκδικούμε πρώτα αυτό: Την αναγνώριση του δικαιώματος της Ψαλτικής να αντιμετωπισθεί ως ένα πλήρες, ιδιαίτερο και αυτόνομο γνωστικό αντικείμενο, με δικούς του κλάδους και επιστημονικούς τομείς. Στους τρείς κορυφαίους έλληνες μουσικολόγους του εικοστού αιώνα, τον Κωνσταντίνο Ψάχο, τον Σίμωνα Καρά και τον Γρηγόριο Στάθη (κατά χρονική σειρά), αξίζει και αναλογεί ο τίτλος του «Αριστοτέλη της Μουσικολογίας». Όντες μόνοι, εργάστηκαν επί παντός μουσικολογικού επιστητού. Ο τελευταίος, μάλιστα, κορυφαίος όλων, παρών εν ακμαιότητι και στο επί θύραις Συνέδριο και πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής αυτού, ο καθηγητής Γρηγόριος Στάθης, είναι εκείνος ο οποίος κατόρθωσε να εργαστεί σε όλα σχεδόν τα επιστημονικά μέτωπα της Ψαλτικής, και να προσδιορίσει-οριοθετήσει τις μεθόδους έρευνας αυτών. Ε- μείς οι νεώτεροι, όμως, μαθητές του και μη, συμπορευόμενοι με τις σύγχρονες και διεθνώς αποδεκτές επιστημονικές απαιτήσεις, έχουμε, νομίζω, την υποχρέωση ενός προσωπικού επιστημονικού αυτοπροσδιορισμού. Ο αυτοπροσδιορισμός αυτός εμάς μεν ως μουσικολόγους θα βοηθήσει να εξειδικευθούμε και να επικεντρωθούμε σε συγκεκριμένα γνωστικά παιδία έρευνας, την δε Ψαλτική θα εφοδιάσει με όλα τα απαιτούμενα επιστημονικά εφόδια για την ανάδειξή της σε αυτόνομη επιστήμη. Κατά δεύτερο λόγο, διακηρύσσοντας την «Ψαλτική ως Αυτόνομη Επιστήμη» διεκδικούμε την ί- δρυση μίας αυτόνομης μουσικολογικής σχολής για την Ψαλτική (ή, τουλάχιστον, την ενίσχυση και επάνδρωση των υπαρχόντων Προγραμμάτων Ψαλτικής των Εκκλησιαστικών Ακαδημιών), η οποία δεν θα είναι αναγκασμένη να προσδιορίζεται από δυτικές ή ανατολικές μουσικολογικές μεθοδολογίες ή να αντιμετωπίζεται ως τμήμα αυτών. Εάν δε το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα συνεχίσει να αρνείται αυτήν του την υποχρέωση α- πέναντι στον βυζαντινό μουσικό πολιτισμό, νομίζω ότι πρέπει να βρούμε τρόπους, προκειμένου να κινηθούμε συλλογικά προς τη λύση της ίδρυσης μίας μη κρατικής Ανώτατης Σχολής Μουσικολογίας της Ψαλτικής, ίσως σε συνάφεια και με την ελληνική Παραδοσιακή ή Λαϊκή Μουσική. Αυτό είναι ένα υψηλό, δυσθεώρητο, ομολογουμένως, εγχείρημα, αλλά δεν δικαιούμαστε να μην προσπαθήσουμε. 25

4. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΙ ΚΛΑΔΟΙ, ΣΥΝΑΦΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΑΥΤΩΝ Ας έλθουμε τώρα στο πολύ σπουδαίο ζήτημα προσδιορισμού των επιστημονικών κλάδων και των συναφών επιστημονικών αντικειμένων μιάς αυτοτελούς Μουσικολογίας της Ψαλτικής. Ανέτρεξα αρχικά στα Προγράμματα Σπουδών των δύο ελληνικών Τμημάτων Μουσικών Σπουδών, α) της Σχολής Καλών Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.) και β) της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, προκειμένου να δω πως προσδιορίζονται και περιγράφονται στα Τμήματα αυτά οι διεθνώς αποδεκτοί μουσικολογικοί κλάδοι. Σύμφωνα με το Πρόγραμμα Σπουδών του Α.Π.Θ. [4]. «Σήμερα γίνεται γενικά παραδεκτή η διαίρεση της μουσικολογίας σε τρεις μεγάλους κλάδους: α. Ιστορική μουσικολογία, β. Συστηματική μουσικολογία, γ. Εθνομουσικολογία - Μουσική λαογραφία» ή Πολιτισμική Ανθρωπολογία όπως τη χαρακτηρίζει το Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Όμως, στο Πρόγραμμα Σπουδών του Α.Π.