ΘΕΜΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Π.Μ.Σ «Σύγχρονες προσεγγίσεις στη γλώσσα και τα κείμενα» ΘΕΜΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: «Οι κοινωνικές διαστάσεις του έρωτα και του γάμου στον Πλούταρχο» ΟΝΟΜ/ΜΟ: Μυτακίδου Παναγιώτα Α. Μ. Μ.Φ: 118 ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: Κλασικές σπουδές ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: κ. Γεωργιάδου Αριστούλα ΠΑΤΡΑ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ι. Πρόλογος 1 ΙΙ. Κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο του γάμου κατά την αυτοκρατορική περίοδο...3 α. Τα πρώτα βήματα προόδου της θέσης των γυναικών κατά την ελληνιστική περίοδο..3 β. Ο παράγοντας της ρωμαϊκής κυριαρχίας.4 γ. Η επίδραση του χριστιανισμού 6 δ. Σταδιακή μεταβολή του γάμου και των συζυγικών πρακτικών 7 ΙΙΙ. Ο έρωτας και o γάμος στον Πλούταρχο...11 Α. Γαμικά Παραγγέλματα 12 Β. Ερωτικός.. 20 IV. Οι κοινωνικές διαστάσεις του έρωτα και του γάμου στα Γαμικά Παραγγέλματα και τον Ερωτικό 24 Α. Γαμικά Παραγγέλματα.25 I. Θεσμικό και εθιμοτυπικό πλαίσιο γάμου...25 ΙΙ.Το ζευγάρι ως μικρογραφία της κοινωνίας..27 ΙΙΙ. Το ιδανικό της ἁρμονίας στον οίκο και την πόλη....29 ΙV. Εστίαση στην ηθική βελτίωση των συζύγων..32 V. Το ζήτημα της τεκνοποιίας.. 35 VI. Η εικόνα του ζευγαριού στην κοινωνία...36 VII. Η εισβολή των κακῶν γυναικῶν στο ζευγάρι 37 B) Ερωτικός... 40 Ι. Κοινωνική αναταραχή στις Θεσπιές.. 42

ΙΙ. Στροφή προς την ετεροφυλοφιλία; 47 ΙΙΙ. Οι ευεργετικές ιδιότητες του έρωτα στον ερωτευμένο και στην κοινωνία...50 ΙV. Ο γάμος ως μέσο αποκατάστασης της ομόνοιας στην κοινωνία...52 V. Σύγκρουση έρωτα-νόμου..54 V. Οι κοινωνικές διαστάσεις του έρωτα στους Βίους Παράλληλους..54 Α. Βίος του Περικλή: Η σχέση του με την Ασπασία και η διαχείριση της πολιτικής του καριέρας.. 61 Β. Βίος του Αντωνίου: Η ολοκληρωτική πτώση του άνδρα.69 VI. Επίλογος-Συμπεράσματα.79 VII. Βιβλιογραφία...83

Ι. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η διατήρηση της ισορροπίας ανάμεσα στην ιδιωτική και τη δημόσια σφαίρα είναι ένα αρκετά δύσκολο εγχείρημα για ένα άτομο, ιδίως όταν μια ερωτική ιστορία ταράξει τη ζωή και την καθημερινότητά του. Η ερωτική ζωή ενός ατόμου αποτελεί ενδεικτικό στοιχείο του ήθους του όχι μόνο στα όρια της προσωπικής ζωής αλλά και της δημόσιας σφαίρας. Αντικείμενο της παρούσας μελέτης είναι οι κοινωνικές διαστάσεις που λαμβάνει ο έρωτας και ο γάμος τόσο στα Γαμικά Παραγγέλματα και τον Ερωτικό, όσο και στους Βίους του Περικλή και του Αντωνίου του Πλουτάρχου. Πρωταρχικός μου στόχος είναι να αναδείξω αφενός αυτή την αλληλεξάρτηση ατόμου-κοινωνίας όταν εμφανίζονται ο έρωτας και ο γάμος και αφετέρου να παρουσιάσω ορισμένες από τις αντιλήψεις της κοινωνίας που συνδέονται με αυτό το δίπολο. Όπως θα φανεί από την παρούσα μελέτη, στα Γαμικά Παραγγέλματα και τον Ερωτικό ο έρωτας και ο γάμος παρουσιάζονται στην πλέον εξιδανικευμένη μορφή τους και ταυτόχρονα εντάσσονται στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, στοιχείο που αποκαλύπτει την άρρηκτη σύνδεση ατόμου-κοινωνίας. Στους δύο υπό εξέταση Βίους ο έρωτας παρουσιάζεται ως ένα πάθος, το οποίο αν δεν τεθεί υπό έλεγχο από τον ερωτευμένο θα σημάνει την καταστροφή του. Μολαταύτα, ο Περικλής και ο Αντώνιος χειρίζονται την ερωτική τους ζωή με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Καθένα από τα δύο βιογραφούμενα πρόσωπα δρα ανάλογα με το ήθος του και ρυθμίζει αναλόγως τα όρια της ιδιωτικής και πολιτικής σφαίρας. Το ζήτημα που θα τεθεί είναι σε ποιον βαθμό εν τέλει ο έρωτας κυριεύει του δύο πολιτικούς. Εν κατακλείδι, μέσα από την παρούσα εργασία θα επιχειρήσω να σκιαγραφήσω τις αντιλήψεις που αναδύονται σχετικά με τον συζυγικό 1

