Με τους Πακιστανούς στα χωράφια και τις Βουλγάρες στο σπίτι για την φροντίδα υπερηλίκων:

Με τους Πακιστανούς στα χωράφια και τις Βουλγάρες στο σπίτι για την φροντίδα υπερηλίκων: άτυπη εργασία και διανθρώπινες σχέσεις σε μια αγροτική ναξιακή κοινότητα (Λαογραφική θεώρηση από την πλευρά των γηγενών) Μανολης Γ. Σεργης Επίκουρος Καθηγητής Λαογραφίας στο Δ. Π. Θράκης Στην παρούσα εργασία αναλύω από λαογραφική άποψη το φαινόμενο της άτυπης εργασίας σ ένα αγροτικό χωριό της Νάξου, το Γλινάδο. Επικεντρώνω την ανάλυσή μου σε δύο μορφές της, στην παρεχόμενη από τους Πακιστανούς και τις Βουλγάρες «νταντάδες» εργασία, αρκούμενος σε μια απλή καταγραφή όλου του υπόλοιπου ξένου εργατικού δυναμικού που διαμένει μόνιμα στο χωριό. Περαιτέρω, πραγματεύομαι τις δύο αυτές εθνικές ομάδες μεταναστών ως Άλλους, ως εκπροσώπους των διαφόρων μορφών της ετερότητας που εκπροσωπούν, και αναλύω την πρόσλήψή τους από τους γηγενείς χωρικούς, διερευνώ τις κοινωνικές τους αναπαραστάσεις. Απώτερος στόχος της εργασίας είναι, δηλαδή, η εξέταση των στάσεων και των αντιλήψεων των αυτοχθόνων έναντι των ξένων εργατών, αλλά και των απόψεών τους επί των κοινωνικών και οικονομικών επιπτώσεων που έχει η εγκατάσταση και η απασχόληση του εργατικού δυναμικού των δύο αυτών εθνικών/εθνοτικών ομάδων στη γλινιαδιώτικη κοινωνία και οικονομία. Εισαγωγή Η εργασία αποτελεί προϊόν δίμηνης επιτόπιας έρευνας (15ήμερο Πάσχα και Ιούλιος - Αύγουστος 2011) στο πεδίο της έρευνας, το οποίο τυγχάνει να είναι ο γενέθλιος τόπος μου. Θεωρώ εξ αρχής απαραίτητο να δηλώσω ότι η πολυετής σχέση μου με την οικεία πολιτιστική ομάδα αποτελεί ένα μεγάλο πλεονέκτημα για τη σύνταξη της παρούσας εργασίας (η αυτοαναφορικότητα του ερευνητή), αφού, επιπροσθέτως, θεωρώ πως κατόρθωσα να επιτύχω το απαραίτητο συμπλήρωμα της 191

Λαογραφια προηγούμενης ιδιότητας, τη γνωστή στην επιτόπια έρευνα αποοικείωση (ή: «ερευνητική απόσταση» 1 ): ο ερευνητής εξετάζει και ερμηνεύει ανεπηρέαστος, ως μια παντελώς «ξένη περιοχή», το πολιτισμικά οικείον. Βασίστηκε σε κατευθυνόμενες και ημι-κατευθυνόμενες συνεντεύξεις. Προτίμησα αυτό το πολυχρησιμοποιημένο «εργαλείο», γιατί πιστεύω πως οι συνεντεύξεις δημιουργούν ποιοτικότερες καταγραφές των γνωμών και των απαντήσεων των πληροφορητών εν γένει, εν αντιθέσει προς το ερωτηματολόγιο, γιατί έκρινα πως σε ένα τόσο λεπτό υπό πραγμάτευση ζήτημα, οι απαντήσεις των συνομιλητών μου θα ήταν προσαρμοσμένες στις δικές μου (γνωστές σ αυτούς) ιδέες και απόψεις για τους μετανάστες, για τη συμβολή τους στην τοπική οικονομία, κ.λπ. Πραγματοποίησα 30 συνεντεύξεις, με συγχωριανούς από όλο το ηλικιακό φάσμα, άνδρες και γυναίκες ισομερώς, άνω των 18 ετών και μέχρι των 91 προκειμένου για τις ξένες γυναίκες «νταντάδες» έκρινα φρονιμότερο να μιλήσει γι αυτές κυρίως το γυναικείο φύλο, ανεξαρτήτως και πάλι ηλικίας. Ο αριθμός των «συνομιλητών» μου θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερος, αλλά διεπίστωσα ότι οι «εισερχόμενες» πληροφορίες, μετά από κάποιο αριθμό συνεντεύξεων, έφθασαν στο σημείο κορεσμού, επαναλάμβαναν δηλαδή ιδέες, κρίσεις, στάσεις ήδη γνωστές, δεν είχαν πια «ουδεμία προστιθέμενη αξία». 2 Θεωρητικά ζητήματα Οι έννοιες Άλλος, ξένος, ενδο-ομάδα vs εξω-ομάδα, τοπική και πολιτισμική ταυτότητα, ετερότητα, μετανάστευση, δια-εθνικότητα, κοινωνικός αποκλεισμός, κοινωνικές αναπαραστάσεις, Μ.Μ.Ε. κ.ά. είναι κυρίαρχες σ αυτήν την εργασία. Αντί να τις παρουσιάσω σ' αυτό το σημείο, ξεκομμένες από τα «πράγματα», κρίνω λειτουργικότερο να τις ενσωματώσω στα επόμενα κεφάλαια, όπου βρίσκουν -θαρρώ- προσφορότερο χώρο για να ενισχύσουν με την αποδεδειγμένη αλήθειά τους τα εκεί 1. Παραλλάσσω τον τίτλο του βιβλίου των Ντίνας Βαΐου και Κωστή Χατζημιχάλη, Με τη ραπτομηχανή στην κουζίνα και τους Πολωνούς στους αγρούς. Πόλεις, περιφέρειες και άτυπη εργασία, Εξάντας 1997². Ο δεύτερος των συγγραφέων είναι Νάξιος. Για τον όρο «άτυπη εργασία» βλ. στο ίδιο, 34-41. Για τον όρο βλ. ενδεικτικά G. Marcus M. J. Fischer, Anthropology as cultural critique: An experimental moment in the human scienses. Chicago London 1986, 137. P. Bouvier, Κοινωνιο-ανθρωπολογία, μετάφρ. Ξ. Τσελέντη, Μεταίχμιο 2003, 88-90. - Ευ. Αυδίκος, Χάλασε το χωριό μας χάλασε. Ιστορίες περί ακμής και πτώσης στη Λευκίμη του Έβρου, Πολύκεντρο Δήμου Τυχερού, Αλεξανδρούπολη 2002, 29. 2. Πρβλ. Daria Lazarescu και Francesca Broersma, «Νέες μεταναστευτικές διαδρομές: Πακιστανοί και Μπαγκλαντεσιανοί στην Ελλάδα», στον τόμο Άννα Τριανταφυλλίδου, Θάνος Μαρούκης (επιμ.), Η μετανάστευση στην Ελλάδα του 21 ου αιώνα, Κριτική, Αθήνα 2010, 384. 192

Με τους Πακιστανούς στα χωράφια και τις Βουλγάρες στο σπίτι παρουσιαζόμενα στοιχεία. Για το φαινόμενο της μετανάστευσης στον ελλαδικό χώρο παραπέμπω σε όλες τις εισαγωγές περί του θέματος που αναπτύσσουν οι συγγραφείς, στην ενδεικτική βιβλιογραφία που παραθέτω στις υποσημειώσεις της εργασίας. Βασικά στοιχεία για το «πεδίο» της έρευνας: Γλινάδο, 1953-2011 Το Γλινάδο ήταν καθ όλο τον 20ό αι. μια αγροτική κοινότητα, που άπλωνε τα όνειρα της ίδιας της επιβίωσής της στο μεσαίο τμήμα του κάμπου του Λιβαδιού, στη κεντροδυτική Νάξο, το ευφορότερο τμήμα του νησιού. Δομικό χαρακτηριστικό της οικονομίας του ήταν - κατά την ίδια πάντοτε περίοδο - ο αναπόφευκτος μικροτεμαχισμός των αγροτικών κλήρων στην καλλιεργούμενη γη, λόγω ελλείψεως ζωτικού χώρου. Μετά την επίσημη οριοθέτηση του ενιαίου κάμπου του Λιβαδιού (9000 στρεμμάτων) μεταξύ των όμορων χωριών (Αγερσανίου, Γαλανάδου, Γλινάδου) το 1931, 3 το τμήμα που του αναλογεί, εντός του οποίου εκτείνονται οι γλιναδιώτικες ιδιοκτησίες, είναι περίπου 3000 στρέμματα. Με δεδομένο ότι ο πληθυσμός του καθ όλον τον προαναφερθέντα αιώνα «κινήθηκε» κατά μέσον όρο στους 580 κατοίκους, ότι τα νοικοκυριά που κατείχαν αγροτική εκμετάλλευση ήταν περί τα 120 κατά μέσον όρο, το μέσο μέγεθος εκμετάλλευσης φθάνει μόλις τα 25 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης. Όπως έχω αναλυτικά παρουσιάσει σε άλλη εργασία μου 4 η γεωργική παραγωγή του χωριού μέχρι το 1953 χαρακτηρίζεται από πολυκαλλιέργεια, γεγονός που συνδέεται με τον χαρακτήρα της έγγειας ιδιοκτησίας, αφού διαφορετικές καλλιέργειες απαιτούν διαφορετικά εδάφη, 5 και το χωριό είχε τουλάχιστον τρία τέτοια είδη (καμπίσια, αχτιά και καυκάρια). Τα αχτιά (αρχαιοελληνικό όχθος, οι αναβαθμίδες) τα δημιούργησαν με επιμέλεια και φροντίδα οι χωρικοί για να διευθετήσουν το επικλινές έδαφος, και κατέστησαν στοιχείο ταυτότητας του εδαφικού ανάγλυφου γύρω από το χωριό. Τα καυκάρια, μεγαλύτερες απ τις προηγούμενες εκτάσεις, πιο επίπεδες και χωρίς την υποστήριξη των πέτρινων αναχωμάτων, 6 είναι 3. Βλ. Φωνή Νάξου Πάρου, φ. 265 (26. 4. 1931), 4. 4. Βλ. αναλυτικά Μ. Σέργης, «Η ιστορικότητα του τοπίου. Το παράδειγμα μιας αγροτικής κοινότητας της Νάξου, 1953-2003», στα Πρακτικά της επιστημονικής συνάντησης Η Γη, μήτρα ζωής και δημιουργίας, που οργάνωσαν το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και οι Φίλοι του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, 19-21 Μαρτίου 2004, Αθήνα, 2008, 101-112. 5. Πρβλ. Β. Νιτσιάκος, «Η ιστορικότητα του τοπίου», στο βιβλίο του Χτίζοντας το χώρο και το χρόνο, Οδυσσέας, Αθήνα 2003, 55. 6. Πιθανώς από το αρχαιοελληνικό καύκα (ή καύκος) και την υποκοριστική κατάληξη -άρι (-άριον). Αθησαύριστη λέξη στο λεξικό της Μεσαιωνικής του Κριαρά (βλ. τ. 8, 1982, 117). 193

