Νικηφόρος Φωκάς (ο Παλαιός)

Για παραπομπή : Stankovic Vlada,, 2003, Περίληψη : Ο Νικηφόρος Φωκάς ο Παλαιός, παππούς του ομώνυμου αυτοκράτορα (963-969), έθεσε τις βάσεις για τη μεγάλη άνοδο ολόκληρης της οικογένειας των Φωκάδων, η οποία δοξάστηκε για τα πολεμικά της κατορθώματα εναντίον των Αράβων. Τόπος και Χρόνος Γέννησης περί το 855(;) Τόπος και Χρόνος Θανάτου 895-896, Κωνσταντινούπολη (;) Κύρια Ιδιότητα αξιωματούχος, στρατηγός 1. Γέννηση οικογένεια Ο Νικηφόρος Φωκάς ήταν ο γιος του γενάρχη της οικογένειας των Φωκάδων, που έμεινε γνωστός μόνο με το όνομα Φωκάς, το οποίο ο γιος του και οι μετέπειτα γενεές έλαβαν ως επώνυμο. Η οικογένεια καταγόταν από την Καππαδοκία, αν και ο ιστορικός Μιχαήλ Ατταλειάτης, αναφερόμενος στην οικογένεια των Φωκάδων, ανάγει την καταγωγή τους στη ρωμαϊκή αριστοκρατική οικογένεια των Φαβίων, μέλη της οποίας ακολούθησαν υποτίθεται τον Κωνσταντίνο Α' στη νεοϊδρυθείσα Κωνσταντινούπολη. Η εκδοχή ωστόσο αυτή ήταν κατά πάσα πιθανότητα πλαστή για να στηρίξει τον ισχυρισμό μιας ευγενικής καταγωγής του αυτοκράτορα Νικηφόρου Β' Φωκά. 1 Ο πατέρας του Νικηφόρου (ο Φωκάς) ήταν ένας χαμηλόβαθμος διοικητής στο ανατολικό σύνορο. Δεν είναι γνωστό αν ο Νικηφόρος είχε αδελφούς ή αδελφές. Γνωρίζουμε ότι είχε δύο γιους, τους μετέπειτα δομέστικους των σχολών Λέοντα Φωκά και Βάρδα Φωκά, και ήταν παππούς του μετέπειτα αυτοκράτορα Νικηφόρου Β Φωκά (963-969). Η προσωνυμία «παλαιός» τού αποδίδεται σε αντιδιαστολή προς τον ομώνυμο εγγονό του. 2. Σταδιοδρομία Η διαδρομή του βίου του Νικηφόρου Φωκά είχε προδιαγραφεί από την καταγωγή του, από την τάξη στην οποία ανήκε και από το επάγγελμα του πατέρα του. Όπως και ο πατέρας του, έτσι και ο Νικηφόρος ήταν στρατιώτης και στρατιωτικός διοικητής στο ανατολικό σύνορο. Η κοινωνική και στρατιωτική άνοδος του Νικηφόρου ήταν συνδεδεμένη με τη σταδιοδρομία του πατέρα του επί αυτοκράτορα Βασιλείου Α (867-886). Περίπου την ίδια εποχή που ανέδειξε τον πατέρα Φωκά σε τουρμάρχη, ο αυτοκράτορας τοποθέτησε και τον Νικηφόρο σε κάποιο αυλικό αξίωμα. Έτσι ο Νικηφόρος Φωκάς έγινε ένας από τους ανθρώπους του στενότερου περιβάλλοντος του αυτοκράτορα, η δράση του οποίου συνδεόταν άμεσα με τον αυτοκράτορα και την προστασία του. Το αξίωμα αυτό σήμαινε λοιπόν ότι ο αυτοκράτορας είχε ξεχωρίσει τον Νικηφόρο Φωκά τον Παλαιό παρά τη νεαρή ηλικία του τελευταίου. Το πρώτο αυτό αξίωμα ήταν η αρχή της βαθμιαίας ανόδου του Νικηφόρου. Περίπου την ίδια εποχή, ίσως λίγο αργότερα (872/873), έλαβε επίσης τον τίτλο του μαγκλαβίτη. Εικάζεται ότι ο Νικηφόρος Φωκάς ο Παλαιός είχε συνοδεύσει τον αυτοκράτορα Βασίλειο Α στην εκστρατεία του στα Σαμόσατα (το 873) όταν έλαβε από εκείνον τους πρώτους του τίτλους. Ο νεαρός Νικηφόρος σύντομα απέκτησε δικό του παλάτι στην Κωνσταντινούπολη, κοντά στο ναό της Αγίας Θέκλας. 