έρωτα κατά την περίοδο της συγγραφής του Πλουτάρχου. Στο κεφ. ΙΙ θα αποτυπώσω το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο γύρω από τον έρωτα και τον θεσμό του γάμου κατά την αυτοκρατορική περίοδο. Έπειτα, στο κεφ. ΙΙΙ θα επιχειρήσω να σκιαγραφήσω την αντίληψη του Πλουτάρχου περί συζυγικού έρωτα, όπως αυτή προβάλλεται μέσα από τα Γαμικά Παραγγέλματα και τον Ερωτικό. Στο κεφ. IV θα παρουσιάσω τις κοινωνικές διαστάσεις που λαμβάνει ο έρωτας και ο γάμος στα προαναφερθέντα έργα, καθώς και τη σύνδεση ατόμου-κοινωνίας αναφορικά με τον έγγαμο βίο. Τέλος, στο κεφ. V θα αποτυπωθούν η δύναμη και η επίδραση του έρωτα στην πολιτική ζωή του Περικλή και του Αντωνίου. 2

ΙΙ. Κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο του γάμου κατά την αυτοκρατορική περίοδο Ο γάμος ήταν ένας πατροπαράδοτος θεσμός, βαθιά ριζωμένος τόσο μέσα στην ελληνική όσο και τη ρωμαϊκή κοινωνία. Δεν ήταν απλώς μια τελετή, αλλά ένας παράγοντας της συνέχισης του οίκου και της διαιώνισης της ανθρώπινης κοινωνίας. Ωστόσο, με το πέρασμα των αιώνων και εξαιτίας σημαντικών πολιτειακών και κοινωνικοπολιτικών μεταβολών στην ελληνική και ρωμαϊκή επικράτεια τα παραδοσιακά πρότυπα της κλασικής εποχής στο πλαίσιο του θεσμού του γάμου φαίνεται πως σταδιακά υπέστησαν αλλαγές. Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσω ορισμένα κοινωνικοπολιτικά στοιχεία τα οποία αναδεικνύουν αυτή την σταδιακή μεταβολή που υπέστη ο θεσμός του γάμου κατά τον 2 ο αι. μ.χ., κατά την περίοδο δηλαδή της συγγραφικής παραγωγής του Πλουτάρχου. α. Τα πρώτα βήματα προόδου της θέσης των γυναικών κατά την ελληνιστική περίοδο Κατά την περίοδο της ελληνιστικής εποχής έλαβαν χώρα πολλές πολιτικές μεταβολές, οι οποίες αναδιαμόρφωσαν το μέχρι πρότινος τοπίο. Οι πληθυσμιακές μετακινήσεις από περιοχή σε περιοχή είχαν ως αποτέλεσμα την αλληλεπίδραση των πολιτισμών. Πολλά από τα ήθη κι έθιμα, τις νοοτροπίες, ακόμη και τους νόμους άρχισαν να υιοθετούνται από ξένους πολιτισμούς και να γίνονται στοιχεία της δικής τους πολιτισμικής ταυτότητας. 1 Η απώλεια της πολιτικής αυτονομίας της εκάστοτε περιοχής εξαιτίας του νέου πολιτειακού και διοικητικού καθεστώτος επέφερε αλλαγές στις πολιτικές και κοινωνικές σχέσεις των ανδρών και αυτό είχε ως επακόλουθο τη σταδιακή υποχώρηση της 1 Pomeroy S., Goddeses, whores, wives and slaves, woman in classical antiquity (1975) 120. 3