Θ. γίνεται λόγος και για έναν τέταρτο κλάδο, αυτόν της Εφαρμοσμένης Μουσικολογίας, που ασχολείται με τα προβλήματα εκμάθησης και διδασκαλίας της μουσικής στον οποίο ανήκει η Μουσική Παιδαγωγική. Όταν, λοιπόν, η Βυζαντινή Μουσικολογία αντιμετωπισθεί, επιτέλους, ως αυτοτελής επιστήμη και όχι ως κλάδος της μίας και παγκόσμιας μουσικολογίας, τότε θα πρέπει να διακρίνουμε και στην επιστήμη της Βυζαντινής Μουσικολογίας τους διεθνώς αναγνωρισμένους μουσικολογικούς κλάδους, αλλά και ένα μεγάλο αριθμό άλλων κλάδων, τομέων, υποτομέων και γνωστικών αντικειμένων, τα οποία, με μία πρόχειρη ταξινόμηση, έχουν περίπου ως εξής: (ΣΗΜ: Η σειρά αναφοράς είναι τυχαία, ενώ, οι ονομασίες των κλάδων, ο ακριβής προσδιορισμός τούυ περιεχομένου τους ή οι τυχόν συμπτύξεις και διαιρέσεις αυτών, πρέπει να τεθούν, φυσικά, προς διαβούλευση πριν την τελική τους οριστικοποίηση. Όσα ειπωθούν κατωτέρω, παρακαλώ, να θεωρηθούν μόνο προτάσεις): 4.1 Κωδικολογικός - Παλαιογραφικός - Εικαστικός Κλάδος Πρόκειται για τον κλάδο που έως τώρα έχει γοητέψει μεγάλη μερίδα της γενιάς των νεώτερων μουσικολόγων, οι οποίοι μάλλον εμπνεύσθηκαν από το τεράστιο και θεμελιώδες έργο που έχει επιτελέσει εδώ ο Γρηγόριος Στάθης. Είναι, άλλωστε ο δρόμος από τον οποίο οφείλει να διαβεί κάθε ερευνητής, προκειμένου να αναζητήσει το πηγαίο υλικό της έρευνάς του, και δεν είναι τίποτε άλλο από την επισήμανση, περιγραφή και μελέτη της χειρόγραφης παραδόσης της Ψαλτικής Τέχνης. Τα γένη και τα είδη των κωδίκων, τα υλικά γραφής, τα πρόσωπα των κωδικογράφων, η ταυτοποίηση έργων, αλλά και κάθε αισθητική πτυχή των πηγών (μικρογραφίες, παραστάσεις, απεικονίσεις, διακοσμητική κ.λπ.), αποτελούν μικρό μόνο μέρος των προς διερεύνηση αντικειμένων αυτού του κλάδου. 4.2 Συστηματικός Κλάδος Ο κλάδος της Συστηματικής Μουσικολογίας καλείται να μελετήσει αντικείμενα που άπτονται της θεωρίας, της μελοποιίας (της σύνθεσης), της μορφολογικής δομής και ανάλυσης των μελών και όλα τα σχετικά - γνωστά εδώ, που δεν χρειάζονται περαιτέρω αναφορά. Στον κλάδο αυτό ίσως πρέπει να εντάξουμε και τον μαθηματικό τομέα, με τη βοήθεια του οποίου δύνανται να μελετηθούν διαστηματικά και συστημικά ζητήματα της θεωρίας της Ψαλτικής Τέχνης, σε σχέση και με τους αρχαίους ή βυζαντινούς αρμονικούς συγγραφείς, αλλά και με τη βοήθεια των νέων μαθηματικών δεδομένων στην υπηρεσία της μουσικολογίας. 4.3 Πρακτικός Κλάδος Ο κλάδος της Πρακτικής Μουσικολογίας, με αντικείμενο την Ψαλτική εκτέλεση και μουσική ερμηνεία των μελοποιήσεων, σε συνεργασία με τον Ιστορικό κλάδο, θα πρέπει να συγκεντρώνει στοιχεία για την Ψαλτική πράξη: Μαρτυρίες περί της μουσικής ορολογίας, περί της μουσικοτελετουργικής πρακτικής, μελέτες για την χρονική διάρκειας των μουσικών συνθέσεων και την αυξομείωση της διάρκειας στο πέρασμα των αιώνων, περί καλλιφωνίας και ερμηνευτικής δεινότητας των Ψαλτών, 26

περί του ήθους των μελών, αυτά και άλλα πολλά είναι δεδομένα τα οποία μπορούν να βοηθήσουν στην κατανόηση όχι μόνο της Ψαλτικής Τέχνης αλλά και αυτής της λατρευτικής πράξης. Ίσως εδώ θα έπρεπε να ενταχθούν και οι ειδικές σπουδές για Ψαλτική Φωνητική και Ερμηνευτική Τεχνική της Ψαλμωδίας, πράγματα άγνωστα ακόμη στη διδασκαλία της Ψαλτικής. 