2 Αργότερα, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Βασιλείου Α και πριν από το 878, 3 ο Νικηφόρος Φωκάς έλαβε και το αξίωμα του πρωτοστράτορα και έγινε στρατηγός του θέματος Χαρσιανού. Στο δεύτερο μισό του 885 ο Βασίλειος Α έστειλε τον Νικηφόρο στη Νότια Ιταλία και τη Σικελία ως διοικητή ολόκληρου Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 1/5

Για παραπομπή : Stankovic Vlada,, 2003, του βυζαντινού στρατού στην περιοχή αυτή, ως μονοστράτηγο των δυτικών θεμάτων, της Θράκης, της Μακεδονίας, της Κεφαλληνίας, της Λογγιβαρδίας και της Καλαβρίας. Ο Νικηφόρος πολέμησε με επιτυχία στη Σικελία και στη Νότια Ιταλία και ανέκτησε κάποιες πόλεις τις οποίες είχαν καταλάβει οι Άραβες. Με την άνοδο του Λέοντος ΣΤ στην εξουσία (886-912), ο Νικηφόρος Φωκάς ο Παλαιός έλαβε διαταγή να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη. Μετά την επιστροφή του στην πρωτεύουσα, και για να ανταμείψει τις επιτυχίες του στη Νότια Ιταλία και τη Σικελία, ο Λέων ΣΤ του απένειμε τον τίτλο του πατρικίου και τον τοποθέτησε στο αξίωμα του δομέστικου των σχολών. Μολονότι δεν μπορεί να προσδιορισθεί με βεβαιότητα η ακριβής χρονολογία των γεγονότων αυτών, πιθανότατα ο Νικηφόρος έγινε δομέστικος των σχολών σύντομα μετά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη, διότι ο προκάτοχός του μνημονεύεται για τελευταία φορά το 886 σχετικά με την υπόθεση της απομάκρυνσης του πατριάρχη Φωτίου από το θρόνο. 4 Μετά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη, περί το 886, η διαδρομή του Νικηφόρου Φωκά χάνεται ως το 894, οπότε το Βυζάντιο ήρθε σε σύγκρουση με τον Βούλγαρο ηγεμόνα Συμεών, όταν ο Νικηφόρος βρισκόταν στη Μικρά Ασία πολεμώντας εναντίον των Αράβων. Στη διάρκεια όλης αυτής της περιόδου πάντως, ο Νικηφόρος Φωκάς θα πρέπει να συνέχιζε να κατέχει το αξίωμα του δομέστικου των σχολών, του κύριου δηλαδή διοικητή του στρατού μετά τον ίδιο τον αυτοκράτορα, πράγμα που επιβεβαιώνει ότι και ο Λέων ΣΤ, όπως και ο πατέρας του Βασίλειος Α, εκτιμούσε ιδιαίτερα αυτόν τον στρατηγό. Ο πόλεμος μεταξύ του Συμεών και του Βυζαντίου ξέσπασε το 894, όμως κατά πάσα πιθανότητα ο Νικηφόρος Φωκάς δεν κλήθηκε αμέσως στη Βαλκανική, αφού οι εχθροπραξίες στα ανατολικά σύνορα με τους Άραβες συνεχίζονταν ακόμη κατά το έτος αυτό. Τον επόμενο όμως χρόνο επιτεύχθηκε εκεχειρία στο αραβικό μέτωπο, και έτσι ο Νικηφόρος Φωκάς, ως δομέστικος των σχολών, μπόρεσε να επιστρέψει σε ευρωπαϊκό έδαφος. Το Βυζάντιο, με την εύστροφη διπλωματία του, είχε καλέσει τους Ούγγρους να επιτεθούν εναντίον του Συμεών από το Βορρά, ενώ ταυτόχρονα ο Λέων ΣΤ έστελνε τον στόλο του στον Δούναβη και άλλα στρατεύματά του από την ξηρά μέσω Θράκης. Διοικητής αυτών των στρατευμάτων ήταν ο Νικηφόρος Φωκάς, ο οποίος κατέλαβε εδάφη στα νότια σύνορα των Βουλγάρων, ενώ ο αυτοκρατορικός στόλος απέκλεισε τις εκβολές του Δούναβη. 