επικράτησης της ανδροκρατούμενης κοινωνίας. 2 Οι γυναίκες ήδη από την ελληνιστική περίοδο επιχειρούν τα πρώτα βήματα ανεξαρτητοποίησής τους. Καθίστανται υπεύθυνες για τη διαχείριση των οικονομικών τους και συνεπώς η προίκα τους δεν τίθεται στην αποκλειστικότητα των συζύγων τους. Το πρότυπο της γυναίκας της κλασικής περιόδου της οποίας οι δικαιοδοσίες περιορίζονταν μόνον στο πλαίσιο του οίκου αρχίσει προοδευτικά να εξασθενεί. 3 Η σύζυγος πια είχε τη δυνατότητα να κατοχυρώσει κάποια δικαιώματα στο πλαίσιο του γάμου μέσα από τα συμβόλαια γάμου (tabulae nuptiales), τα οποία εμφανίστηκαν εκείνη την εποχή και ήταν οικονομικού κυρίως χαρακτήρα, αλλά και κανονιστικού, καθώς ρύθμιζαν τη συμπεριφορά των δύο συζύγων. 4 Κατά συνέπεια παρατηρείται μια πρώιμη ανάγκη προστασίας της γυναίκας και κατοχύρωσης ορισμένων δικαιωμάτων της τα οποία θα την προφύλασσαν από την πιθανή εκμετάλλευση ενός ακατάλληλου συζύγου. Αξιοσημείωτα επίσης είναι τα πρώτα δείγματα της σταδιακής πρόσβασης των γυναικών στην εκπαίδευση που είχε ως επακόλουθο την επίσης σταδιακή συμμετοχή τους στην πνευματική ζωή του συζύγου τους. 5 β. Ο παράγοντας της ρωμαϊκής κυριαρχίας Καθοριστικής σημασίας και φορέας έντονων αλλαγών είναι η ρωμαϊκή κυριαρχία στο ελληνικό έδαφος και η συνύπαρξη των δύο λαών. Οι διαφορές μεταξύ των δύο πολιτισμών ήταν έντονες. O Πλούταρχος εντούτοις μέσα στα έργα του επιχείρησε τη γεφύρωση του χάσματος ανάμεσα στα δύο διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά περιβάλλοντα, στοιχείο το οποίο διαφαίνεται και μέσα από την αντίληψή του περί γάμου (βλ. κεφ. 2 Τον περιορισμό της δύναμης της μέχρι τότε ανδροκρατούμενης κοινωνίας επισημαίνει η Pomeroy, Women in Hellenistic Egypt (1990) 97. 3 Για το πρότυπο της γυναίκας κατά τη διάρκεια της κλασικής εποχής, βλ. ενδεικτικά Pomeroy (1975) 79. 4 Για τα συμβόλαια αυτά και τους όρους που περιλάμβαναν, βλ. Gardner (1986) 49-50. 5 Pomeroy (1975) 136-137, 170. 4

ΙΙΙ). 6 Άλλωστε ήταν ιδιαίτερα ανήσυχος για την πραγματικότητα της εποχής του. 7 Η συνύπαρξη των δύο λαών επέφερε πλήθος μεταβολών στην καθημερινότητα των ανθρώπων συμπεριλαμβανομένου και του θεσμού του γάμου. Οι συνθήκες, οι απαιτήσεις, οι υποχρεώσεις και εν γένει ο ρόλος των δύο συζύγων μεταβλήθηκαν σταδιακά με την πάροδο του χρόνου. Οι πρόσφατοι εμφύλιοι πόλεμοι ταλάνιζαν για καιρό τον ρωμαϊκό λαό με αποτέλεσμα να έχει δημιουργηθεί ένα βαρύ πολιτικό κλίμα και η κοινωνία να δέχεται το βάρος αυτής της κατάστασης. Επιπλέον, με την απώλεια της δημοκρατίας στη Ρώμη ο ρόλος της Συγκλήτου περιορίστηκε σημαντικά και η εξουσία πια συγκεντρώθηκε στο πρόσωπο του αυτοκράτορα. Η έννοια της δημοκρατίας χρησιμοποιούταν μόνον για να αναμοχλεύσει στη μνήμη τα ιδανικά και τις αξιέπαινες πράξεις της κλασικής εποχής. 8 Υπό αυτές τις σαρωτικές αλλαγές το πολιτικό σκηνικό αλλάζει άρδην με άμεσες επιπτώσεις στις κοινωνικές σχέσεις και τον δημόσιο βίο του ανδρικού πληθυσμού, αφού ο ρόλος του σταδιακά περιοριζόταν. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η ρωμαϊκή νομοθεσία είχε μεριμνήσει για την προστασία της οικογένειας, αλλά και της γυναίκας σε πολλές περιπτώσεις. Οι νομοθετικές αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν επί Αυγούστου περί προστασίας και προάσπισης του γάμου στάθηκαν ορόσημο στη μετέπειτα εξέλιξή του. Το σύνολο των αυγούστειων νόμων έθεσε τις βάσεις για μια ευρύτερη αλλαγή στις μέχρι πρότινος συζυγικές 6 Για το θέμα της γεφύρωσης του χάσματος των δύο πολιτισμών, βλ. Stadter, Plutarch and Rome (2014) 13 και γενικότερα σ. 13-25, Swain, Hellenic Culture and Roman Heroes of Plutarch (1990) 126. 7 Για το ενδιαφέρον του Πλουτάρχου για την πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας και της σύζευξης ελληνικού και ρωμαϊκού στοιχείου, βλ. Aalder, Plutarch s Political Thought (1982) 36-37. 8 Swain, Plutarch s Moral Program (1999) 87-88. 5