Λαογραφια άγονες εκτάσεις με ελάχιστη αποδοτικότητα και βρίσκονται στη «βάση» των λόφων του χωριού. Τα καυκάρια χρησιμοποιούνταν για τη σπορά κριθαριών και για βοσκή (την εποχή της άνοιξης κυρίως) των λίγων αιγοπροβάτων που διατηρούσε κάθε οικογένεια. Στα αχτιά καλλιεργούσαν πατάτες, αρακά, κουκιά, κριθάρια, λίγα καπνά, όλα για οικιακή αυτοκατανάλωση. Η κτηνοτροφία, ως συμπληρωματική απασχόληση, ήταν ελάχιστα αναπτυγμένη, ασκούνταν συμβιωτικά, κάθε οικογένεια διέθετε μικρό ζωϊκό κεφάλαιο, κυρίως πρόβατα, οι «πιο νοικοκύρηδες» είχαν περί τα είκοσι «κεφάλια». 7 Από το 1953 κ.ε. η μονοκαλλιέργεια της πατάτας εκτόπισε σχεδόν κάθε άλλη καλλιέργεια, γεγονός που επέδρασε ποικιλοτρόπως στην κοινωνικοοικονομική ζωή των κατοίκων. Η ίδρυση του Κέντρου Σποροπαραγωγής Γεωμήλων Νάξου (Κ.Σ.Γ.Ν.) το 1953 επέφερε μεγάλες αλλαγές στο παραγωγικό και το κοινωνικό σύστημα του χωριού. Η γλιναδιώτικη οικονομία εγκατέλειπε πλέον την οικονομία της αυτάρκειας και της αυτοσυντήρησης και εισερχόταν στην εμπορευματικοποιημένη παραγωγή, στην «οικονομία και στους νόμους της αγοράς», με όλους τους μετασχηματισμούς (οικονομικούς και κοινωνικούς) που αυτή συνεπαγόταν. «Θύματα» της αλλαγής (αμέσως μετά το 1953, αλλά και σε βάθος χρόνου, μέχρι σήμερα) «έπεσαν» όλες οι ζωτικής σημασίας μικροκαλλιέργειες (σησαμιού, βαμβακιού, καπνών, οσπρίων, φυστικιών, σαρωνιών), δενδροκομία, αμπελουργία, κ.ά., που αποτελούσαν επί αιώνες τα βασικά στοιχεία της οικονομικής αυτάρκειας του χωριού: ξεριζώθηκαν οι φημισμένοι από τα αρχαία χρόνια αμπελώνες του, τα περιβόλια, τα φαραοσυκοΰρια (μικρές εκτάσεις με φραγκοσυκιές) στα καυκάρια, τα οποία τώρα με τη συνδρομή των σύγχρονων αγροτικών μηχανημάτων έχουν γίνει πλέον εύφορες καλλιεργήσιμες εκτάσεις, που αυξάνουν μεν τον αριθμό των καλλιεργήσιμων εδαφών, έχουν όμως σημαντικές επιπτώσεις στη χλωρίδα του τοπίου. 8 Η κριθαροκαλλιέργεια συνεχίζει λόγω της αναγκαστικής αμειψισποράς και της ανάγκης για παραγωγή κριθαριού, κύρια τροφή των κτηνών τους, πουλερικών και αγελάδων κυρίως. Η ραγδαία αύξηση της καλλιέργειας της πατάτας (ενός φυτού απαι- 7. Μ. Γ. Σέργης, Λαογραφικά και εθνογραφικά από το Γλινάδο Νάξου, Προοδευτικός Όμιλος Γλινάδου Νάξου, Αθήνα 1994, 219. 8. Τη σύγχρονη άποψη για την οικολογική διάσταση στα λαογραφικά φαινόμενα βλ. στο Β. Νιτσιάκος, Προσανατολισμοί. Μια κριτική εισαγωγή στη Λαογραφία, Κριτική, Αθήνα 2008, 81 κ.ε. 194

Με τους Πακιστανούς στα χωράφια και τις Βουλγάρες στο σπίτι τητικού σε νερό άρδευσης) είχε επιπτώσεις στη «διαχείριση» των τοπικών υδάτινων πόρων. Παρουσιάστηκε, λοιπόν, η ανάγκη για εκβάθυνση των υπαρχόντων αβαθών πηγαδιών, η οποία, στη φυσιολογική της πορεία, είχε ευεργετικές επενέργειες στον πληθυσμό, εφ όσον εξασφάλισε μεγαλύτερες ποσότητες νερού. Οι πρώτες πετρελαιομηχανές και τα ηλεκτροκίνητα μοτέρ ανέλαβαν αυτό το έργο από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 κ.ε. και έθεσαν οριστικά στο περιθώριο τα αεράνια και τα μαγκανοπήγαδα του προβιομηχανικού πολιτισμού, με τα οποία άρδευαν μέχρι τότε τις λιγοστές καλλιεργούμενες εκτάσεις τους. 9 Τα φυτοφάρμακα εμφανίστηκαν μετά το 1960. Η ανεξέλεγκτη χρήση τους, η έλλειψη μέτρων προστασίας από τους ίδιους τους γεωργούς κατά τη χρησιμοποίησή τους είχαν αποβεί πληγή για το ανθρώπινο δυναμικό. 10 Ας προστεθούν εδώ οι επιπτώσεις τους στην χλωρίδα (πολλά είδη χόρτων και δένδρων έχουν χαθεί) αλλά και στην πανίδα του χωριού. Πολλά είδη πουλιών έχουν εξαφανιστεί, επειδή σιτίζονταν με «φαρμακωμένα» θύματα, κυρίως με ποντικούς. Προς το τέλος της δεκαετίας του 1960 αρχίζει η εκμηχάνιση της παραγωγής. Στα μέσα του 70 εμφανίστηκε το πρώτο τρακτέρ και στα επόμενα πέντε χρόνια είχαν υπερβεί τα είκοσι. Σήμερα η συντριπτική πλειοψηφία των «παραγωγικών» οικογενειών διαθέτει το δικό της υπερσύγχρονο ανελκυστήρα (πολλές φορές και δύο), εξοπλισμένο με όλα τα συμπληρωματικά μηχανήματα που βοηθούν στην εργασία τους. Αφήνω τα ΙΧ «αγροτικά» αυτοκίνητα. 11 Εκμηχάνιση της παραγωγής, αύξηση της καλλιεργήσιμης γης, ικανά κέρδη με μειούμενο σταδιακά σωματικό κόπο, η μία όψη των πραγμάτων από την άλλη πλευρά, εμμονή στην μονοκαλλιέργεια και στην ασφάλεια της εθνικής στήριξης του προϊόντος (ανάμεσα στο Κράτος και στην αγορά), ουδεμία μελέτη των νέων αναγκών της αγοράς (τεράστια η ευθύνη των ιθυνόντων), καμία σχέση μ αυτό που αποκαλείται «εντατικό μοντέλο γεωργικής παραγωγής», μοιρολατρική ακινησία όλων των δο- 9. Περιγράφονται στο Μ. Σέργης, Λαογραφικά και εθνογραφικά..., ό.π., 191 κ.ε. 10. Πρβλ. Ν. Μπεόπουλος - Δ. Σκούρας, «Γεωργία και περιβάλλον: Η ετερομορφία μιας σχέσης», στον τόμο Χ. Κασίμης Λ. Λουλούδης (επιμ. - εισαγ.), Ύπαιθρος χώρα. Η ελληνική αγροτική κοινωνία στο τέλος του εικοστού αιώνα, Ε.Κ.Κ.Ε. Πλέθρον, Αθήνα 1999, 36 κ.ε. 11. Για τη σημασία τους στον αγροτικό μετασχηματισμό βλ. ενδεικτικά Michel Sivignon, «Το αυτοκίνητο στην Ελλάδα. Στην πηγή μιας νέας σχέσης μεταξύ των πόλεων και χωριών», στον τόμο Θεοδ. Ανθοπούλου - Α. Μωϋσίδης (επιμ.), Από τον αγροτικό χώρο στην Ύπαιθρο Χώρα. Μετασχηματισμοί και σύγχρονα δεδομένα του αγροτικού κόσμου στην Ελλάδα, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Αθήνα 2001, 39-52 και ειδικά για τα «αγροτικά», 46 κ.ε. 195