4.4 Σημειογραφικός - Μεταγραφικός Κλάδος Πρόκειται για τον επίσης γοητευτικό κλάδο της παρατήρησης, σύγκρισης, μελέτης και εξήγησης της μουσικής σημειογραφίας της Εκκλησιαστικής Μουσικής, από την εποχή της εμφάνισής της ως και την τυπωμένη της εκδοχή στη σημερινή ψηφιακή της μορφή. Πέρα, όμως, από την μελέτη της ανάπτυξης της Βυζαντινής, Μεταβυζαντινής και Σύγχρονης Παρασημαντικής, ο εν λόγω κλάδος έχει επωμιστεί την κατανόηση των εξηγητικών φάσεων της σημειογραφίας, καθώς και τις δυνατότητες μεταγραφής των εκκλησιαστικών μελών, είτε από μία σημειογραφική φάση σε άλλη, είτε από την Ψαλτική σημειογραφία σε άλλα μουσικά συστήματα, όπως το σύγχρονο πεντάγραμμο ή η σημειογραφία του Κιέβου, το Λέσβιο σύστημα και άλλα παλαιότερα ή νεώτερα αλφαβητικά ή αριθμητικά συστήματα. 4.5 Κλάδος Εφαρμοσμένης Μουσικολογίας Εδώ παραδοσιακά ανήκουν οι τομείς της Μουσικής Παιδαγωγικής και της Διδακτικής της Μουσικής, αντίστοιχα, λοιπόν, θα πρέπει να αναπτυχθούν έρευνες και μελέτες για την Διδακτική και Παιδαγωγική της Ψαλτικής Τέχνης σε πρακτικό, εφαρμοσμένο, επίπεδο, αλλά να συγκεντρωθούν και όλα τα ιστορικά δεδομένα που αφορούν τη διδασκαλία της Εκκλησιαστικής Μουσικής (π.χ. μέθοδοι διδασκαλίας, σχέσεις διδασκάλων και μαθητών κ.τ.ό.) ή «προδίδουν» το μορφωτικό και μουσικό επίπεδο των Ψαλτών στις διάφορες περιφερειακές ψαλτικές παραδόσεις. 4.6 Κλάδος Συγκριτικής Μουσικολογίας Στα πλαίσια του κλάδου αυτού η Ψαλτική Τέχνη μπορεί μελετάται συγκριτικά με την Αρχαία Ελληνική Μουσική, το Αμβροσιανό και Γρηγοριανό Μέλος, την κοσμική μουσική του Βυζαντίου και της Μεταβυζαντινής περιόδου, τη νεώτερη λαϊκή και παραδοσιακή ελληνική μουσική (δημοτικό τραγούδι) από την περίοδο της τουρκοκρατίας και μέχρι τους πρόσφατους χρόνους, το σύγχρονο ελληνικό ρεμπέτικο και λαϊκό τραγούδι, τις γειτονικές, εθνικές, λαϊκές μουσικές παραδόσεις των Βαλκανίων και της Ανατολής, τις κλασσικές μουσικές παραδόσεις του αραβοπερσικού, τουρκικού και, γενικότερα, μουσουλμανικού κόσμου, τη Δυτική παγκόσμια, πλέον, μουσική, στην κλασσική ή άλλη της εκδοχή και ο,τιδήποτε άλλο σχετικό. 4.7 Ιστορικός Κλάδος Εδώ θα κάνω μία μόνο παρατήρηση για το περιεχόμενο αυτού του κλάδου: Όσοι μουσικολόγοι εργαστήκαμε έως τώρα στο πεδίο της ιστορικής τεκμηρίωσης, επικεντρωθήκαμε, κυρίως, στις χειρόγραφες μουσικές πηγές, τους μουσικούς κώδικες, οι οποίοι, βεβαίως, είναι πολύτιμες πηγές υλικού. Εντούτοις, κάνουμε το λάθος να αντιμετωπίζουμε την Ψαλτική ως υπόθεση δέκα, εκατό ή χιλίων Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών μελουργών, ενώ δε λαμβάνουμε υπόψη τα εκατομμύρια των αφανών και αγνώστων διακόνων της Ψαλτικής, οι οποίοι ανά τους αιώνες και ανά την Ορθοδοξία επάνδρωσαν τα ιεροψαλτικά αναλόγια και με τέχνη ή ατεχνία, ζήλο ή αμέλεια, ευσέβεια ή απροσεξία ευηρέστησαν και κατεγλύκαναν ή δυσαρέστησαν και εξόργισαν τον Πανάγιο Τριαδικό Θεό. Οι ίδιοι αυτοί, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, θα υπήρξαν, σαφώς, και αίτιοι τής όποιας προόδου, εξέλιξης ή κακοποίησης, οπισθοδρόμησης, αποπροσανατολισμού της Ψαλτικής Τέχνης στον «μικρόκοσμο» αυτής, δηλαδή, στις μικρές τοπικές παραδόσεις. Θα πρέπει, λοιπόν, ο Ιστορικός κλάδος να ασχοληθεί και με αυτήν την πτυχή της ιστορίας της Βυζαντινής, Μεταβυζαντινής, Νεώτερης και Σύγχρονης Ψαλτικής Τέχνης. 4.8 Ανθρωπολογικός - Λαογραφικός - Κοινωνιολογικός Κλάδος Ο κλάδος αυτός δεν μπορεί να απουσιάζει από μία αυτόνομη επιστήμη Μουσικολογίας της Ψαλτικής. Είναι πολύ στενά συνδεδεμένος με την Ιστορική Μουσικολογία, η οποία, σαφώς, αποτελεί την κυριό- 27