πρακτικές. 9 Η γυναίκα συνεχίζει να βρίσκεται υπό την κυριαρχία του συζύγου της και η μοιχεία είναι επιτρεπτή μόνο για τον άνδρα. Το εξωσυζυγικό σεξ για τη γυναίκα δεν υφίσταται σε καμία περίπτωση. Το καθεστώς sine manu 10 όμως, φαίνεται πως, επηρέασε το θεσμό του γάμου και τη θέση της γυναίκας ως ένα βαθμό, καθώς η σύζυγος αποκτά με δειλά βήματα επιπλέον ελευθερίες και κυρίως το δικαίωμα διαχείρισης της περιουσίας της. Η αυστηρή κι επίσημη νομοθεσία της Ρώμης σε αντίθεση με την ελληνική που ήταν λιγότερο τυπική έδινε τη δυνατότητα στις Ρωμαίες γυναίκες να την επικαλούνται και πιο εύκολα, ένα γεγονός που δημιούργησε προβλήματα στις ρωμαϊκές επαρχίες της Ελλάδας (Foxhall (1999) 150). Η πρώιμη αυτή ανεξαρτησία των γυναικών φαίνεται πως επηρέαζε και τις Ελληνίδες με επακόλουθο το κλασικό πρότυπο της γυναίκας του 5 ου αι. π.χ. να ανήκει στο παρελθόν. γ. Η επίδραση του χριστιανισμού Η εμφάνιση του χριστιανισμού διαδραμάτισε με τη σειρά της τον δικό της ρόλο στις αλλαγές που υπέστη ο θεσμός του γάμου και θέση της γυναίκας. Πολλές γυναίκες ανύπανδρες, χωρισμένες, ακόμη και μερικές ιερόδουλες στρέφονταν προς τον χριστιανισμό με μεγάλη αφοσίωση 9 Τα μέτρα της αυγούστειας περιόδου έγιναν πιο σκληρά με την θέσπιση των νόμων αφ ενός του lex Iulia de maritandis ordinibus, ο οποίος ρύθμιζε τον γάμο, ενθάρρυνε την τεκνοποίηση με προνόμια και τιμωρούσε τους άγαμους ή τους άτεκνους, αφετέρου του lex de adulteriis coercendis, ο οποίος ρύθμιζε το θέμα της μοιχείας. Η μοιχεία ορίστηκε ως δημόσιο ποινικό αδίκημα και αφορούσε κατά κόρον τις γυναίκες. Περαιτέρω βλ. Treggiari, Roman Marriage: Iusti Coniuges from the time of Cicero to the time of Ulpion (1991) 199. Για τους αυγούστειους νόμους, βλ. Grubbs, Women and the law in the Roman Empire: A sourcebook on Marriage, Divorce and Widowhood (2002) 84, Arjara, Women and Law in Late Antiquity (1996) 194, Bauman, Women and Politics in ancient Rome (1992) 105-106. Για το θέμα της μοιχείας, βλ. Patterson, The family in Greek History (1998) 114-121, Gardner, Women in Roman Law and Society (1986) 127-129. 10 Με τον όρο sine manu δηλώνεται η εξάρτηση της γυναίκας από τον πατέρα της ακόμη και μετά τον γάμο της. Το γεγονός αυτό έθετε την γυναίκα υπό την προστασία του πατέρα και προφύλασσε τα δικαιώματά της σχετικά με την διαχείριση της περιουσίας της. Στην αντίθετη περίπτωση, η γυναίκα παντρευόταν cum manu και βρισκόταν υπό την προστασία του άνδρα της. Για το καθεστώς sine manu/ cum manu, βλ. Gardner (1986) 11-14, 67-77, Pomeroy (1975) 120-137. 6