Λαογραφια μών της γενικά. Το μέλλον του πατατοσπόρου δεν είναι πλέον διόλου ευοίωνο, αφού η παραγωγή δεν είναι κρατική (από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, με την κατάργηση της Κρατικής Υπηρεσίας Διαχειρίσεως Ελληνικών Προϊόντων, της ΚΥΔΕΠ), και οι έμποροι έχουν επιχειρήσει ανενόχλητη δυναμική παρέμβαση σ όλο το κύκλωμα της παραγωγής και της διακίνησής της. Τα στοιχεία των τελευταίων ετών είναι ανησυχητικά: το 1991 η κρατική απορρόφηση έφτασε τα 4.346.250 κιλά και των εμπόρων 2.343.650 κιλά, σύνολο 6.689.900. Το 2000 η πρώτη ήταν 1.500.000, των εμπόρων 4.442.000, σύνολο 5.942.000 κιλά. Το 2003 αντιστοίχως 856.000 (μόνον!), 2.808.000 των εμπόρων, σύνολο 3.664.000. Εξήντα πλέον έτη μετά την ίδρυση του Κ.Σ.Γ.Ν., με φθίνουσα απορρόφηση του προϊόντος, αύξηση των εξόδων παραγωγής, μείωση των επιδοτήσεων, κατά κόρον εισαγωγή ξένου προϊόντος (Αιγύπτου), κρατική αβελτηρία, και το κυριότερο, χωρίς ούτε ένα σχέδιο δράσης για τις «στρατηγικές επιβίωσης» που θα μετέλθει η τοπική κοινωνία αν η παραγωγή πατατοσπόρου κριθεί ότι έχει καταστεί πλέον ασύμφορος, τι μέλλεται γενέσθαι; 12 Το χωριό, λοιπόν, μετά το 1953 έβγαινε από την οικονομία της αυτοκατανάλωσης και εισερχόταν στην «ανοικτή». Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις αυξήθηκαν, όπως και οι ανάγκες για εργατικά χέρια, τις οποίες δεν επαρκούσε να καλύψει η τοπική παραγωγική βάση. Γι αυτό στράφηκαν προς το πλεονάζον εργατικό δυναμικό των Απάνω Χωριών, τα οποία περνούσαν το δικό τους μεταπολεμικό δράμα μετά το κατοχικό: την υπερπληθώρα εργατικών χεριών, την υπανάπτυξη των χωριών τους, την καταφυγή τους στην εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση ως αναπότρεπτη λύση του οικονομικού προβλήματος. Έτσι στο ελάχιστο τοπικό εργατικό δυναμικό του χωριού και στους γείτονες Αγερσανιώτες (τους προσλάβαναν για όλες τις εργασίες) ή τους Τριποδιώτες (κυρίως κατά την περίοδο του θερισμού, για τα «θέρητα», κάθε χωρική εργατική ομάδα είχε και την «ειδικότητά» της, όπως βλέπουμε) προστέθηκαν κυρίως εποχικοί εργάτες από τα Απάνω Χωριά, οι Ψηλοχωριανοί του δικού τους λεξιλογίου. Συγκεκριμένα: α. Εργάτες από Φιλώτι, Σκαδό, Κεραμωτή Απείρανθο: μ αυτούς είχαν ιδιαίτερες σχέσεις, για άλλους λόγους, και την περίοδο της Κατοχής. Μετοικούσαν κυριολεκτικά επί μία ολόκληρη εβδομάδα στο χωριό, επειδή η απόσταση για την «κάθοδο», την καθημερινή επιστροφή στο χωριό τους 12. Συγκεντρωμένη βιβλιογραφία για την αγροτική έρευνα βλ. στο Στάθης Δαμιανάκος, Από τον χωρικό στον αγρότη. Η ελληνική αγροτική κοινωνία απέναντι από την παγκοσμιοποίηση, Εξάντας-Ε.Κ.Κ.Ε., Αθήνα 2002, 321 κ.ε. 196

Με τους Πακιστανούς στα χωράφια και τις Βουλγάρες στο σπίτι και την εκ νέου «κάθοδό» τους την επομένη ήταν μεγάλη, χρονοβόρα και κουραστική. Κοιμόντουσαν άλλοι σε μητάτους 13 που τους παραχωρούσαν οι Γλιναδιώτες ή, οι περισσότεροι, λόγω καλοκαιριού και ευνοϊκών καιρικών συνθηκών, επάνω σε μια γρανιτώδη έκταση, στο κέντρο του χωριού περίπου, σ έναν τεράστιο, επίπεδο σχεδόν, χάλαρο. 14 Για στρώματα είχαν τσουβάλια και σκεπάσματα το θόλο του ουρανού. Αφηγείται ένας πληροφορητής: «Εδώ που ναι τώρα του Γιώργαρου τα σπίτια, εδώ ήτανε χάλαρος, ολάκερος χάλαρος, απάνω λοιπό στο χάλαρο ήτανε όλο το καλοκαίρι και εξημερώνουντανε». Ήταν ικανοί εργάτες για πολλές εργασίες, κυρίως όμως βοηθούσαν στις καλλουργιές (τομάτες, μποστάνια, φασόλια), στα αλωνέματα, στα θεμωνιάσματα, στα «πατατοβγαλήματα»: «Εγώ είχα ένα από τη Γκεραμωτή, ο λεγόμενος Μπορμπονάς 15 να πούμενε, ευτός ήτανε μέσα σε όλες τσι δουλειές, και άμα ήθελα νά χω δουλειά, τονέ 'παιρνα, και με βοηθούσε και στ αλώνια ακόμα, και μου γέμωζενε εργάθια 16». Κυρίως για τα «πατατοβγαλήματα», τον Ιούνιο, αυτή ήταν ανέκαθεν, από τη δεκαετία του 1950 κ.ε., η κρίσιμη «περίοδος της πατάτας», η εποχή «τσι φούργιας». Τις υπόλοιπες εργασίες που σχετίζονταν με το ζωτικό τους προϊόν, την πατάτα, τις έκαναν συνήθως μόνοι τους ή αλληλοβοηθητικά. «Εμείς τώρα εδουλευούμαστενε μαζί με το μακαρίτη τον αδερφό μου», 17 αφηγήθηκε ένας πληροφορητής. Έχω πάντως μαρτυρίες ότι οι Ψηλοχωριανοί τους βοηθούσαν στο «θεμώνιασμα» αμισθί, και ότι μάζευαν προς πληρωμή τους τις «κεφαλές» των κριθαριών, τις οποίες μετά κοπανούσαν με στρογγυλές πέτρες (επάνω στον ίδιο βράχο - χάλαρο) και έβγαζαν αλεύρι. Μάλιστα κάποιοι από αυτούς τους εργάτες, όταν έπιαναν το απλωμένο στη γη χερόβολο το «τσιλοπατούσανε χάμω», για να πέσουν περισσότερες «κεφαλές» στη γη, ώστε αργότερα να έχουν περισσότερο υλικό προς μάζεμα, άρα περισσότερο ζωογόνο αλεύρι. Το Σάββατο φόρτωναν στον ώμο ή στα υποζύγιά τους κιλά από πατάτες και άλλα εποχικά είδη που μάζευαν από τα χωράφια ή τους έδιναν οι Γλιναδιώτες εργοδότες τους ή κάποιοι άλλοι φιλέσπλαχνοι χωρικοί. Ήταν η επιπρόσθετη αμοιβή της εβδομαδιαίας εργασίας τους. β. Το άλλο ναξιακό χωριό που τροφοδοτούσε το Γλινάδο με εποχικά εργατικά χέρια ήταν οι Μέλανες. Οι Μελανίτες «ήτανε εδώ κατοικητοί», 13. Βλ. παρακάτω για τον όρο. 14. Πιθανώς από το χαλαρός. 15. Προμπονάς. 16. Για τα εργαλεία αυτά βλ. Μ. Γ. Σέργης, Λαογραφικά και εθνογραφικά..., ό.π., 154-155. 17. Το τώρα δεν έχει χρονική σημασία, αλλά παραδειγματική: «εμείς, για παράδειγμα, συνεργαζόμασταν στις εργασίες μας με τον.». 197

Λαογραφια ιδίως στο «πατατοβγάλημα». Η φράση του αφηγητή δε σημαίνει ότι έμεναν στο χωριό καθ όλον τον μήνα Ιούνιο, αλλά η πολυπληθής και διαρκής παρουσία τους ήταν σαν να αποτελούσαν μέρος του πληθυσμού του χωριού. Αυτοί, αντιθέτως προς τους Ψηλοχωριανούς, επειδή η βραδυνή επιστροφή στο χωριό ήταν εφικτή, «ήρχουντανε το πρωί με τα γαδουράκια και το βράδυ πάλι εφεύγανε». Κάποιοι αφηγητές θυμούνται ότι μερικοί από αυτούς πουλούσαν και ατζένερα στα χωράφια την ώρα της εργασίας, προϊόν που αφθονούσε στο χωριό τους. Ο μισθός τους, μεροκάματο 11ωρης εργασίας, για «πατατοβγάλημα» ήταν 50 δραχμές την ημέρα, κατ άλλους λίγο χαμηλότερο. Οι Μελανίτες οικογενειάρχες εργάτες έφερναν μαζί τους και τα παιδιά τους, μικρής ηλικίας, που ασχολούνταν σχεδόν αποκλειστικά με το (σχετικά εύκολο) μάζεμα της πατάτας στ αυλάκι, όταν το «πατατοβγάλημα» γινόταν με τα συρόμενα από τα ζώα άροτρα, εργασία που απαιτεί συν τοις άλλοις γρήγορες κινήσεις και ταχύτητα δράσης. Τα παιδιά αυτά συνέδραμαν την ημερήσια απολαβή της οικογένειάς τους με 15 επιπλέον δραχμές. Οι τιμές ήταν υψηλές για το βαλάντιο του τότε Γλιναδιώτη, ισχυρίζονται οι πληροφορητές. Ο χρόνος ήταν χρήμα, όπως αφηγείται μια νεαρή τότε συνεντεύκτριά μου: «Θυμάμαι λοιπό που είχενε ο μπαμπάς μου [εργάτη] τον Ασπρονύχη 18 εγώ λοιπό, όλο μ έχενε μέσ στα χωράφια, ήμουνε από πάνω κι εμίλουμουνε ευτού του Ασπρονύχη, κι ήρχουντανε λοιπό ο πάππος μου μωρή φύε μωρή φύε, γιατί μωρή και η ώρα μωρή πληρώνεται, μωρή, και συ τονε χασομεράς». Οι ημερησίως διακινούμενοι εποχικοί εργάτες σιτίζονταν με δικό τους φαγητό, ήταν στη διακριτική ευχέρεια του οικοδεσπότη να τους παράσχει τροφή, αυτήν που κι εκείνος κατανάλωνε «εθιμικά» εκείνες τις ημέρες: πατάτα βραστή, σαρδέλα, ρέγγα, φασόλες, φάβα, ντοματάβγουλα με μπουκουνιά (καγιανά με παστό χοιρινό κρέας, γλινερό στο Γλινάδο 19 ). Οι διαμένοντες στο χωριό Ψηλοχωριανοί εκ των πραγμάτων σιτίζονταν από τους εργοδότες τους. Ο τρόπος αμοιβής τους ποίκιλε: αν επρόκειτο για προβλεπόμενο μακρό διάστημα εργασίας πληρώνονταν κάθε Σάββατο, αν ήταν για 1-2 ημέρες, μετά το πέρας της εργασίας. Βεβαίως οι ξένοι εργάτες ασχολούνταν και με άλλες εργασίες του «κύκλου της πατάτας», στα «αυλακιάσματα», στα «τσαπίσματα», αλλά και στα πηγάδια (διάνοιξη νέων, ξεμπάζωμα παλιών). Ήταν, επαναλαμβάνω, η εποχή των αναδυόμενων «νέων απαιτήσεων» για την γεωργία: για περισσότερη καλ- 18. Παρατσούκλι κάποιου Ψηλοχωριανού εργάτη, από το Σκαδό συγκεκριμένα. 19. Πρβλ. Μ. Γ. Σέργης, Λαογραφικά και εθνογραφικά..., ό.π., 80-82, 214. 198