τερη μεθοδολογική βάση του. Μέσω αυτού του κλάδου θα πραγματοποιείται σκιαγράφηση των κοινωνικών και εκκλησιαστικών συνθηκών, οι οποίες διέπλασαν και τροφοδότησαν την Ψαλτική Τέχνη, θα διαπιστώνονται οι αλληλεπιδράσεις των επιμέρους και κατά τόπους ψαλτικών παραδόσεων, θα μελετώνται οι συσχετισμοί της λαϊκής ευσέβειας με την Ψαλμωδία, θα εξετάζεται ο ρόλος τής Ψαλμωδίας στη διαμόρφωση κοινωνικών και εκκλησιαστικών -ατομικών ή συλλογικών- συμπεριφορών και άλλα. Θα καλείται επίσης να απαντήσει στα ερωτήματα: Πώς η Ψαλμωδία φεύγει έξω από το χώρο και τον χρόνο λατρείας και γίνεται «παιχνίδι» των παιδιών, ψυχαγωγία των νέων, παρηγοριά των δεσμίων, στήριγμα των μελλοθανάτων μαρτύρων, σύντροφος στην οδοιπορία, στην εργασία, στην τράπεζα, εργαλείο στα ποικίλα εόρτια εθιμικά δρώμενα. Πώς κοσμικά μουσικά στοιχεία επηρεάζουν την Ψαλμωδία και αντιστρόφως. Ποιό ρόλο παίζει η κοινωνική, ταξική και οικονομική διαστρωμάτωση στην ενασχόληση των προσώπων με την Ψαλτική Τέχνη και η ανέλιξη αυτών σε υψηλά ψαλτικά αξιώματα. Πώς μπορεί η οικογένεια να παίξει θετικό ή αρνητικό ρόλο στην δημιουργία οικογενειακής ψαλτικής παράδοσης και πολλά ακόμη. 4.9 Λειτουργικός - Τελετουργικός - Τυπικολογικός Κλάδος Πρόκειται για έναν ευρύ διαθεματικό κλάδο, ο οποίος μελετά τη θέση της Ψαλτικής Τέχνης στην Ορθόδοξη Λατρεία. Η Λειτουργική, η Τελετουργική και το Τυπικό της θείας Λατρείας ανήκουν, κυρίως, στην επιστήμη της Θεολογίας. Μέσω αυτών, όμως, η Ψαλτική Τέχνη μελετάται υπό το πρίσμα του λατρευτικού χώρου και χρόνου, μάλιστα, σε παραλληλισμό και συσχετισμό με τις άλλες λειτουργικές τέχνες και λειτουργικές εκφάνσεις. 4.10 Φιλολογικός - Γραμματολογικός Κλάδος Πολύ σημαντικός κλάδος που εξετάζει τη συνάφεια της Ψαλτικής με την Υμνογραφία, πρωτίστως, αλλά και με ό,τι άλλο ορίζει ο όρος Γραμματολογία, όπως, Συναξάρια και λοιπά αγιολογικά κείμενα, Εκκλησιαστικές Ιστορίες, θρησκευτική ποίηση, ομιλίες και λοιπά πατερικά έργα άμεσα ή έμμεσα σχετικά με την Εκκλησιαστική Μουσική. Εδώ ακόμη θα πρέπει να ενταχθεί και η διερεύνηση μη εκκλησιαστικών κειμένων, όλων των λογοτεχνικών ειδών, αρχαίων και νέων συγγραφέων, τα οποία ενδέχεται να αναφέρονται άμεσα ή έμμεσα στην Ψαλτική Τέχνη. 4.11 Ερμηνευτικός - Θεολογικός Κλάδος Ας μου επιτραπεί να παραθέσω εδώ ένα σχετικό απόσπασμα από παλαιότερη μελέτη μου: «Είναι, πλέον, αναγκαιότητα η περεταίρω συστηματική διερεύνηση της ορθοδόξου Εκκλησιαστικής Γραμματολογίας, με σκοπό την συγκέντρωση και μελέτη των πατερικών θεολογήσεων περί την λατρευτική μουσική, στα πλαίσια ενός αυτοδύναμου γνωστικού αντικειμένου "Θεολογίας της Ψαλμωδίας". Ο κλάδος, όμως, αυτός δεν πρέπει να αντιμετωπισθεί μόνον ως απότοκος του γνωστικού αντικειμένου της «Θεολογίας της Λατρείας», να έχει, δηλαδή, μόνο θεολογικό προσανατολισμό, αλλά να αποβλέπει με διεισδυτική ματιά στα μουσικολογικά, κυρίως, ζητήματα, που ερμηνεύονται ή συνδέονται αμέσως ή εμμέσως με τις σχετικές πατερικές θεολογήσεις. Κατ αυτόν τον τρόπο, ο τομέας «Θεολογία της Ψαλμωδίας» θα είναι σε θέση, να συνδέει τα πορίσματά του με την ιστορική, παλαιογραφική, σημειογραφική, μελική, μορφολογική ή θεωρητική κ.λπ. διαμόρφωση και εξέλιξη της Ψαλτικής και να μεταχειρίζεται τα πορίσματα αυτά ως εργαλεία για τη βαθύτερη κατανόηση της Τέχνης» [5]. Στον Ερμηνευτικό - Θεολογικό κλάδο θα μπορούσαν να ενταχθούν και γνωστικά αντικείμενα όπως Μουσική Ποιμαντική και Ηθική της Ψαλμωδίας. 4.12 Νομικός - Κανονικός Κλάδος. Ένας ακόμη απαραίτητος κλάδος (έχουμε, ήδη, μία σχετική, εξαιρετική εργασία του Θωμά Αποστολόπουλου) είναι και ο Νομικός - Κανονικός κλάδος, ο οποίος θα μελετά την Ψαλτική από την έποψη του Εκκλησιαστικού Κανονικού Δικαίου, αλλά και του Πολιτειακού Δικαίου, τα οποία προσδιορίζουν τη σχέση των φορέων της Ψαλτικής με την Εκκλησία (σε πνευματικό και διοικητικό επίπεδο), αλλά και με την Πολιτεία (σε διοικητικό επίπεδο), μελετώντας και λαμβάνοντας υπόψη τη δια- 28