ξοδεύοντας πολλά χρήματα. 11 Η MacNamara εκφράζει πως δημιουργήθηκε ένας αρκετά επικίνδυνος κύκλος γυναικών με έντονο δυναμισμό και «αρρενωπότητα» (manliness) ως ένδειξη αντίδρασης και κριτικής στην ανδρική κυριαρχία και τις ισχύουσες επιταγές του γάμου. 12 Οι γυναίκες της εποχής φαίνεται πως προσπαθούσαν να βρουν τρόπους και όπλα για την αντιμετώπιση και τη σύγκρουση εν τέλει με τις δομές της πατριαρχικής κοινωνίας. Αυτή η αντίδραση και η σταδιακή ανεξαρτητοποίηση των γυναικών είχε ως αποτέλεσμα όχι μόνον τη σύγχυση των μέχρι πρότινος προτύπων άνδρα και γυναίκας, αλλά και την εμφάνιση τάσεων που ξενίζουν ως ένα βαθμό για τα δεδομένα της εποχής, όπως η πορνεία. Την κατάσταση αυτή, η οποία φαίνεται πως πολύ γρήγορα έλαβε ανεξέλεγκτες διαστάσεις, ανέλαβαν να βελτιώσουν και να αποτρέψουν πολλοί χριστιανοί μέσα από τα κηρύγματά τους προάγοντας συχνά τόσο τον γάμο, ως μέσο λύτρωσης και αποφυγής ακραίων ανήθικων συμπεριφορών, όσο και την αγαμία. 13 δ. Σταδιακή μεταβολή του γάμου και των συζυγικών πρακτικών Η εικόνα σχετικά με τον θεσμό του γάμου φαίνεται πως είναι αρκετά διαφορετική κατά την ελληνιστική περίοδο, καθώς δεν σημαίνει πια μόνο τη συνέχιση του οίκου ή απλώς την οικονομική διαχείριση της κοινής συζυγικής περιουσίας, όπως στην κλασική εποχή. H ελληνική πολιτισμική ταυτότητα κλονιζόταν και γι αυτό τον λόγο επιχειρούνταν προσπάθειες 11 Μάρκος 13.12, Λουκάς 12.4953, Ματθαίος 10.34. 12 Για την «αρρενωπότητα» των γυναικών βλ. MacNamara, Gendering Virtue (1999) 155. Για την ερμηνεία αυτής της αντίδρασης των γυναικών, βλ. MacDonald, Early Christian women and pagan opinion (1996) 183. Για τις γυναίκες στις χριστιανικές κοινωνίες, βλ. Beattie, Women and Marriage in Paul and his early interpreters (2005) 19-25, Witte, The goods and goals of Marriage (2001) 1028. 13 Για παράδειγμα, ο Απόστολος Παύλος στην επιστολή Α Κορινθίους 7, ο οποίος αναφέρεται και στο θέμα της πορνείας εκείνη την εποχή, η οποία είχε γίνει πια σημαντικό πρόβλημα στην Κόρινθο. 7

ανασύστασής της και ανάδειξής της με κάθε τρόπο. 14 Ο γάμος αποκτά άλλη βαρύτητα και οι γυναίκες, κατά τον Πλούταρχο τουλάχιστον, είναι ικανές να εκδηλώσουν πλήθος αρετών κατά παρόμοιο τρόπο με τους άνδρες, ένα στοιχείο το οποίο εκφράζεται ρητά στο έργο του Γυναικών Αρεταί. 15 Μολαταύτα, την πρώτη ίσως εξιδανικευμένη και αρκετά μοντέρνα για την εποχή αντίληψη του γάμου περιγράφει ο Οικονομικός του Ξενοφώντα, που χρονολογείται περί το 370 π.χ. Ο Ξενοφώντας σ αυτήν την πραγματεία του αντιλαμβάνεται τον γάμο ως μια οικονομική επιτυχία, η οποία επέρχεται εν τέλει από τα οφέλη που προσφέρουν η κοινωνία, η συντροφικότητα των δύο συζύγων και κυρίως η εκπαίδευση της συζύγου από τον σύζυγο, Ισχόμαχο. 16 Ήδη από τότε φαίνεται πως τίθενται οι πρώτες βάσεις της έννοιας της συνεργασίας και του αμοιβαίου σεβασμού, αλλά δεν συνεπάγεται ότι οι σύζυγοι είναι ίσοι (Arjava (1996) 128). Είναι αξιοσημείωτο πως παρά το γεγονός ότι παρατηρείται μια προσπάθεια βελτίωσης της θέσης της γυναίκας, η ανδρική κυριαρχίαηγεμονία συνεχίζει να υφίσταται κυρίως στο πλαίσιο του οίκου. Η αρμονία και η αμοιβαιότητα στον γάμο βασίζεται κυρίως στη σιωπή και στην υποταγή της γυναίκας στην ηγεμονία του συζύγου της, την οποία έπρεπε να θεωρεί σχεδόν δεδομένη, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και η Chapman. 17 H συζήτηση για τον θεσμό του γάμου κατά την αυτοκρατορική περίοδο ήταν ένα θέμα που είχε απασχολήσει τους ανθρώπους του πνεύματος αυτής της περιόδου. Στωικοί και Επικούρειοι καταπιάστηκαν με τον 14 Swain (1999) 89-91, Foucault, The History of Sexuality, τόμ. ΙΙΙ (1986) 83-95, 148-9. 15 242F. Βλ. McInerney (2003) 321-236, όπου γίνεται αναφορά στην «ανδροπρεπή» αρετή των γυναικών, όπως εμφανίζεται στο Γυναικών Αρεταί. 16 Pomeroy, Reflections on Plutarch, Advice to the Bride and Groom: Something Old, Something New, Something Borrowed (1999) 33-34, Xenophon Oeconomicus: A Social and Historical Commentary (1994). 17 Chapman (2011) 12, 14-25. Για το θέμα της ηγεμονίας του άνδρα, βλ. περαιτέρω κεφ. IV. 8