5 Οι επιτυχίες των βυζαντινών όπλων ανάγκασαν τον Συμεών να υπογράψει εκεχειρία με τους Βυζαντινούς. Το περιστατικό αυτό αποτελεί και το τελευταίο γνωστό επεισόδιο από τη ζωή του Νικηφόρου Φωκά του Παλαιού. 3. Εκδοχές για το θάνατό του Σχετικά με το θάνατο του Νικηφόρου Φωκά του Παλαιού υπάρχουν δύο εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη και εγκυρότερη, λίγο καιρό μετά την επιχείρηση αυτή και σίγουρα πριν από τη νέα (επόμενη) σύγκρουση με τον Συμεών το 896 (δηλαδή μεταξύ του 895 και του 896) ο Νικηφόρος Φωκάς πέθανε. Σύμφωνα με την εκδοχή αυτή, ο θάνατός του ενθάρρυνε τον Συμεών να αρχίσει πάλι τον πόλεμο εναντίον του Βυζαντίου. Κατά τη δεύτερη εκδοχή, την οποία αναφέρει στην Ιστορία του ο Ιωάννης Σκυλίτζης, ο Νικηφόρος αντικαταστάθηκε στο αξίωμα του δομέστικου των σχολών και ανέλαβε στρατηγός του θέματος των Θρακησίων (ύστερα από προτροπή του πεθερού τού Βασιλείου Α', Στυλιανού Ζαούση). Σύμφωνα με την εκδοχή αυτή, ο Νικηφόρος πέθανε γύρω στο 900, πολεμώντας ακόμη εναντίον των Αράβων. 6 Θεωρούμε πλησιέστερη στην αλήθεια την πρώτη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία ο Νικηφόρος πέθανε ως δομέστικος των σχολών το 895 ή το 896. Η επιτυχημένη στρατιωτική του σταδιοδρομία εξασφάλισε σίγουρη άνοδο στις επόμενες γενεές ολόκληρης της οικογένειας των Φωκάδων. Οι γιοι του Βάρδας και Λέων επίσης ανήκαν στην ηγεσία του βυζαντινού στρατού, ενώ ο εγγονός του Νικηφόρος έφτασε να ανακηρυχθεί αυτοκράτορας και ξεπέρασε με τις στρατιωτικές του επιτυχίες τη δόξα του παππού του, το όνομα του οποίου έφερε. Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 2/5

Για παραπομπή : Stankovic Vlada,, 2003, 1. Bekker, I. (επιμ.), Michael Attaliotae, Historia (Bonnae 1853), σελ. 218. Πρβ. Kazhdan, A., στο The Oxford Dictionary of Byzantium 3 [λήμμα Phokas (Φωκᾶς)], σελ. 1665-1666. 2. Κατά τον Grégoire, το παλάτι του Νικηφόρου Φωκά θα μπορούσε ίσως να ταυτιστεί με το Tekfur Serai, που βρίσκεται κοντά στο ναό της Αγίας Θέκλας («του παλατίου των Βλαχερνών»), τον οποίον ίδρυσε η Θέκλα, πρωτότοκη κόρη του αυτοκράτορα Θεοφίλου (829-842), πρβ. Grégoire, H., La carrière du premier Nicéphore Phocas, στο Mélanges St. Kyriakidès, suppl. 4 (1953), σελ. 232-254. 3. Djurić, I., Porodica Foka (La famille des Phokas), Zbornik radova Vizantoloskog instituta 17 (1976), σελ. 231. 4. Cheynet, J.