μόρφωση αυτών των σχέσεων στην ανά τους αιώνες ιστορική πορεία της Ψαλτικής. 4.13 Θετικός - Ηλεκτρονικός - Τεχνολογικός Κλάδος Οι φυσικές, τεχνολογικές και ηλεκτρονικές επιστήμες σπεύδουν εδώ στην υπηρεσία της Ψαλτικής Τέχνης. Ενδεικτικά η Φυσική διά της Ακουστικής, η Αρχιτεκτονική διά της Μηχανικής του Ήχου, η Ηλεκτρονική διά της Τεχνολογίας του Ήχου (ηχοληψία, μικροφωνικές εγκαταστάσεις), αλλά και η Ηλεκτρονική, πάλι, στην υπηρεσία της καταγραφής, επεξεργασίας και ανάδειξης του ήχου, της ηλεκτρονικής καταμέτρησης μουσικών διαστημάτων, της μελέτης ποικίλων φασμάτων φωνής και άλλα πολλά, άγνωστα, φυσικά, στον γράφοντα. Υπενθυμίζω, μόνο, εδώ, την τεράστια σημασία του καλού ήχου στους Ναούς μας για την υποβοήθηση της προσευχητικής διάθεσης των πιστών, αλλά και την τεράστια πνευματική ευθύνη κληρικών και ιεροψαλτών για την κακή, ανυπόφορη πολλές φορές, ηχητική εγκατάσταση ή και κακή ρύθμιση μιάς έστω και άριστης ηχητικής εγκατάστασης. Δεν είναι άραγε και ευθύνη της μουσικολογικής επιστήμης να παρέμβη συμβουλευτικά και επιμορφωτικά στο ζήτημα αυτό; 4.14 Κλάδος Θεραπευτικής Μουσικολογίας Τέλος, η επιστήμη της ιατρικής έχει κάνει σήμερα τεράστια άλματα σε όλους τους τομείς. Η μουσική αποτελεί πλέον για την ιατρική ένα εργαλείο, που είναι σε θέση να υποβοηθήσει τομείς όπως η Ψυχοθεραπεία και όλα τα παρεμφερή με αυτήν ιατρικά αντικείμενα, με συνέπεια να ομιλούμε σήμερα για την περίφημη Μουσικοθεραπεία ή πιο συγκεκριμένα για μουσικοθεραπευτικές μεθόδους. Πέρα από αυτό η μουσική χρησιμοποιείται σήμερα και από άλλους ιατρικούς τομείς προκειμένου να αντληθούν οι ευεργετικές της δυνατότητες π. χ. στην ανάπτυξη των εμβρύων κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, στον τοκετό προς διευκόλυνση της διαδικασίας, στην ανάπτυξη των βρεφών και των νηπίων και άλλα. Μήπως είναι καιρός να αρχίσουν σχετικές έρευνες για τις δυνατότητες της Ψαλμωδίας ως ψυχοθεραπευτικού εργαλείου; Ας μη λησμονούμε, ότι η θεωρία της Ψαλτικής Τέχνης ανέκαθεν έκανε λόγο για το ήθος των Ήχων, την «μαγική» εκείνη ιδιότητα των οκτώ Ήχων να επεμβαίνουν καταλυτικά στην ανθρώπινη ψυχή και το νου και να του διαμορφώνουν πνευματικές καταστάσεις (ήθος πανηγυρικόν, συσταλτικόν, διασταλτικόν, ηρωικόν, θρηνώδες και άλλα). Η Νευρολογία ή η Συμβουλετική Ψυχολογία, επί παραδείγματι, μπορούν να μεταχειριστούν την Ψαλτική ως εργαλείο των ερευνών τους. Εδώ θα μπορούσαν να αναπτυχθούν και γνωστικά αντικείμενα όπως Ψυχολογία της Ψαλτικής Τέχνης ή Ψυχολογία των Ψαλτών, Ψυχολογία του Εκκλησιάσματος και άλλα όμοια. Επιπλέον, στον κλάδο της Θεραπευτικής Μουσικολογίας ίσως πρέπει να ενταχθούν οι έρευνες της Φωνιατρικής για ιεροψάλτες και άλλοι ιατρικοί τομείς, τους οποίους οι ειδικοί γνωρίζουν ή μπορούν να σκεφθούν πολύ καλύτερα από τον γράφοντα. Ίσως υπάρχουν και άλλοι κλάδοι, τους οποίους παρέλειψα, ίσως ορισμένες από τις ανωτέρω περιγραφές είναι