θεσμό αυτό προωθώντας το συζυγικό σεξ και την τεκνοποιία. 18 Σημαντική θέση σ αυτή τη συζήτηση κατέχει και το αρχαίο ελληνικό μυθιστόρημα, μέσα από το οποίο ως επί το πλείστον προωθείται ο συζυγικόςετεροφυλοφιλικός έρωτας με κάποιες εξαιρέσεις, όπως στην περίπτωση του μυθιστορήματος του Αχιλλέα Τάτιου, Κατά Λευκίππην και Κλειτοφώντα. 19 Όπως φαίνεται και στο έργο του Τάτιου, η επιλογή του ενός από τους δύο τύπους έρωτα συνεπαγόταν διλήμματα στους πεπαιδευμένους ανθρώπους, στοιχείο που αναδύεται και από τον Ερωτικό του Πλουτάρχου. Σε γενικές γραμμές φαίνεται πως προάγεται μια τάση προάσπισης του θεσμού του γάμου, στο πλαίσιο του οποίου βασιλεύει η αμοιβαία αγάπη και φροντίδα, η έννοια της κοινωνίας και της ολοκληρωτικής ένωσης. Ο Swain αιτιολογεί από μια διαφορετική σκοπιά αυτήν την έντονη προώθηση του γαμικού μοντέλου και της ετερόφυλης, συζυγικής κατά την οποία ο γάμος είναι ένα μέσο θεμελίωσης της πολιτισμικής ταυτότητας που βρισκόταν υπό αμφισβήτηση (Swain (1999) 88-90). Μέλημα ήταν η ανάδειξη του ένδοξου κλασικού παρελθόντος και η ενδυνάμωση της αναπαραγωγής. Παρατηρείται μια ανάγκη ηθικής βελτίωσης του ατόμου μέσα από τον συζυγικό δεσμό όχι μόνον στο πλαίσιο της συζυγίας αλλά και στον ευρύτερο δημόσιο βίο, ένα στοιχείο που θα επισημανθεί στο κεφ. IV (Foucault, τομ. ΙΙΙ (1986) 74-75). Ο Πλούταρχος με τη σειρά του ενδύει τον γάμο με έναν φιλοσοφικό μανδύα και αποσκοπεί σε ηθικά ανώτερους συζύγους. 20 Ως προς το στοιχείο της αμοιβαιότητας και της προάσπισης του γάμου φαίνεται πως πρόσκειται στην ιδεολογία των φιλοσοφικών ρευμάτων των Στωικών και των 18 Για περαιτέρω πληροφορίες για την προσέγγιση του γάμου από αυτά τα ρεύματα βλ. Chapman (2011) 50-55. 19 Βλ. Τατίου, Κατά Λευκίππην και Κλειτοφώντα, κεφ.35-38 στο λόγο του Κλειτοφώντα, ο οποίος υπερασπίζεται τον ετεροφυλοφιλικό έρωτα έναντι του Μενέλαου που τάσσεται υπέρ του παιδεραστικού. 20 Τη σημασία της φιλοσοφίας στο πλουταρχικό έργο επισημαίνει και σχολιάζει η VanHoof, Plutarch s Practical Ethics: The social Dynamics of Plhilosophy (2010) 77. 9

Επικούρειων. Η κατάσταση, ωστόσο, φαίνεται πως δεν είναι τόσο εξιδανικευμένη, όσο την παρουσίασε ο Foucault, καθώς η γυναίκα, όπως προανέφερα, παρόλη τη σταδιακή απόκτηση ελευθεριών, πρακτικά είναι υπό την κυριαρχία και την καθοδήγηση του συζύγου της. 21 Στα Γαμικά Παραγγέλματα παρόλο που παρουσιάζεται εντούτοις ένα περισσότερο εξιδανικευμένο πρότυπο γάμου κι έρωτα το στοιχείο της ανδρικής ηγεμονίας στο πλαίσιο του γάμου είναι εμφανώς υπαρκτό. Εν κατακλείδι, ο θεσμός του γάμου και οι διαπροσωπικές σχέσεις των συζύγων αποτελούν προσφιλές θέμα πραγμάτευσης κατά την αυτοκρατορική περίοδο. Η επικέντρωση σε αυτά τα θέματα στο πλαίσιο της ερωτικής λογοτεχνίας προδίδει το ενδιαφέρον των πεπαιδευμένων ανθρώπων της εποχής για αυτό το ζήτημα. Οι κοινωνικοπολιτικές αλλαγές που σημειώνονται αυτή την εποχή επηρεάζουν αναπόφευκτα και τον ιδιωτικό