- Cl., Appendice: Les Phocas, στο Dagron, G. H. Mihaescu (επιμ.), Le traité sur la guérila (De velitatione) de l empereur Nicéphore Phocas (963-969) ( Paris 1986), σελ. 292. 5. Σκυλίτζης, VΙ, 12, στ. 28-56, στο Thurn, J. (επιμ.), Ioannes Scylitzes, Synoposis historiarum. Corpus Fontium Historiae Byzantinae Series Berolinensis 5 (Berlin-New York 1973), σελ. 174-5. 6. Σκυλίτζης, VΙ, 13, στ. 1-10, στο Thurn, J. (επιμ.), Ioannes Scylitzes, Synoposis historiarum. Corpus Fontium Historiae Byzantinae Series Berolinensis 5 (Berlin-New York 1973), σελ. 176. Βιβλιογραφία : Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, Thurn, I. (ed.), Ioannis Skylitzae Synopsis Historiarum, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5, Berlin New York 1973 Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1853 Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών, Büttner-Wobst, T. (ed.), Ioannis Zonarae epitomae historiarum libri XVIII 1-3, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1841-1897 Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία συγγραφείσα εκ προστάγματος Κωνσταντίνου του φιλοχρίστου και πορφυρογεννήτου δεσπότου, Bekker, I. (ed.), Theophanes Continuatus, Joannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1838 Schlumberger G., Un empereur byzantin au Xe siècle: Nicéphore Phocas, Paris 1925 Djurić I., "Porodica Foka", Zbornik Radova Vizantoloskog Instituta, 17, 1976, 191-296 Grégoire H., "Études sur l'épopée byzantine", Revue des études grecques, 46, 1933, 29-69 Grégoire H., "La carrière du premier Nicéphore Phocas", Προσφορά εις Σίλπωνα Π. Κυριακίδην, Αθήνα 1953, Ελληνικά, Παράρτημα 4, 232-254 Περί παραδρομής πολέμου, Dagron, G. Mihaescu, H. (eds), Le traité sur la guérila (De velitatione) de l empereur Nicéphore Phocas (963-969), Paris 1986 Λέων Γραμματικός, Χρονογραφία, Bekker, Ι. (επιμ.), Leonis Grammatici Chronographia, Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Bonn 1842 Dennis G.T., Three Byzantine Military Treatises, Washington D.C. 1985 Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 3/5

Για παραπομπή : Stankovic Vlada,, 2003, Γλωσσάριo : δομέστικος των σχολών, ο Διοικητής του τάγματος των σχολών. Ο πρώτος γνωστός αξιωματούχος εμφανίστηκε το 767/768. Το 10ο αιώνα απέκτησε μεγάλη δύναμη στο στρατό των θεμάτων. Κατά τα μέσα του 10ου αιώνα το αξίωμα του δομέστικου των σχολών χωρίστηκε σε δύο: στο δομέστικο των σχολών της Ανατολής και στο δομέστικο των σχολών της Δύσης, τον ανώτατο δηλαδή στρατιωτικό διοικητή του στρατού των ανατολικών και των δυτικών επαρχιών αντίστοιχα. μαγκλαβίτης, ο Σωματοφύλακας του αυτοκράτορα, εξοπλισμένος με το «μαγκλάβιον» (ένα είδος ραβδιού) αλλά και με ξίφος και δίκοπο τσεκούρι. Από αξίωμα, ο μαγκλαβίτης βαθμιαία