Με τους Πακιστανούς στα χωράφια και τις Βουλγάρες στο σπίτι λιεργήσιμη γη, περισσότερο νερό, περισσότερα εργατικά χέρια. Αρκετοί Γλιναδιώτες νεαρής ηλικίας εργάζονταν με μεροκάματο αυτήν την περίοδο. Ήταν παιδιά οικογενειών που δεν είχαν μεγάλες κτηματικές περιουσίες, αλλά διέθεταν εργατικά χέρια, λόγω κυρίως της πολυγονίας που χαρακτήριζε τότε ακόμη (μέχρι το 1960 περίπου) την τοπική οικογενειακή οργάνωση. Με τα χρήματα που εξοικονομούσαν οι τότε νεαροί κάλυπταν τα προσωπικά τους έξοδα, για να μην επιβαρύνουν τους γονείς τους. Άρα, συνοψίζοντας, όσον αφορά στο εργατικό δυναμικό: - από το 1953 κ.ε. μέχρι το 1970 κρίνω πως η «παραδοσιακή» συνεργασία και αλληλοβοήθεια των κατοίκων, κάποια «ανταλλακτικά» μεροκάματα, κάποια άλλα με νεαρούς εργάτες από το ίδιο το χωριό, αλλά πρωτίστως η ενίσχυση του δυναμικού, κυρίως την περίοδο της εξαγωγής του προϊόντος, συνετέλεσαν ώστε η κορυφαία οικονομική διεργασία να ολοκληρώνεται απρόσκοπτα, - η εκμηχάνιση της παραγωγής και η εξοικονόμηση εργατικών χεριών «εκ των ένδον» από το 1970 μέχρι τις αρχές του 2000 φέρνουν εις πέρας επιτυχώς την παραγωγή και τη διάθεση του προϊόντος. Γιατί διακόπτεται η αλυσίδα των σχέσεων της προηγούμενης περιόδου από το 2000 κ.ε. και επανέρχεται ζωτική και πάλι η ανάγκη για βοήθεια από «ξένα χέρια», και μάλιστα αλλοεθνή; Οι κυριότεροι λόγοι ήταν: - η αύξηση της παραγωγής, ως αποτέλεσμα της αυξήσεως της καλλιεργήσιμης γης, όπως προαναφέρθηκε, - η μείωση του εργατικού πληθυσμού, 20 άρα έλλειμμα εργασίας. Η «παράξενη» σχέση του νεαρού Γλιναδιώτη με τη γη και εν γένει την χειρωνακτική εργασία διαμορφώνεται από τη δεκαετία του 1980 κ.ε. Τα νεαρά μέλη των οικογενειών εξέρχονται από την αγροτική απασχόληση, «πάνε στα γράμματα», συνεχίζουν τις σπουδές τους στην ανώτατη εκπαίδευση. Δεκάδες κλήροι περνούν στην αποκλειστική εκμετάλλευση κάποιων συγχωριανών υπό τη μορφή της πανάρχαιης κουντουβερνιάς (ενοικίασης). 21 Βεβαίως δεν νομίζω πως μπορούμε ακόμη να κάνουμε λόγο για αγρότες-επιχειρηματίες 22 στο χωριό, για «επαγγελματοποίηση» της αγροτικής απασχόλησης, - η μείωση του αυτόχθονος εργατικού δυναμικού λόγω υπογεννητι- 20. Πρβλ. στην εργασία των Χ. Κασίμη, Έρσης Ζακοπούλου, Απ. Παπαδόπουλου, «Η συμβολή των μεταναστών στη σύγχρονη οικογενειακή εκμετάλλευση: μελέτη τριών παραδειγματικών περιοχών», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 111-112 (2003), 18. 21. Πρβλ. Μ. Γ. Σέργης, Λαογραφικά και εθνογραφικά, ό.π., 262 κ.ε. 22. Τον όρο βλ. στο Ντίνα Βαΐου, Κωστής Χατζημιχάλης, ό.π., 161. 199

Λαογραφια κότητας και φυσικής γηράνσεως του πληθυσμού, - η «κατάρα του δημοσίου». Πολιτικοί και τοπικοί κομματαρχίσκοι εξάπτουν τις επιθυμίες των νεαρών Γλιναδιωτών για «μια καλύτερη ζωή» στην ασφάλεια της δημόσιας υπηρεσίας και του κρατικού κορβανά βεβαίως το κλίμα ευδαιμονισμού, του εύκολου πλουτισμού, που έχει καλλιεργηθεί ήδη από τις αρχές του 1980, η γενικότερη αρνητική στάση που διαμορφώνεται για την ενασχόληση με τη γεωργία ευνοούν αυτήν την συμπεριφορά η πολιτική πατρωνεία βρίσκεται στο αποκορύφωμά της πάτρωνες διορίζουν (συγκριτικά) αφειδώς νέους και νέες σε κρατικές υπηρεσίες, στις υπηρεσίες του δήμου, σε συνεταιριστικές εταιρείες τοπικής εμβέλειας. Η εμφάνιση των Αλβανών στα μέσα της δεκαετίας του 1990 και εν συνεχεία (την τελευταία τριετία) των Πακιστανών οικονομικών μεταναστών, σε συνάφεια με τα μόλις παραπάνω εκτεθέντα, δημιούργησαν νέο τοπίο στην οικονομική και κοινωνική ζωή του χωριού. Η ελληνική ύπαιθρος (γενικά) εξελισσόταν την ίδια αυτήν περίοδο σε ιδανικό χώρο απόκρυψης της άτυπης ξένης εργασίας ή όπως αλλιώς αυτή είναι γνωστή η αγροτική παραγωγή μετατρεπόταν σε ελκυστικό τομέα απασχόλησης των ανειδίκευτων και χειρώνακτων μεταναστών, γιατί πρωτίστως το κόστος διαβίωσης γι αυτούς ήταν σχετικά (με το άστυ) μικρό, και επειδή πίστευαν πως δημιουργούνταν καλύτερες σχέσεις στις (προσωπικές) επαφές τους με τους χωρικούς. Όσον αφορά στους εκμεταλλευτές της δύναμής τους, το ρεύμα της «καθόδου» προς την ύπαιθρο μεγάλωνε προς μεγάλη ευχαρίστησή τους, επειδή δεν προϋπέθετε γι αυτούς καμία σχεδόν δέσμευση για κοινωνικές παροχές, συμβόλαια συνεργασίας, εισφορές, κ.λπ. και κυρίως, κάτι που ίσως λησμονείται: οι μετανάστες είναι ένα ευάλωτο κοινωνικά εργατικό δυναμικό, χωρίς «δημοκρατικό παρελθόν» στην πολιτική και κοινωνική τους ζωή, χωρίς δημοκρατικές συνδικαλιστικές παραδόσεις, έρμαιοι δηλαδή στην ατιμώρητη αυθαιρεσία του καθενός. Οι Αλβανοί «κατέβαιναν» στο χωριό ως εποχικοί εργάτες περί τα τέλη Μαΐου, «εγέμωζενε ο τόπος», 23 και έφευγαν μετά τις 20 Ιουνίου, όταν πλέον είχε ολοκληρωθεί ο «κύκλος της πατάτας». Έφευγαν «για μέρη με ελιές», όπως μού είπαν, εννοώντας προφανώς ότι μετακόμιζαν 23. Το 1998 οι Αλβανοί ήταν το 65% του συνολικού αριθμού μεταναστών στην Ελλάδα. Βλ. Θ. Λιανός (σε συνεργασία με την Π. Παπακωνσταντίνου), Σύγχρονη μετανάστευση στην Ελλάδα. Οικονομική διερεύνηση, Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών, Αθήνα 2003, 24. Κατά τον ίδιο, σ. 53, οι μετανάστες γενικά στις Κυκλάδες, μεταξύ 1998 και 2001, αυξήθηκαν κατά 8.000 περίπου άτομα (από 3.527 έγιναν 11.567). Σήμερα, εικάζω, ότι ο αριθμός αυτός είναι πολύ μεγαλύτερος. 200

Με τους Πακιστανούς στα χωράφια και τις Βουλγάρες στο σπίτι για τη συλλογή του ελαιοκάρπου στις ελαιοπαραγωγικές περιοχές. 24 Παρ όλο που οι εργαζόμενοι στη Νάξο σήμερα Αλβανοί δε θυμίζουν πλέον τίποτα από μερίδα συμπατριωτών τους των αρχών του 1990, παρ όλο που η μοναδική οικογένεια ομοφύλων τους που διαμένει μονίμως στο χωριό έχει ελκύσει τα θετικότερα σχόλια για τους ξένους εργάτες του χωριού, η εθνική αυτή ομάδα παραμένει για τον Γλιναδιώτη ο κυρίως Άλλος, συγκεντρώνει τα περισσότερα αρνητικά στερεότυπα. Οι κάτοικοι φοβούνται ακόμη τους λιγοστούς πλέον «καλοκαιρινούς» Αλβανούς που έρχονται από «πάνω» (Αθήνα) για να ζητήσουν απασχόληση στο νησί. Αναγνωρίζουν πάντως ότι είναι έξυπνοι άνθρωποι, «δουλευταράδες», κάνουν ό,τι εργασία τους ζητήσεις, ασχέτως αν τη γνωρίζουν ή όχι, εμφανίζουν μεγαλύτερη επαγγελματική αλλά και κοινωνική κινητικότητα εν συγκρίσει προς τους «δυσκίνητους» και «ανατολίτες» Πακιστανούς. Ειδικότερα, όσον αφορά στη σχέση τους ως συνεργατών των Γλιναδιωτών στην αγροτική ζωή, τόνισαν ιδιαιτέρως τις υψηλές οικονομικές απαιτήσεις τους, την μέχρι κεραίας εκπλήρωση των δικαιωμάτων τους ως και των συμφωνημένων, τη σχέση τους με τον χρόνο εργασίας («είχανε άσκημα ελαττώματα, ήρθενε η ώρα ντωνε, εξανοίανε το ρολόι, 25 κι ένα τζιμπίλι πατάτες να τανε χάμω δεν το πιάνανε, ενώ ευτοί οι καμένοι οι μαύροι πολεμούνε από το πρωί μέχρι το βράδυ»). Όσο κι αν η παραπάνω επισήμανση του πληροφορητή ενέχει πιθανώς την υπερβολή, αποδίδει όμως το πνεύμα όλων των υπολοίπων αφηγήσεων: οι Αλβανοί ήταν «οργανωμένοι», απαιτούσαν τα δικαιώματά τους, την οικονομική τους ικανοποίηση ως εργατών, είχαν ανθρώπους δικούς τους (στο νησί και στην Αθήνα, τα «δικά» μου παρακάτω αναφερόμενα «κοινωνικά δίκτυα») που τους συμβούλευαν και τους καθοδηγούσαν. Η τοπική κοινωνία πάντως θεωρεί σήμερα ακόμη «ευλογία θεού» την οριστική σχεδόν παύση της καθόδου τους στο νησί. Άρα, οι πιο πάνω θετικές αξιολογικές κρίσεις («κλίμακες αποδοχής-απόρριψης», αλλιώς) των Γλιναδιωτών γι αυτούς δεν προοιωνίζονται μια καλύτερη θέση της συγκεκριμένης εθνοτικής ομάδας στο χωριό (έναντι των άλλων). 24. Ανασκόπηση της μέχρι το 2006 έρευνας στην Ελλάδα για τους παράνομους και τους νόμιμους αλλαδαπούς που εργάζονται στον γεωργικό τομέα βλ. Ν. Καμπέρης, «Αλλοδαποί εργάτες στον ελλαδικό αγροτικό χώρο. Πραγματικότητες, ιδεολογίες και νοοτροπίες», στον τόμο τόμο Χρ. Μπάγκαβος, Δέσποινα Παπαδοπούλου (επιμ.), Μετανάστευση και ένταξη των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία, Gutenberg, Αθήνα 2006, 418-422. Κατά την Ε.Σ.Υ.Ε. το 2003 η απασχόληση μεταναστών στον αγροτικό τομέα της οικονομίας ήταν 6% του συνολικού αριθμού τους στην Ελλάδα. 25. Κοίταζαν συνέχεια το ρολόι. Αρχαιοελληνικό εξανοίγω (τους οφθαλμούς). 201