βίο. Οι παραδοσιακές δομές του συζυγικού προτύπου φαίνεται να αμφισβητούνται, ως έναν βαθμό τουλάχιστον, και να προβάλλονται μέσα από τα λογοτεχνικά/φιλοσοφικά κείμενα πρότυπα συζυγικών σχέσεων, όπου ο ρόλος της γυναίκας είναι φανερά αναβαθμισμένος. Η νέα αυτή εικόνα που σκιαγραφείται στα έργα αυτά εγείρει το ενδιαφέρον για τον ρόλο που διαδραματίζει η σύζυγος στο πλαίσιο του γάμου και στο βαθμό που αυτή συμβάλλει για την αρμονική συνύπαρξή της με τον σύζυγό της. Στη συνέχεια, θα επιχειρήσω να παρουσιάσω την άποψη του Πλουτάρχου περί γάμου κι έρωτα στα Γαμικά Παραγγέλματα και τον Ερωτικό. 21 Η Wohl μιλά για «κατάρρευση του οικοδομήματος του Foucault», καθώς η ίδια δεν εντοπίζει σε τόσο μεγάλο βαθμό την αμοιβαιότητα στο πλουταρχικό κείμενο, βλ. Wohl, Scenes from a marriage: Love and Logos in Plutarch s Coniugalia Praecepta (1997) 173. 10

ΙΙΙ. Ο έρωτας και o γάμος στον Πλούταρχο Στο παρόν κεφάλαιο θα επικεντρωθώ στην προσπάθεια ανασύστασης και παρουσίασης της πλουταρχικής αντίληψης περί γάμου και έρωτα, στοιχείο το οποίο θα διευκολύνει τη μελέτη των κοινωνικών και ιδιωτικών διαστάσεων που λαμβάνουν οι δύο αυτές έννοιες, όπως αναδύονται μέσα από τα Γαμικά Παραγγέλματα και τον Ερωτικό του Πλουτάρχου. Είναι αξιοσημείωτο ότι παρατηρούνται πολλές ομοιότητες σε αυτά τα έργα σχετικά με το μοντέλο του συζυγικού έρωτα που προτείνει ο Πλούταρχος. Φαίνεται πως ο ίδιος επιχειρεί να παρουσιάσει ένα εξιδανικευμένο πρότυπο γάμου κι έρωτα όπου οι έννοιες της κράσεως, μίξεως, ἁρμονίας, φιλίας, ἀρετῆς έχουν σημαίνουσα θέση και αποτελούν τον βασικό κορμό του πλουταρχικού γαμικού μοντέλου. 22 Αξίζει να σημειωθεί πως αρκετοί μελετητές έχουν καταπιαστεί με το δίπολο έρωτα-γάμου στα Γαμικά Παραγγέλματα και τον Ερωτικό. Οι ανανεωμένες συζυγικές πρακτικές που παρουσιάζει ο Πλούταρχος βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Μέσα από τα δύο προαναφερθέντα έργα αναδεικνύεται σε μεγάλο βαθμό πάντως μια πρώιμη φάση απόκτησης ελευθεριών και σταδιακής ανεξαρτητοποίησης των γυναικών, όπως επισημαίνει η Foxhall. 23 Αυτή η κατάσταση φαίνεται πως δεν βρίσκει ιδιαίτερα σύμφωνο τον Πλούταρχο καθώς προβάλλει ένα περισσότερο παραδοσιακό πρότυπο συζύγου στα έργα του, όπως θα φανεί στη συνέχεια. 22 Την παρουσία αυτών επισημαίνουν και η Tsouvala, Love and Marriage (2014) 121 και η Wohl (1997) 171-172. 23 Foxhall (1999) 138-150. Βέβαια η Foxhall εστιάζει στην έντονη επίδραση της ρωμαϊκής νομοθεσίας στα ελληνικά ήθη. Οι δύο πολιτισμοί πορεύονταν αντικριστά. 11

Α. Γαμικά Παραγγέλματα Πρώτος σταθμός της μελέτης είναι τα Γαμικά Παραγγέλματα, 24 μια πραγματεία περί γάμου η οποία ανήκει στο γραμματειακό είδος των παραγγελμάτων και συγκαταλέγεται στην ερωτική λογοτεχνία της αυτοκρατορικής περιόδου. Μέσα από αυτήν την επιστολικής μορφής πραγματεία ο Πλούταρχος ξεδιπλώνει ένα γαμικό μοντέλο, το οποίο, κατά τη δική του τουλάχιστον εκδοχή, αποτελεί το πιο κατάλληλο ίσως «φάρμακο» για την πραγμάτωση ενός ευτυχισμένου και αρμονικού έγγαμου βίου. Προϋπόθεση για έναν τέτοιο γάμο είναι ο λόγος, η αρμονία και η φιλοσοφία (138C). -Σύντομη παρουσίαση Τα Γαμικά Παραγγέλματα αποτελούνται από πλήθος συμβουλών, οι οποίες απευθύνονται ως γαμήλιο δώρο στον Πολλιανό και την Ευρυδίκη, μαθητές του Πλουτάρχου, οι οποίοι ήταν ένα νιόπαντρο ζευγάρι (138C). 