εξελίχθηκε σε απλό τιμητικό τίτλο. μονοστράτηγος, ο Όρος με τον οποίο χαρακτηριζόταν στις βυζαντινές πηγές ο στρατηγός ενός θέματος όταν, εκτός της ηγεσίας των δικών του στρατευμάτων, αναλάμβανε τη διοίκηση και άλλων γειτονικών θεμάτων, είτε για να οργανώσει καλύτερα την άμυνα σε ένα ενιαίο μέτωπο είτε για τη διεξαγωγή επιθετικών επιχειρήσεων υπό ενιαία διοίκηση. πατρίκιος, ο / πατρικία, η Από το λατινικό patricius. Εισήχθη από τον Κωνσταντίνο Α ως ισόβιος τιμητικός τίτλος ανδρών και γυναικών χωρίς διοικητικές αρμοδιότητες. Ειδικά για τις γυναίκες στο περιβάλλον της αυτοκράτειρας ο τίτλος της πατρικίας ζωστής ήταν ο υψηλότερος που μπορούσε να τους απονεμηθεί. Από τον 8ο έως το 10ο αιώνα ο τίτλος του πατρικίου αποδιδόταν σε υψηλούς αξιωματούχους της διοικητικής και στρατιωτικής ιεραρχίας, αλλά και σε ξένους συμμάχους και ηγεμόνες. Έπαψε να χρησιμοποιείται μετά το τέλος του 12ου αιώνα. πρωτοστράτωρ, ο Βυζαντινό στρατιωτικό αξίωμα που αποδιδόταν στον επικεφαλής των αυτοκρατορικών στρατόρων, δηλαδή των ιπποκόμων. Πρώτη φορά αναφέρεται τον 8ο αιώνα. Τον 9ο και 10ο αιώνα κύρια αρμοδιότητά του ήταν η συνοδεία του αυτοκράτορα, ενώ από το 12ο αιώνα συγκαταλέγεται στους ανώτερους αξιωματούχους της βυζαντινής αυλής και ήταν επιφορτισμένος με τη διοίκηση στρατιωτικών μονάδων. στρατηγός, ο Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο τα καθήκοντα του στρατηγού ήταν πολιτικά. Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο στρατηγός ήταν αξιωματούχος επικεφαλής του θέματος (στρατός και περιοχή δικαιοδοσίας) συγκέντρωνε στα χέρια του τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική εξουσία. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο περιορίστηκε στο στρατιωτικό ρόλο του. τουρμάρχης, ο Πολιτικός και στρατιωτικός διοικητής τούρμας, υποδιαίρεσης του θέματος. Πηγές Cheynet, J. Cl., Appendice: Les Phocas, στο Dagron, G. H. Mihaescu (επιμ.), Le traité sur la guérila (De velitatione) de l empereur Nicéphore Phocas (963 969) (Paris 1986). Dennis, G. T. (επιμ.), Three Byzantine Military Treatises (Washington D. C. 1985). Thurn, J. (επιμ.), Ioannes Scylitzes, Synoposis historiarum. Corpus Fontium Historiae Byzantinae Series Berolinensis 5 (Berlin New York 1973). Büttner Wobst, Th. (επιμ.), Ioannis Zonarae, Epitomis historiarum (Bonnae 1897). Bekker, I. (επιμ.), Leonis Grammatici Chronographia. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae (Bonnae 1842). Bekker, I. (επιμ.), Michael Attaliotae, Historia (Bonnae 1853). Bekker, I. (επιμ.), Theophanii Continuati Chronographia. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae (Bonnae 1838). Παραθέματα Σχετικά με την καταγωγή της οικογένειας των Φωκάδων [...] τοὺς ἀξιολόγους τῶν εὐπατριδῶν καὶ τιμίων ἐν ταύτῃ τῇ νέᾳ Ῥώμῃ μεθ ἑαυτοῦ παραλαβὼν [ο Κωνσταντίνος] μετῴκισέ τε Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 4/5