Λαογραφια Το «πολυεθνοτικό μωσαϊκό» του εργατικού τοπίου στο Γλινάδο Εκτός από τους Πακιστανούς και τις Βουλγάρες «νταντάδες» της παρούσας εργασίας, το πολυεθνοτικό μωσαϊκό των ξένων εργατών στο χωριό, το «διακρατικό υποπρολεταριάτο» 26 συμπληρώνουν: Η προαναφερθείσα οικογένεια των Αλβανών, ενσωματωμένη πλήρως στην οικογένεια του χωριού. 27 Ο αρχηγός της οικογένειας με τον αδελφό του ήταν από τους πρώτους που ήλθαν στον ελληνικό χώρο. Εργάστηκαν σκληρά κάθε μορφή εργασίας, προόδευσαν, η κόρη του πρώτου είναι άριστη μαθήτρια στο δημοτικό σχολείο, 28 απέκτησαν την εμπιστοσύνη της γλιναδιώτικης κοινωνίας, αλλά και των γύρω χωριών η σύζυγός του τα τελευταία χρόνια εργάζεται ως οικιακή βοηθός σε σπίτια του χωριού, σε ξενοδοχεία τις πρωινές ώρες κατά τη θερινή περίοδο, και σε εστιατόριο-ταβέρνα του χωριού τα βράδια. Μόνιμοι (και νόμιμοι, με βίζα) κάτοικοι του χωριού είναι ακόμη τέσσερις Ρουμάνοι, για τους οποίους επίσης οι κρίσεις των κατοίκων είναι γενικώς θετικές. 29 Είναι εργατικοί, «εισέδυσαν» σχεδόν σε όλα τα επαγγέλματα. Ο «Κομούνης είναι εδώ 4-5 χρόνια», ο Φάνης και ο Αντρέας (τα ελληνικά τους ονόματα 30 ) ήρθαν προσφάτως, 26. Ο όρος στο Χάρης Ναξάκης, Μιχ. Χλέτσος (επιμ.), Μετανάστες και μετανάστευση. Οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές πτυχές, Πατάκης, Αθήνα 2001, 235. 27. Πρβλ. Κούλα Κασιμάτη, «Η ένταξη των Αλβανών μεταναστών στην ελληνική κοινωνία (από διηγήσεις Αλβανών και Ελλήνων)», στον τόμο Χρ. Μπάγκαβος, Δέσποινα Παπανικολάου (επιμ.), ό.π., 353-411. Β. Νιτσιάκος, Μαρτυρίες Αλβανών μεταναστών, Οδυσσέας, Αθήνα 2003. 28. Πρβλ. Λουκία Μουσούρου, «Παιδιά παλιννοστούντων και αλλοδαπών στο ελληνικό σχολείο», στον τόμο Χρ. Μπάγκαβος, Δέσποινα Παπανικολάου (επιμ.), ό.π., 211-244, ειδικότερα στη σελ. 233. Αν και αναφέρεται σε παιδιά Γυμνασίου και Λυκείου τα αποτελέσματα της έρευνας είναι σημαντικά. Το σχολικό έτος 2005-06 το 6,8% του συνολικού μαθητικού πληθυσμού ήταν αλλοδαποί γενικά μαθητές, από τους οποίοις το 66% ήταν αλβανικής καταγωγής. Πρβλ. Σάββας Ρομπόλης, Η μετανάστευση από και πρός την Ελλάδα. Απολογισμοί και προοπτικές, Επίκεντρο, Αθήνα 2007, 137. Ως εκπαιδευτικός πάντως, μια και συχνά εδώ γίνεται λόγος για κοινωνικό αποκλεισμό, αφομοίωση, ένταξη, κ.λπ., θεωρώ πως το σχολείο είναι η μεγαλύτερη ευκαιρία ένταξης των νεαρών μεταναστών στη χώρα υποδοχής, ίσως όμως να είναι ταυτοχρόνως και μεγάλο εμπόδιο... 29. Daria Lazarescu, «Ρουμανική μετανάστευση στην Ελλάδα: άτυπα μεταναστευτικά δίκτυα πριν και μετά την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση», στον τόμο Άννα Τριανταφυλλίδου, Θάνος Μαρούκης (επιμ.), ό.π., 207-255. Κατά την ίδια, οι ρουμάνοι μετανάστες στην Ελλάδα το 2008 ήταν 20 χιλιάδες περίπου (σ. 215). 30. Η διαδικασία της «ελληνοποίησης» των ονομάτων δηλώνει την συνειδητή επιθυμία του ξένου να αποκτήσει όντως στοιχεία της κυρίαρχης ταυτότητας ή την προσποιητή να καταστήσει σαφή την δήθεν ένταξή του; Σίγουρα είναι μια στρατηγική ένταξης, επιθυμούν να συνδεθούν με ένα ελληνικό πλαίσιο αναφοράς, να αναπαραστήσουν «προς τα έξω», στους κρίνοντες αυτόχθονες, την ένταξή τους στον ελληνικό περίγυρο, να οικοδομήσουν μια αποδεκτή ταυτότητα. Πρβλ. Μαριαγγέλα Βέικου, «Η επιτελεστική κατασκευή της εθνοτικής ταυτότητας: ελληνο-αλβανοί μετανάστες και η καθημερινή τους εμπειρία στη γειτονιά μιας ελληνικής πόλης», στον τόμο Αθ. Μαρβάκης, Δ. Παρσάνογλου, Μ. Παύλου (επιμ.), Μετανάστες στην Ελλάδα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001, 317. Β. Νιτσιάκος, Στο σύνορο. «Μετανάστευση», σύνορα και ταυτότητες στην αλβανοελλληνική μεθόριο, Οδυσσέας, Αθήνα 2010, 147-149 202

Με τους Πακιστανούς στα χωράφια και τις Βουλγάρες στο σπίτι οι γυναίκες των δύο τελευταίων εργάζονται σε κάθε είδους εργασίες. Ο Κομούνης, για παράδειγμα γίνεται κουρέας, οικοδόμος, ελαιοχρωματιστής, γεωργός κατά την περίοδο της πατάτας, ελάχιστα όμως μετά την έλευση των Πακιστανών, αφού απαιτεί (και οι άλλοι ομοεθνείς του) υψηλότερο ημερομίσθιο για 8ωρη εργασία. 31 Ένας νεαρός Αλβανός εργάζεται «αποκλειστικός» σε κρεοπωλείο του χωριού, μια Ρουμάνα (συνδεδεμένη στην προσωπική της ζωή με Γλιναδιώτη) εργάζεται σε επιχειρήσεις, εστιατόρια, κ.λπ. 32 Σύνολο των μόνιμων ξένων εργατών στο χωριό, πλην των Πακιστανών και των γυναικών «νταντάδων», περί τα 8 με 10 άτομα. Το Γλινάδο της ισχυρής ενδογαμίας μέχρι τις πρόσφατες δεκαετίες, της μοναδικής επαγγελματικής απασχόλησης, της ενδοστρέφειας, έγινε ξαφνικά ένα πολυπολιτισμικό, πολυθρησκευτικό, πολυεθνικό χωριό, σμικρογραφία της υφηλίου. Πρόκειται για μια κολοσσιαίου μεγέθους αλλαγή, άρα δεν πρόκειται για ένα απλό ζήτημα, αντιθέτως, πρυτανεύει στις δικές μου σκέψεις, για να αποδώσω πιστότερα τα ερευνητικά δεδομένα. Ένας κόσμος με ελάχιστα ανοικτές τις πύλες του στο «ξένο» και τα παράθυρά του στο «νεωτερικό» τώρα αναγκάζεται να τα αντιμετωπίσει στην καθημερινότητά του, ως στοιχεία της καθημερινής του ζωής, ως επείσακτα στοιχεία που ποτέ δεν φανταζόταν ότι θα δει στο χωριό του. Το σοκ, όπως φαίνεται στις αφηγήσεις, ήταν για πολλούς κατοίκους μεγάλο στην αρχή, τώρα, τρία χρόνια μετά την ειρηνική συμβίωση, κρίνω πως έχει κάπως μετριασθεί. Η θεωρία των Guimond & Dambrum αποδεικνύει κάτι που είναι μάλλον αυτονόητο: ότι ο φόβος του ανθρώπου μπροστά στην αλλαγή υφίσταται ακόμη κι αν αυτή η αλλαγή δείχνει ότι οδεύει προς θετικές εξελίξεις για το άτομο ή την ομάδα του, 33 σημασία όμως έχει ότι είναι αλλαγή, ότι οδηγεί έξω από την πεπατημένη αιώνων. Η εμφάνιση των Πακιστανών 34 μεταναστών στο χωριό 35 από το καλοκαίρι του 2009 επέφερε την αναγκαστική αποχώρηση των αλβανών εργατών. Εργαζόμενοι τις ίδιες ώρες εργασίας, ίσως και παραπάνω, μισοτιμής εν σχέσει με τους προηγούμενους, δεν απαιτεί περαιτέρω ερμηνεία η 31. Πενήντα ευρώ για τους ίδιους, σαράντα για τις γυναίκες τους. 32. Όλοι οι παραπάνω μένουν σε παλιές αλλά καλοδιατηρημένες από τους ίδιους κατοικίες, κάποιες από τις οποίες τους παραχώρησαν δωρεάν οι ιδιοκτήτες τους. 33. S. Guimond, M. Dambrum, «When prosperity breeds intergroup hostility: the effects of relative deprivation and relative gratification on prejudice», Personality and Social Psychology Bulletin, 28 (2002), 900-912. 34. Για την πορεία της μετανάστευσής τους στον ελληνικό χώρο ιστορικά βλ. Daria Lazarescu και Francesca Broersma, ό.π., 381 κ.ε. 35. Κατά ανεπίσημες εκτιμήσεις ο αριθμός τους στην Ελλάδα τον Μάρτιο του 2009 έφθανε τις 30-60 χιλιάδες. Με άδεια παραμονής την ίδια περίοδο ήταν μόλις 7 χιλιάδες. Πρβλ. Daria Lazarescu και Francesca Broersma, ό.π., 389. 203