υπερβολικές και σχολαστικές, ίσως, τέλος, μελλοντικά, προκύψουν και νέοι κλάδοι από την πρόοδο των επιστημών. Για την ορολογία και ονοματοδοσία των κλάδων, τομέων και γνωστικών αντικειμένων, φυσικά, μπορεί να υπάρξουν ενστάσεις ή καλλίτερες προτάσεις. Κάποιοι κλάδοι ίσως χρειάζονται διαίρεση, συνένωση ή και υπαγωγή σε μία ευρύτερη «ομπρέλα». Το θεωρώ αναμενόμενο και απολύτως λογικό, αλλά, παρακαλώ, ας μη μείνουμε τώρα σε αυτό και ας δούμε την αναγκαιότητα ή μη της συγκεκριμένης πρότασης. Ο Τομέας Ψαλτικής Τέχνης και Μουσικολογίας της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, πάντως, στον σχεδιασμό και ανάπτυξη των δραστηριοτήτων του πρόκειται να προωθήσει συνεργασίες για κάθε έναν από τους ανωτέρω μουσικολογικούς κλάδους, με ανάθεση κάθε κλάδου σε έναν ειδικό επιστήμονα - συνεργάτη, μέλος του Τομέα, όχι μόνο από την Ελλάδα, αλλά και το εξωτερικό. 5. ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ - ΔΙΑΔΡΑΣΗ Ο σαφής και λεπτομερής προσδιορισμός των επιστημονικών κλάδων της Μουσικολογίας της Ψαλτικής, όχι μόνον αναδεικνύει την τελευταία ως πολυδιάστατη και αυτόνομη επιστήμη, αλλά υπαγορεύει 29

και τις ποικίλες διεπιστημονικές συνεργασίες, που επιβάλλεται να προκύψουν, προκειμένου να αναπτυχθεί μία αμφίδρομη σχέση μεταξύ της Μουσικολογίας και των λοιπών επιστημών. Είναι απολύτως σαφές, ότι η πρόοδος της έρευνας αναπόφευκτα διέρχεται μέσα από περισσότερους του ενός επιστημονικούς κλάδους της Ψαλτικής, όμως πολλές φορές διέρχεται και μέσα από περισσότερες της μιάς επιστήμες. Επί παραδείγματι: Δεν είναι δυνατόν να εργάζεται κανείς στο γνωστικό αντικείμενο της Διδακτικής της Ψαλτικής (κλάδος Εφαρμοσμένης Μουσικολογίας), χωρίς να είναι εγκρατέστατος γνώστης της Μουσικής Θεωρίας της Ψαλτικής (Συστηματικός κλάδος). Όπως, δεν μπορεί και κάποιος να ειδικευθεί στο γνωστικό αντικείμενο της Παιδαγωγικής της Εκκλησιαστικής Μουσικής (κλάδος Εφαρμοσμένης Μουσικολογίας), εάν πρώτα δεν έχει βαθιά κατάρτιση της ευρύτερης επιστήμης της Παιδαγωγικής. Ούτε, πάλι είναι δυνατόν να μελετά κανείς την Ψαλτική Πράξη (Πρακτικός κλάδος), χωρίς να έχει επαρκή γνώση των επιστημονικών δεδομένων του Λειτουργικού - Τελετουργικού - Τυπολογικού κλάδου. Εδώ απαιτείται άριστη συνεργασία μεταξύ των επιστημών της Μουσικολογίας και της Θεολογίας, αλλά και άνετη μεταχείριση των μεθοδολογικών εργαλείων έρευνας των επιστημών της Ιστορίας και της Ανθρωπολογίας. Θα μπορούσα να αναφέρω πλείστα όσα παραδείγματα. Εκείνο το οποίο ετέθη, λοιπόν, ως στόχος του παρόντος Συνεδρίου είναι, επιστήμονες και ερευνητές διαφόρων επιστημονικών πεδίων, οι οποίοι συμπτωματικά έχουν και μία ικανή γνώση της Ψαλτικής, να ενθαρρυνθούν και παρακινηθούν να μελετήσουν -έστω και πειραματικά- το ενδεχόμενο, τα κύρια επιστημονικά τους ενδιαφέροντα να διασταυρώνονται κάπου με την Ψαλτική Τέχνη. Ίσως έτσι προκύψουν έρευνες και πορίσματα ερευνών, τα οποία σήμερα, πιθανότατα, δε μπορούμε να φανταστούμε ή να συλλάβουμε. Ένας ιατρός διδάκτωρ καρδιολογίας, ας πούμε, ας αναρωτηθεί και ας ερευνήσει, τί συμβαίνει στους ανθρώπινους καρδιακούς σφυγμούς μίας υπό παρακολούθηση ομάδας ανθρώπων, όταν αυτοί βρίσκονται υπό την ακουστική επίδραση ενός Βυζαντινού μέλους και πως η κατάστασή τους μπορεί να διαφοροποιείται αναλόγως με την ηλικία ή το φύλο τους ή τον ήχο και την χρονική αγωγή του εκκλησιαστικού μέλους. Άλλο