Για παραπομπή : Stankovic Vlada,, 2003, καὶ συμπολίτας ἑαυτοῦ ἀπειργάσατο, λαμπρὰς οἰκίας τούτοις ἐπιδειμάμενος κατὰ τὴν ἐμφέρειαν τῶν ἐν τῇ παλαιᾷ Ῥώμῃ πολυτελῶς κατεσκευασμένων οἴκων. ἐκ τούτων οὖν, ὡς ὁ λόγος αἱρεῖ καὶ ἡ τοῦ γένους ἀναφορὰ περιάγει, οἱ Φωκάδες αὐτοὶ καταγόμενοι τήν τε περιφάνειαν ἄνωθεν ἔσχον καὶ τὸ τῆς ἀνδρίας ἀλκιμώτατον καὶ ανύποιστον, ἐκ τῶν ὀνομαστῶν ἐκείνων Φαβίων, ὥς που διὰ βίβλου τινὸς παλαιᾶς ἐχειραγωγήθην ποτέ, τὴν ἀρχὴν τοῦ γένους ἐφέλκοντες. Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, σελ. 218, στο Bekker, I. (επιμ.), Michael Attaliotae, Historia (Bonnae 1853). Τα τελευταία χρόνια του Νικηφόρου Φωκά του Παλαιού σύμφωνα με τον Σκυλίτζη Ἐξόχως δὲ τὸν δομέστικον Νικηφόρον τὸν Φωκᾶν ὑπὸ τοῦ βασιλέως ἀγαπώμενον ὁ βασιλεοπάτωρ Ζαουτζᾶς γαμβρὸν ἐσπούδαζε ποιῆσαι. ἀπαναινομένου δὲ πρὸς τοῦτο καὶ ὀργὴν ὑποπτεύοντος ἐκ βασιλέως θυμωθεὶς ὁ Ζαουτζᾶς καὶ αἰτίας κατ αὐτοῦ ῥάψας παρέλυσε τοῦτον τῆς ἀρχῆς. προβαλλόμενος δὲ ἀντ αυτοῦ Κατακαλὼν μάγιστρον τὸν Ἀβίδηλαν. ἐπ ὀλίγον δὲ σχολάσας ὁ Νικηφόρος στρατηγὸς τῶν Θρᾳκησίων προβάλλεται. ἀριστείας δὲ πολλὰς ἐν πάσαις ταῖς αὐτοῦ ἀρχαῖς διαπραξάμενος καὶ πολλὰ κατὰ τῶν Ἀγαρηνῶν καὶ ἄλλων ἐθνῶν στήσας τρόπαια τελευτᾷ τὸ βίον ἐν γήρει βαθεῖ, δύο παῖδας καταλιπὼν, Βάρδαν καὶ Λέοντα. Σκυλίτζης, VΙ, 13, στ. 1 10, στο Thurn, J. (επιμ.), Ioannes Scylitzes, Synoposis historiarum. Corpus Fontium Historiae Byzantinae Series Berolinensis 5 (Berlin New York 1973), σελ. 176. Χρονολόγιο περί το 855 (;): Ο Νικηφόρος Φωκάς ο Παλαιός γεννιέται στην Καππαδοκία (;) 872 873: Γίνεται ένας από τους αυλικούς του Βασιλείου Α και λαμβάνει τον τίτλο του μαγκλαβίτη 873: Συμμετέχει με τον αυτοκράτορα Βασίλειο Α στην εκστρατεία στα Σαμόσατα. Λαμβάνει κτήμα στην Κωνσταντινούπολη, όπου οικοδομεί την οικία του πριν από το 878 (;): Λαμβάνει τον τίτλο του πρωτοστράτορα 878 (;), σίγουρα πριν από το 885: Ο Νικηφόρος γίνεται στρατηγός του θέματος Χαρσιανού δεύτερο μισό του 885: Ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α τον στέλνει ως μονοστράτηγο των δυτικών θεμάτων στην Ιταλία, όπου πολεμάει με επιτυχία μετά το 887: Επιστροφή στην Κωνσταντινούπολη. Από τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ λαμβάνει τον τίτλο του πατρικίου και διορίζεται δομέστικος των σχολών 895: Ο Νικηφόρος επικεφαλής τού από ξηράς στρατού εναντίον του Συμεών της Βουλγαρίας. Αποφυγή της σύγκρουσης. Τελευταία μνεία του Νικηφόρου στις πηγές Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 5/5