Λαογραφια εκούσια αποχώρηση των ανταγωνιστών τους: «Τσι σπάσανε οι Πακιστανοί με τη χαμηλή τιμή», «οι Αρβανοί επαίρνανε 50-60 ευρώ και οι Πακιστανοί 25 με 30». Παραδέχονται βέβαια, σχεδόν όλοι, ότι οι Πακιστανοί δεν αποδίδουν το ίδιο στην εργασία τους, δεν παράγουν ισοδύναμο έργο, ότι η εργασία δύο εξ αυτών ισοδυναμεί με την αντίστοιχη ενός Αλβανού, και δικαίως «αξίζει το πενηντάρι που παίρνει». Οι Πακιστανοί «είναι άπραοι ακόμη, συν ντω χρόνω μαθαίνουνε, δεν ηξέρουνε ακόμη τη δουλειά όπως τη δουλεύομενε εμείς εδώ», άλλοι όμως βεβαιώνουν την αλματώδη πρόοδο που επέδειξαν στην εκμάθηση των εργασιών που τους ανατίθενται. 36 Οι Πακιστανοί είναι οι «μαύροι» των παραπάνω και των επομένων αφηγήσεων. Έτσι τους αποκαλούν στο χωριό, συγχέοντάς τους με τους Αφρικανούς. Οι πληροφορητές μου γνωρίζουν γι αυτούς, από τις μεταξύ τους συζητήσεις και συνεργασίες, 37 ότι αυτοκαθορίζονται κυρίως ως πολιτικοί πρόσφυγες, 38 που αναγκάστηκαν να πωλήσουν ολόκληρη τη μικρή τους περιουσία στην πατρίδα τους για να εξοικονομήσουν τα απαραίτητα προς μεταφορά τους στην Ελλάδα χρήματα ότι κατάγονται κατά το πλείστον από την ίδια αγροτική περιοχή, 39 και επιζητούν να ανασυστήσουν την τοπική τους κοινωνία εδώ, για τους ίδιους λόγους που επί αιώνες οι πρόσφυγες πράττουν καθ όμοιο τρόπο ότι συμπεριφέρονται βάναυσα στις γυναίκες τους και γενικά στο γυναικείο φύλο ότι έχουν διασυνδέσεις με ομοχώριους στην Αθήνα, οι οποίοι, όταν χρειασθεί, τους φιλοξενούν, αλλά ανταποδίδουν τη φιλοξενία όταν εκείνοι «κατέρχονται» στο νησί. Δηλαδή έχουν ποικίλα κοινωνικά δίκτυα (κοινωνική δικτύωση 40 ) στην Αθήνα, τα οποία τους υποδέχθηκαν όταν πρωτοήλθαν στην Ελλάδα, τους κατηύθυναν αργότερα στις επιλογές τους, κ.λπ. ότι οι περισσότεροι είναι χωρίς άδεια εργασίας, «χωρίς χαρτιά», αλλά η αστυνομία δεν παρεμβαίνει, γιατί γνωρίζει τις 36. Είναι μάλλον άδικο να συγκρίνεις τη δική σου «εργασιακή πείρα» πολλών ετών με μια ολιγοετή, και να εξάγεις αρνητικά συμπεράσματα, αυτονοήτως πλέον. 37. Ελάχιστοι έχουν μάθει μέχρι σήμερα την ελληνική. Οι πιο «προοδευμένοι» λειτουργούν ως μεταφραστές. 38. Η πατρίδα μας παρουσιάζει τα χαμηλότερα ποσοστά αποδοχής αιτήσεων ασύλου σε όλη την Ευρώπη. Το παράδοξο είναι ότι η ελληνική αστυνομία είναι η μόνη και αποκλειστική αρχή αρμόδια για την εξέταση των αιτήσεων ασύλου και ότι σχετικό διάταγμα του 2009 στερεί απ αυτούς το δικαίωμα της δευτεροβάθμιας εξέτασής τους, παρά τα αντίθετα ευρωπαϊκά νομοθετήματα. Το 2007 οι αιτήσεις των Πακιστανών και των Μπαγκλαντεσιανών για πολιτικό άσυλο αποτελούσαν το 40% όλων των αιτούντων άσυλο προσφύγων. Daria Lazarescu και Francesca Broersma, ό.π., 403, 413. 39. Πρβλ. Daria Lazarescu και Francesca Broersma, ό.π., 393. 40. Για τον όρο βλ. ενδεικτικά Θάνος Μαρούτης, «Αλβανική μετανάστευση στην Ελλάδα: ζητήματα κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ένταξης», στον τόμο Άννα Τριανταφυλλίδου, Θάνος Μαρούκης (επιμ.), ό.π., 195 κ.ε. 204

Με τους Πακιστανούς στα χωράφια και τις Βουλγάρες στο σπίτι επιπτώσεις που θα είχε η απέλασή τους στην αγροτική οικονομία, ειδικά στις σημερινές, αρνητικές και για τους Γλιναδιώτες μικροκτηματίες οικονομικές συγκυρίες ότι, παρά τις εδώ δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, εν συγκρίσει με τις αντίστοιχες στην επαρχία της χώρας τους, όπου είχαν μόνον φως αλλά όχι και πολύ νερό, δηλώνουν ικανοποιημένοι. 41 Οι Πακιστανοί που διαμένουν μόνιμα στο χωριό είναι εγκατεστημένοι καθ ομάδες σε τέσσερα σημεία του. Τρεις ομάδες διαμένουν μέσα στο χωριό, δύο στο Κάτω και μία στο Απάνω, μια τέταρτη διαβιοί υπό τις χειρότερες συγκριτικά συνθήκες στην ύπαιθρο, λίγο έξω απ αυτό, σε μια πρώην προστιάδα, χωρίς στοιχειώδη μέσα υγιεινής. Είναι οι δικοί μου «αγροδίαιτοι» αυτής της εργασίας. Για πορτοπαράθυρα έχουν τοποθετήσει στην μια της είσοδο μια παλιά μεταχειρισμένη πόρτα, μετέωρη, χωρίς δηλαδή να στερεώνεται σε κάσες, ενώ στην άλλη έχουν κρεμάσει χράμι. Οι δύο άλλες ομάδες διαβιούν σε ισάριθμα παλιά σπίτια του χωριού, υπό πολύ καλύτερες συνθήκες υγιεινής, ενώ μια τρίτη σε ολοκαίνουργιο μικρό σπίτι, στο Απάνω Χωριό, το οποίο, όπως λέει στους συγχωριανούς της η ιδιοκτήτριά του, το διατηρούν οι ένοικοί του «όπως τόφτιαξε», το περιποιούνται με νοικοκυροσύνη δηλαδή. Ο χώρος διαμονής των «αγροδίαιτων» δεν είναι ούτε καν στάβλος. Ο τελευταίος, στους «παλιούς» Γλιναδιώτες, ήταν ο (πετρόκτιστος) χώρος δίπλα από την προστιάδα, όπου ο αγρότης αποθήκευε εργαλεία ή ζωοτροφές, αναπαυόταν σ αυτόν τα μεσημέρια ή τις νύχτες, όταν αναγκαζόταν να διαμένει στην ύπαιθρο (καλοκαίρια συνήθως) για να προφυλάξει την περιουσία του από ποικίλους κλέφτες (επιδημίους και αλλόχθονας). 42 Είχε τουλάχιστον πόρτα, βαριά θυμάμαι, ασήκωτη, ασφάλιζε με αμπάρα, την οποία έσερνε μια τεράστια κλείδα. Η προστιάδα ήταν ο χώρος των ζώων, με δύο ανοικτές πόρτες για είσοδο-έξοδό τους, και αερισμό. Μια τέτοια, χωρίς πορτοπαράθυρα και θέρμανση, είναι η κατοικία τους. Ήταν, πριν εγκατασταθούν, ένας χώρος νεκρός, καθότι αχρησιμοποίητος επί πολύ διάστημα ο άστεγος μετανάστης καταφεύγει στους «νεκρούς κοινωνικότητας» χώρους, μακράν κάθε ζωής, εκεί όπου «η ζωή γίνεται απόκρυφη». 43 Ο χώρος διαμονής τους, δηλαδή, αφ 41. Σύμφωνα με την Διεθνή Τράπεζα, το 2000 το 33% του πληθυσμού στο Πακιστάν ζούσε κάτω από το όριο της φτώχειας. Πρβλ. Daria Lazarescu και Francesca Broersma, ό.π., 386. 42. Πρβλ. Μ. Γ. Σέργης, Λαογραφικά και εθνογραφικά, ό.π., 215 κ.ε, και Ναξιακά τχ. 1 και 2 (1986). 43. Ιορδάνης Ψημμένος, Μετανάστευση από τα Βαλκάνια. Κοινωνικός αποκλεισμός στην Αθήνα, Παπαζήσης, Αθήνα 2001, 120. 205