ένας ιατρός νευρολόγος ή ένας ψυχολόγος, σε συνεργασία με έναν ειδικό μηχανικό ήχου, ας καταγράψουν τί υφίσταται, από ιατρικής επιστημονικής επόψεως, ο πιστός λαός του Θεού, όταν προσπαθεί να λειτουργηθεί σε έναν Ναό, του οποίου οι ηχητικές εγκαταστάσεις είναι ρυθμισμένες να ξεπερνούν σε ένταση τον θόρυβο του κινητήρα ενός αεροσκάφους, για να αστειευθούμε και λίγο. Αυτός, λοιπόν, υπήρξε εξ αρχής ο στόχος του Συνεδρίου μας, όταν ετέθησαν στον υπότιτλό του οι εκφράσεις «διαθεματικότητα», «διεπιστημονικές συνεργασίες» και «διάδραση». 6. ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ Θα ολοκληρώσω στο σημείο αυτό την ομιλία μου με μία σειρά προτάσεων, οι οποίες διακτινίζονται προς κάθε κατεύθυνση, προς κάθε «ευήκοον ους». Σπεύδω να δηλώσω, ότι οι προτάσεις αυτές δεν βασίζονται σε πρωτότυπες ιδέες, αλλά είναι αγωνίες και οράματα των διδασκάλων μας, οι οποίες δεν κατέστη εφικτό στο παρελθόν να δρομολογηθούν, διότι ήταν πολύ πρωτοποριακές για την εποχή τους και η τεχνολογική πρόοδος δεν ήταν ακόμη επαρκής, ώστε να τις υποστηρίξει. Σήμερα, ο Τομέας Ψαλτικής Τέχνης και Μουσικολογίας της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, έχοντας στη διάθεσή του την τεχνολογική πρόοδο και την βούληση να προχωρήσει σε σημαντικές επιστημονικές δράσεις, ήδη συζητά με σημαντικούς ειδικούς επιστήμονες, προκειμένου να δρομολογήσει τα ακόλουθα (δε θα αναφερθώ στα αυτονόητα, ημερίδες, συνέδρια, σεμινάρια ή καλλιτεχνικές δράσεις, εκδόσεις βιβλίων και κυκλοφορίες ηχητικού υλικού): - Έκδοση διεθνούς επιστημονικού μουσικολογικού - λειτουργιολογικού περιοδικού, ο πρώτος τόμος του οποίου προγραμματίζεται για τα ερχόμενα Χριστούγεννα. Αν και έχουμε ήδη συγκεντρωμένη ύλη συνεργατών του Τομέα τουλάχιστον για τα τρία πρώτα τεύχη, περιμένουμε τις συμμετοχές όλων σας, είτε στην ελληνική, είτε σε οποιαδήποτε άλλη διεθνή γλώσσα. Στις εργασίες σας, φυσικά, θα δώσουμε προτεραιότητα. - Καταρτισμός και έκδοση ενός πολύτομου λεξικού για την Ψαλτική και τους συναφείς επιστημονικούς τομείς, έργο το οποίο βρίσκεται ήδη σε εξαιρετικά προχωρημένο στάδιο, στα πλαίσια της προ- 30

σωπικής μου συνεργασίας -αλλά και ενός μεγάλου αριθμού συναδέλφων μουσικολόγων- με την Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαιδεία, για την οποία έχουν ήδη συγγραφεί και εκδοθεί περί τα 2.000 μουσικολογικά λήμματα. Το έργο απαιτεί συμπλήρωση με όσα λήμμα δεν έχουν ακόμη συγγραφεί, τα οποία υπολογίζουμε περί τον αριθμό 10.000 χρειάζονται «χέρια» συνεργατών και μπορεί να λειτουργήσει και διαδικτυακά. - Δημιουργία οργανωμένου μεταφραστικού, αυτοχρηματοδοτούμενου, διαδραστικού διαδικτυακού τόπου, για την ανάρτηση μεταφράσεων των έγκυρων μουσικολογικών μελετών για την Ψαλτική Τέχνη από την ελληνική και τις λοιπές ευρωπαϊκές ή μη γλώσσες στην αγγλική, και το αντίθετο. - Δημιουργία ενός άλλου διαδικτυακού τόπου, αρχείου Ψαλτικής Τέχνης, επίσης διαδραστικού και αυτοχρηματοδοτούμενου, ο οποίος θα βοηθήσει στην επίσημη κωδικοποίηση όλων των εκφάνσεων της Ψαλτικής Τέχνης, δηλαδή, μελοποιήσεις (αρχαίες και σύγχρονες), ηχογραφήσεις, μαγνητοσκοπήσεις, φωτογραφικό υλικό, χειρόγραφα, βιβλία, κασέτες, δίσκους (γραμμοφώνου, βινυλίου ή ακτίνας) και τα όμοια. Το υλικό αυτό θα αρχειοθετείται με μοναδικούς κωδικούς, σύμφωνα με τους διεθνείς κανόνες αρχειονομίας και βιβλιοθηκονομίας, θα τροφοδοτείται από