Λαογραφια εαυτού δηλώνει τον κοινωνικό αποκλεισμό και την περιθωριοποίηση 44 δείχνει «φωναχτά» πόσο απαγορευτικό μπορεί να γίνει το τμήμα μιας κοινωνίας προς ό,τι ξένο επιθυμεί να θέσει στο περιθώριο, σαν μια κατ αρχάς πρώτη προσπάθεια «να τους πείσει να φύγουν», 45 ασχέτως αν δεν πραγματώνει πάντα τις απειλές του Όπως αφηγούνται πληροφορητές που επισκέφθηκαν το κατάλυμά τους, έχουν για κρεβάτια περί τα δέκα παλιά ντιβάνια με στρώματα που βρήκαν στους κάδους των απορριμάτων ή τους τα δώρισαν οι χωρικοί εκείνοι που τους συνδράμουν συστηματικά ή περιστασιακά (βλ. αναλυτικά παρακάτω). Αν και έχουν συνάψει με τον ιδιοκτήτη του στάβλου συμφωνία για ενοικίαση του χώρου για δύο ή τρεις ενοίκους, η συμφωνία αυτή αθετείται, το ίδιο συμβαίνει και στις άλλες περιπτώσεις, ώστε τελικά «έρχεται εποχή νάναι μέσα δεκαπέντε», κυρίως τους μήνες που οι εργασίες της πατάτας και η ζήτηση εργατών βρίσκονται στο αποκορύφωμά τους. Τουαλέτα δεν διαθέτουν, ούτε όμως δημιούργησαν, κάτι για το οποίο τους ψέγουν ακόμη και οι χωρικοί υποστηρικτές τους. Ο κυριότερος λόγος της αντίθεσης τών γύρω από το κατάλυμά τους Γλιναδιωτών ιδιοκτητών χωραφιών είναι ο κίνδυνος μολύνσεων από τις ανεξέλεγκτες «υπαίθριες τουαλέτες» που έχουν μετατρέψει τις άκρες των χωραφιών τους και τα μεταξύ τους διαχωριστικά χαντάκια. Τα δύο παλιά σπίτια των άλλων δύο ομάδων και το επισκευασμένο τρίτο της τρίτης ήταν προ ετών κατοικίες, χώροι επικοινωνίας, χώροι γεμάτοι με την προσωπική ιστορία των ανθρώπων που έζησαν υπό τις στέγες τους, ανήκαν στον «αγιοποιημένο» χώρο του χωριού, σήμαιναν κοινότητα, ήταν ό,τι σημαίνει για τον καθένα μας το δικό του σπίτι. Τώρα άλλαξαν χρήστες, αλλά νιώθω πως σημαίνουν σε όλους (νέους ένοικους και χωρικούς) σπίτι, άρα, υποβάλλουν, ως χώροι, μια μορφή αντιμετώπισης του χωριού προς τους ξένους ενοίκους τους. Οι επαναχρησιμοποιημένοι αυτοί χώροι δεν κείνται στην αφάνεια, ως αποσιώπηση της παρουσίας τους, αν και γενικά ο χώρος κατοικίας των «απειλητικών» 44. Για τον όρο βλ. ενδεικτικά Κ. Μαυρέας, «Διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού: Πόντιοι και Βορειοηπειρώτες πρόσφυγες στην Ελλάδα, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 96-97 (1998), 185 κ.ε. Κ. Κασιμάτη (επιμ.), «Κοινωνικός αποκλεισμός: η ελληνική εμπειρία», Gutenberg, Αθήνα 1998, 121-150. Δέσποινα Παπαδοπούλου, «Κοινωνικός αποκλεισμός: εισαγωγή στην έννοια και τη διαδικασία», στον τόμο Κοινωνικός αποκλεισμός, «για τους αφώνους που παραμερίζουμε», Αρμός, Αθήνα 2002, 43-70. Ιορδάνης Ψημμένος, Μετανάστευση από τα Βαλκάνια: κοινωνικός αποκλεισμός στην Αθήνα, ό.π. Ιω. Καυταντζόγλου, Κοινωνικός αποκλεισμός. Εκτός, εντός και υπό. Θεωρητικές, ιστορικές και πολιτικές καταβολές μιας διφορούμενης έννοιας, Σαββάλας, Αθήνα 2006. 45. Ιορδάνης Ψημμένος, Μετανάστευση από τα Βαλκάνια..., ό.π., 117. 206

Με τους Πακιστανούς στα χωράφια και τις Βουλγάρες στο σπίτι ξένων είναι (και θα είναι πιθανόν) πάντα χώρος εξαίρεσης, 46 δακτυλοδεικτούμενος. Κάνω αυτές τις τελευταίες σκέψεις επειδή για αρκετές γυναίκες και κάποιους γέροντες τα σπίτια αυτά μετατρέπονται τη νύχτα σε «κατειλημμένους υπό φαντασμάτων του παρελθόντος» χώρους, αφού, όπως αφηγήθηκαν, λοξοδρομούν καθ οδόν προς το σπίτι τους όταν διέρχονται μπροστά από αυτά ή περνούν δρομαίοι όταν αποφασίσουν να συνεχίσουν την πορεία τους χωρίς παρέκκλιση. Θυμάμαι τον εαυτόν μου παιδί, αρχές του 60, να «τρέχω σφαίρα», όταν περνούσα μεσημέρι το γεφύρι του Τζιτζάμου ή τα Λαγκάδια, έξω από τον «καθιερωμένο» χώρο του χωριού: περνούσα μέσα από τα κατοικητήρια των Καλών Κυουράδων και των άλλων δαιμονικών 47 των τότε καθημερινών ακουσμάτων μου, που εκείνες τις μεταβατικές / διαβατήριες ώρες της ημέρας 48 εμφανίζονταν δήθεν επί γης για το επίβουλο έργο τους Στους τωρινούς ιδιοκτήτες τους, σε όλες τις περιπτώσεις, καταβάλλουν 170 ή κατ άλλους 200 ευρώ ως ενοίκιο το μήνα. Οι περισσότεροι πληροφορητές εκφράστηκαν με σκεπτικισμό για το υπερβολικό - κατ αυτούς - αντίτιμο του ενοικίου, το οποίο δεν συνάδει με το περιβάλλον της διαβίωσής τους και τις εν γένει συνθήκες της, πλην της τρίτης ομάδας - περίπτωσης: «είναι κάτι κουμάσια 49 που μείνουνε, και τωνε παίρνουνε διακόσια φράγκα...», εννοώντας ευρώ. Κάποιοι άλλοι, αντίθετοι με την παρουσία των ξένων στο χωριό, αιτιώνται τους ιδιοκτήτες, γιατί «αυτοί τσι μαζέψανε ιπά χάμω» θα προτιμούσαν να μην τους είχαν παραχωρήσει το χώρο, γιατί έτσι θα αναγκάζονταν να διαμείνουν σε άλλο χωριό. Από αυτές τις τρεις ομάδες, αλλά και από άλλες ομοεθνών τους που διαμένουν σε γειτονικά χωριά ή από άλλες εθνικές ομάδες (τους ελάχιστους Ρουμάνους του χωριού) αντλούν εργατικά χέρια οι Γλιναδιώτες καθ όλο το έτος: - για τις γεωργικές τους εργασίες του «κύκλου της πατάτας» (Φεβρουάριος Ιούλιος), κυρίως όμως, όπως προειπώθηκε, την εργατοβόρο περίοδο της συγκομιδής από τα τέλη Μαΐου μέχρι τα μέσα του Ιουλίου, όταν γίνεται η εξαγωγή, η συγκέντρωση, το «σάκκιασμα», το κουβάλημα του προϊόντος, διαδικασίες που πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί μέχρι 20 Ιουλίου, ανυπερθέτως. Βοηθούν όμως σε όλες τις υπόλοιπες φάσεις της παραγωγής (ράντισμα, π.χ.). Ελάχιστοι απασχολούνται στην 46. Ιορδάνης Ψημμένος, ό.π., 158. 47. Πρβλ. Μ. Γ. Σέργης, Λαογραφικά και εθνογραφικά, ό.π., 467-470. 48. Βλ. γι αυτές Μ. Γ. Σέργης, Διαβατήριες τελετουργίες στον Μικρασιατικό Πόντο (μέσα 19 ου αιώνα 1922): γέννηση, γάμος, θάνατος, Ηρόδοτος, Αθήνα 2007, passim. 49. Μικρά οικήματα. 207

Λαογραφια χειμωνιάτικη περίοδο της πατάτας, στη β καλλιεργητική περίοδο (Αύγουστο - Νοέμβριο), γιατί οι καλλιεργούμενες εκτάσεις είναι λίγες (ελάχιστο προϊόν πωλείται, το περισσότερο μένει για τις ανάγκες της οικογένειας τον χειμώνα), και οι ανάγκες σε εργατικά χέρια καλύπτονται σχεδόν εξ ολοκλήρου από την οικογένεια του γεωργού. 50 Πάντως είδα κι εφέτος τον Αύγουστο, επάνω στο ειδικό μηχάνημα του τρακτέρ που φυτεύει πατάτες («σπόρο» τον λένε) έναν Πακιστανό, να κάνει την ίδια εργασία με τα (δίπλα του καθισμένα) δύο μέλη της οικογένειας - παράλληλα κατέστησαν χρήσιμοι σε κάθε άλλη γεωργική εργασία ή και κτηνοτροφική, ειδικά στους λίγους αγρότες εκείνους που έχουν κι άλλες μικροκαλλιέργειες (μποστάνια, κηπευτικά) για να φορτώσουν ζωοτροφές ή λιπάσματα, να καθαρίσουν τους τράφους των χωραφιών τους από τα περιττά καλάμια, να καθαρίσουν τον στάβλο, να φορτώσουν και να μεταφέρουν κοπριά, να επιμεληθούν αμπέλι, κ.λπ. Μερικοί βρίσκουν ολιγόωρη απασχόληση στο Τυροκομείο (της Ενώσεως Γεωργικών Συνεταιρισμών Νάξου), όπου ξεφορτώνουν ζωοτροφές, αμειβόμενοι με τέσσερα ευρώ τον τόνο, άλλοι πωλούν «πειρατικά» cd στη Χώρα και στα τουριστικά μέρη της δυτικής Νάξου - εισέδυσαν επιπλέον στην καθημερινότητα της ζωής μέσα στο χωριό, με ευκαιριακές εργασίες, τις οποίες αποφεύγουν οι ντόπιοι (νιώθουν την ίδια αποστροφή και για όλες της προηγούμενης παραγράφου): η μητέρα μου κάλεσε δύο από τους διαμένοντες δίπλα στο σπίτι μας νεαρούς, για να μεταφέρουν ένα έπιπλο από τον επάνω όροφο του σπιτιού στον κάτω γειτόνισσά μου πλήρωσε κάποιους από την παρακείμενη σ εκείνην «εστία» τους του Κάτω χωριού για να της κλαδέψουν τον κήπο και να μεταφέρουν τα κλαδιά και ό,τι άλλο είχε να απορρίψει στους κάδους των απορριμάτων, κ.ο.κ. Το «σκλαβοπάζαρο» (έκφραση ενός και μοναδικού πληροφορητή, ίσως την άκουσε στην τηλεόραση, από τις σχετικές ειδήσεις περί στυγνής εκμετάλλευσης των μεταναστών εργατών στην Ηλεία, την Κρήτη, και σ άλλες περιοχές) γίνεται στο χώρο γύρω από το Τυροκομείο και το εκεί υφιστάμενο μικρό καφενείο, 51 όπου συρρέουν κάθε πρωί όλοι σχεδόν οι ενεργοί αγρότες, για να παραδώσουν το γάλα τους, να αγοράσουν από τις αποθήκες του κτηνοτροφές και άλλα απαραίτητα ή για να πιουν τον πρωινό τους καφέ. Εκεί αναμένουν οι μετανάστες τους αγοραστές της εργατικής τους δύναμης. «Στο Τυροκομειό το καλοκαίρι το 50 Πρβλ. Μ. Γ. Σέργης, Λαογραφικά και εθνογραφικά, ό.π., 157. 51. Πρβλ. Ντίνα Βαΐου, Κωστής Χατζημιχάλης, ό.π., 168. 208