πιστοποιημένους έλληνες και ξένους συνεργάτες και, φυσικά, θα είναι ανοικτό στο ερευνητικό κοινό. Το έργο είναι τεράστιο, αλλά δεν πρέπει να φοβίζει, διότι στόχος δεν είναι να ολοκληρωθεί άμεσα, αλλά να δρομολογηθεί και να παραδοθεί στις επόμενες γενεές. Σταματώ εδώ την περιγραφή των επιμέρους στόχων του Τομέα Ψαλτικής, για να περιγράψω με δυο λόγια τον κυριότερο, που αποτελεί και στόχο του επί θύραις Συνεδρίου μας: Ο Τομέας Ψαλτικής προτείνει την ίδρυση ενός Διεθνούς Δικτύου Μουσικολογίας για την Ψαλτική Τέχνη, το οποίο θα κληθεί να δρομολογήσει όλες τις ανωτέρω προτάσεις, και όποιες άλλες καλές ιδέες γεννηθούν και υποβληθούν. Κατά τις επόμενες ημέρες θα διανεμηθεί σε όλους τους αγαπητούς συναδέλφους ένα έντυπο για δήλωση μόνο της πρόθεσης για συμμετοχή στο Δίκτυο, χωρίς καμμία δέσμευση. Όσοι συνάδελφοι, από την Ελλάδα και το εξωτερικό το αποδεχθούν, θα κληθούν σε μία διαβούλευση μέσω διαδικτυακής αλληλογραφίας, προκειμένου να καταλήξουμε στην επιθυμητή διατύπωση του Καταστατικού Χάρτη του και των Εσωτερικών Κανονισμών Λειτουργίας του ως το ερχόμενο φθινόπωρο. Ελπίζω, τότε να είμαστε σε θέση να ανακοινώσουμε την επίσημη ίδρυση του Δικτύου, προς κοινόν όφελος όλων πρώτα των άμεσων φορέων της Ψαλτικής, των ιεροψαλτών και έπειτα ημών των ερευνητών, προς προαγωγή της Τέχνης και Επιστήμης, αλλά, κυρίως, εις δόξαν του Αγίου Τριαδικού Θεού και της Εκκλησίας Του, ο Οποίος εύχομαι να ευλογεί και να ενισχύει κάθε επιστημονικό, καλλιτεχνικό, προσωπικό, οικογενειακό και, κυρίως, πνευματικό στόχο. Σας ευχαριστώ για την υπομονή σας. ΑΝΑΦΟΡΕΣ [1] «Και σπεύδω να κηρύξω ότι η Βυζαντινή Μουσική γενικά και η Ψαλτική Τέχνη ειδικότερα αποτελούν τον ακραιφνή και αυτόνομο Ελληνικό Μουσικό Πολιτισμό.» Γρ. Θ. Στάθης, «Η θεματολογία των διδακτορικών διατριβών για την Ψαλτική Τέχνη στο Ε.Κ.Π.Α. υπό την επίβλεψη του καθηγητού Γρ. Θ. Στάθη», στον Τόμο Επιτεύγματα και προοπτικές στην έρευνα και μελέτη της Ψαλτικής Τέχνης, έκδοση Τομέα Ψαλτικής Τέχνης και Μουσικολογίας, Αθήνα, εκδόσεις Νεκτάριος Δ. Παναγόπουλος, 2014, σελ. 180. [2] Άμεσες είναι οι επιπτώσεις της έλλειψης ανώτατης παιδείας για την Ελληνική Εκκλησιαστική Μουσική στις χαμηλότερες βαθμίδες εκπαίδευσης: i. Με εξαίρεση τα Μουσικά Σχολεία -γυμνάσια και λύκεια-, η Βυζαντινή Μουσική δεν έχει ενταχθεί στα Προγράμματα Σπουδών Μουσικής της Α/βάθμιας και Β/βάθμιας Εκπαίδευσης, ως μία μορφή του ελληνικού μουσικού πολιτισμού. Στις ελάχιστες περιπτώσεις που επιχειρήθηκε κάτι τέτοιο, έγινε σπασμωδικά και χωρίς καμμία υποδομή, δεδομένου ότι δεν υπήρχαν εκπαιδευτικοί, οι οποίοι θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στη διδασκαλία της Βυζαντινής Μουσικής. ii. Η διδασκαλία της Ψαλτικής έχει, κυρίως, αφεθεί στην ευθύνη της Εκκλησίας ή, σωστότερα, η ίδια η Εκκλησία, με δική της πρωτοβουλία, ανέλαβε τη διδασκαλία της Εκκλησιαστικής Μουσικής. iii. Εξάλλου, από την εποχή που η διδασκαλία της Ψαλτικής πέρασε και σε χέρια ιδιωτικών φορέων (Ωδείων, Μουσικών Σχολών κ.τ.ό.), γίνεται χωρίς πρόγραμμα σπουδών, με αποτέλεσμα η διδασκαλία να είναι ανεξέλεγκτη, πολλές φορές και αυθαίρετη, ενώ, πολύ συχνά, παρατηρούνται φαινόμενα κερδοσκοπίας και εμπορευματοποίησης των τίτλων σπουδών. iv. Σε κάθε περίπτωση, η διάδοση και καλλιέργεια της Ψαλτικής Τέχνης επαφίεται στην αγαθή προαίρεση όσων πραγματικά την αγαπούν και πασχίζουν γι αυτή. 31