Με τους Πακιστανούς στα χωράφια και τις Βουλγάρες στο σπίτι πρωί έχει εκατό νομάτοι που γυρεύουνε μεροκάματο». Δεν είναι μόνον δηλαδή οι περί τους 50-60 «κάτοικοι Γλινάδου» Πακιστανοί, αλλά και οι ομοεθνείς τους (και όχι μόνον) εργάτες από τα γειτονικά χωριά Τρίποδες, Αγερσανί, Γαλανάδο και τη Χώρα. Στην τελευταία, ο αντίστοιχος χώρος συγκέντρωσης των εργατών είναι έξω από το Νοσοκομείο της. Αξίζει να σημειώσω ότι ο κεντρικός δρόμος που διέρχεται μπροστά από το εν λόγω ίδρυμα χωρίζει τους ετερόφυλους και αλλοεθνείς μετανάστες που αναμένουν τους αφεντάδες τους (όρθιοι, με στωική υπομονή, ή καθιστοί με τον χαρακτηριστικό τους τρόπο 52 ) να τους επιλέξουν για μια ημερησία ή ολιγόωρη απασχόληση: από τη μια μεριά του δρόμου είναι οι Πακιστανοί, από την άλλη οι Αφγανοί, οι Αλβανοί και άλλες εθνότητες. Ο δρόμος και πάλι ως όριο. 53 Μού ανέφερε πληροφορητής μου μια χαρακτηριστική άποψη των μεταφερμένων στην ξένη γη εθνικών τους διαφορών: «Βλέπεις τώρα τον Αβγανό και σου λέει Πακιστάν κακοί αθρώποι, κλέφτες». Εθνικές διαφοροποιήσεις στο «εσωτερικό» των μεταναστών, αποτυπωμένες σε «χωρικές» διαφοροποιήσεις στην ξενιτιά, μεταφερμένες εικόνες εθνικών διχασμών Πρόκειται (όπως έγινε αντιληπτό) για αποκλειστικά ανδρικό μεταναστευτικό πληθυσμό. Η «υπαρκτή κουλτούρα μετανάστευσης» στη χώρα τους (ανώμαλη πολιτική ζωή, φτώχεια) ωθεί τους άνδρες στην αναζήτηση εργασίας. Είναι επίσης μικρής ηλικίας, 54 οι μεσήλικες είναι ελάχιστοι. Η μικρή ηλικία είναι προτέρημα γι αυτούς, αφού ο χρόνος απόδοσης της μετακίνησής τους είναι μεγαλύτερος, και η προσαρμοστική τους ικανότητα στα της χώρας υποδοχής μάλλον πιο εύκολη. Οι μεγαλύτεροι έχουν αναλάβει, κοινή συναινέσει, τον άτυπο ρόλο του 52. Για την «οκλαδόν» και την «καθήμενη» ανθρωπότητα βλ. πρόχειρα Ζακ Λε Γκοφ, Ν. Τρουόγκ, Μια ιστορία του σώματος στον Μεσαίωνα, μετάφρ. Μ. Μαλαφέκα, Κέδρος, Αθήνα 2009, 22-23. 53. Βλ. ενδεικτικά S. Best, «Boundary rider : Response to Battle Lines», στον τόμο J. Welchman (επιμ.), Rethinking borders. London, McMillan, 1996, 65-70. A. Cohen, Whalsay: Symbol, segment and boundary in a Shetland island community., Manchester University Press Manchester 1987. - Μ. Πετρονώτη, «Εισαγωγικά. Όρια και περιθώρια. Εντάξεις και αποκλεισμοί», στον τόμο Ρ. Καυταντζόγλου Μ. Πετρονώτη (επιμ.), Όρια και περιθώρια. Εντάξεις και αποκλεισμοί. Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα 2000, 11-40, κυρίως 19-27. Ευ. Αυδίκος, Εισαγωγή στις σπουδές του λαϊκού πολιτισμού. Λαογραφίες, λαϊκοί πολιτισμοί, ταυτότητες, Κριτική, Αθήνα 2009, 28 κ.ε. - Β. Νιτσιάκος, Κ. Μάντζος, «Μετανάστευση και σύνορα. Η Ήπειρος μετά το 1990. Η περίπτωση της επαρχίας Κόνιτσας», στο περιοδ. Γεωγραφίες, τχ. 5 (καλοκαίρι 2003), 86-97. - Ευ. Αυδίκος (επιμ.), Λαϊκοί πολιτισμοί και σύνορα στα Βαλκάνια, Πεδίο, Αθήνα 2010. Peter Burke, Τι είναι πολιτισμική ιστορία;, εισαγ. - μετάφρ. Σπ. Σηφακάκης, Μεταίχμιο, Αθήνα 2008, 120 κ.ε. 54. Πρβλ. Θ. Λιανός (σε συνεργασία με την Π. Παπακωνσταντίνου), Σύγχρονη μετανάστευση στην Ελλάδα..., ό.π., όπου το 95% των οικονομικών μεταναστών από Πακιστά, Ινδία, Μπαγκλαντές, Αίγυπτο ήταν το 1998 άνδρες. 209

Λαογραφια αρχηγού της ομάδας. Αυτοί θα κανονίσουν ποιοι θα εργασθούν την επόμενη ημέρα (αν δεν υπάρχει εργασία για όλους), θα διαμοιράσουν ακριβοδίκαια τα χρήματα του κοινού ταμείου, θα παρέμβουν να επιλύσουν διαφορές, θα συμβουλέψουν τους μικρότερους. Η «ηγετική» άτυπη παρουσία κάποιων, όπως ρητά μού εδήλωσαν οι γνωρίζοντες τις σχέσεις τους πληροφορητές μου, ουδεμία σχέση έχει με πατρωνεία, οικονομική εκμετάλλευση, ποδηγέτηση των υπολοίπων, ή με δίκτυα που σχετίζονται αρνητικά με την υπαρκτή «βιομηχανία της μετανάστευσης». Γι αυτό, επιπλέον, τους σέβονται οι υπόλοιποι. Για όλες τις παραπάνω (πολυήμερες ή ελαχίστων ωρών) απασχολήσεις τους πληρώνονται σε χρήμα, το μεροκάματο στην πατάτα την καλλιεργητική περίοδο του 2011 ήταν 25 με 30 ευρώ. Όσοι τους απασχολούν ελάχιστη ώρα τους αμείβουν με χρήματα, ό,τι συμφωνήσουν πριν από την ανάληψη της εργασίας άλλοι τους αγοράζουν τσιγάρα (στους ελάχιστους καπνιστές) για μια ολιγόωρη απασχόληση, ένας πληροφορητής (με μια αξιόλογη αγελαδοτροφική μονάδα) τους αμείβει για μικροεργασίες τους με γάλα, τροφή που ιδιαιτέρως αγαπούν. Ο Πακιστανός ως Άλλος. Όψεις της ετερότητάς του Ο ξένος είναι εκ προοιμίου ένας Άλλος, 55 εκπροσωπεί την ετερότητα, ένα άλλο πολιτισμικό σύστημα, διαφορετικό από το θεωρούμενο ως αρχετυπικό δικό μας, εκπροσωπεί και συνιστά δηλαδή τη «μη φυσιολογικότητα», την «παραδοξότητα», την «παραβίαση». Η ύπαρξη και μόνον του Άλλου, που είναι διαφορετικός, καθιστά την ετερότητα «ανατρεπτική», εφ όσον το δικαίωμα ύπαρξής του σημαίνει (ως ένα σημείο) την αμφισβήτηση του δικού μας Εγώ. Η ταυτότητα και ετερότητα δεν αντιτίθενται, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται, ορίζονται η μια μέσω της άλλης: δεν είμαι αυτό που είναι ο Άλλος. 56 Οι εθνικές/εθνοτικές ομάδες των μεταναστών είναι μια εξω-ομάδα 55. Για τις κοινωνικές αναπαραστάσεις του Άλλου στην ελληνική κοινωνία βλ. ενδεικτικά Σεβαστή Τρουμπέτα, «Μερικές σκέψεις σχετικά με την παράσταση του Άλλου και το φαινόμενο του ρατσισμού στην νεοελληνική κοινωνία», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 101-102 (2000), 137-176. Γ. Βούλγαρης, Δ. Δώδος, Π. Καφετζής, Χ. Λυριντζής κ.ά., «Η πρόσληψη και η αντιμετώπιση του Άλλου στη σημερινή Ελλάδα», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τχ. 5 (1995), 81-100. Αναστασία Βαλεντίνη Ρήγα Σοφ. Δαιμονάκου, «Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις των Ελλήνων για τον Εαυτό και τον Άλλον (τον Τσιγγάνο)», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 108-109 Β - Γ (2002), 257-283. - Χρ. Κωνσταντοπούλου, Λ. Μαράτου-Αλιπράντη, Δ. Γερμανός, Θ. Οικονόμου (επιμ.), «Εμείς» και οι «Άλλοι». Αναφορά στις τάσεις και τα σύμβολα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών-Τυπωθήτω, Αθήνα 2000. 56. Πρβλ. Μ. Γ. Σέργης, Ακληρήματα. Οι αλληλοσατιρισμοί ως όψεις της ετερότητας στην αρχαία και τη νεότερη Ελλάδα, Α. Αναγνώστου, Αθήνα 2005, 42 κ.ε. 210