25 Η πλειονότητα των συμβουλών απευθύνεται στην Ευρυδίκη κάτι που προκαλεί την περιέργεια του αναγνώστη. 26 Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι παραινέσεις του Πλουτάρχου δίνονται μέσα από πολλά παραδείγματα και εικόνες, μεταφορές και παρομοιώσεις καθιστώντας συνεπώς το κείμενο αρκετά παραστατικό αλλά και αινιγματικό ταυτόχρονα σε ορισμένα σημεία. Στα Γαμικά Παραγγέλματα ο συγγραφέας μοιράζεται με το νιόπαντρο ζεύγος τη δική του τέχνη 24 Το πρωτότυπο κείμενο των Γαμικών Παραγγελμάτων που παρατίθεται στο εξής στην παρούσα εργασία ακολουθεί την έκδοση της Loeb, Babbit F. (transl.), Plutarch: Moralia Volume II, Loeb Classical Library, 1928. Ο σχολιασμός της Pomeroy είναι ο πιο συστηματικός που διαθέτουμε, Pomeroy (1999) 42-57. Για ενδιαφέρουσα ανάλυση, Chapman (2011), Goessler, Advice to the Bride and Groom: Plutarch Gives a Detailed Account of His Views on Marriage (1999) 97-115. 25 κοινὸν ἀμφοτέροις πέμπω δῶρον, εὐχόμενος τῇ Ἀφροδίτῃ τὰς Μούσας παρεῖναι καὶ συνεργεῖν (138C). 26 Από τις 48 συμβουλές οι 28 απευθύνονται στην Ευρυδίκη, 11 και στους δύο και μόλις οι 9 στον Πολλιανό. 12

καθοδήγησης στον έγγαμο βίο και εστιάζει στις προσωπικές σχέσεις των συζύγων, του δεσμού που τους ενώνει και γενικότερα της ορθής συμπεριφοράς του ενός στον άλλο. -Ο γάμος ως ολοκληρωτική ένωση Η γαμήλια ένωση δεν είναι απλώς ένας πατροπαράδοτος θεσμός (πάτριον θεσμόν, 138Β), αλλά μια κρᾶσις, μια αδιαίρετη ένωση. Ο Πλούταρχος μέσα σε ένα χωρίο κομβικής σημασίας (142F) κατορθώνει να παρουσιάσει το καταλληλότερο, κατά την γνώμη του, μοντέλο περί γάμου μέσα από τη χρήση παρομοιώσεων, του σχήματος χιαστί και μεταφορών, στοιχείο που αποτελεί δείγμα της ρητορικής τεχνικής του. 27 Ο συγγραφέας εξοβελίζει από τον θεσμό αυτό κάθε στοιχείο το οποίο παραπέμπει σε προσωρινές απολαύσεις και την κάρπωση ηδονών, καθώς αυτές είναι αδύνατον να αποτελέσουν τον θεμέλιο λίθο για μια ισορροπημένη και ευτυχισμένη σχέση. Ακόμη και η προίκα αλλά και η τεκνοποιία φαίνεται να μην αποτελούν αυτοσκοπό σε ένα γάμο κατά τον Πλούταρχο. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην φράση καὶ γάμος ὁ μὲν τῶν ἐρώντων ἡνωμένος καὶ συμφυής ἐστιν (142F), η οποία αγγίζει τα όρια ενός άτυπου νόμου, αφού αναδεικνύεται το σημαντικότερο όλων: ο γάμος δεν είναι απλώς μια συμβίωση αλλά η ολοκληρωτική ένωση των ερωτευμένων συζύγων. 28 Η Patterson εντοπίζει μια τριαδική δομή στωικής προέλευσης στην οποία βασίζεται ένας γάμος (Patterson (1999) 127-138). Η τριμερής αυτή δομή αποτελείται από το σώμα, την ψυχή και την περιουσία. Οι δύο σύζυγοι στον έγγαμο βίο μοιράζονται και συμμετέχουν από κοινού στη 27 Τῶν σωμάτων οἱ φιλόσοφοι τὰ μὲν ἐκ διεστώτων λέγουσιν εἶναι καθάπερ στόλον καὶ στρατόπεδον, τὰ δ' ἐκ συναπτομένων ὡς οἰκίαν καὶ ναῦν, τὰ δ' ἡνωμένα καὶ συμφυῆ καθάπερ ἐστὶ τῶν ζῴων ἕκαστον. σχεδὸν οὖν καὶ γάμος ὁ μὲν τῶν ἐρώντων ἡνωμένος καὶ συμφυής ἐστιν, ὁ δὲ τῶν διὰ προῖκας ἢ τέκνα γαμούντων ἐκ συναπτομένων, ὁ δὲ τῶν συγκαθευδόντων ἐκ διεστώτων, οὓς συνοικεῖν ἄν τις ἀλλήλοις οὐ συμβιοῦν νομίσειε. δεῖ δέ, ὥσπερ οἱ φυσικοὶ τῶν ὑγρῶν λέγουσι δι' ὅλων γενέσθαι τὴν κρᾶσιν, οὕτω τῶν γαμούντων καὶ σώματα καὶ χρήματα καὶ φίλους καὶ οἰκείους ἀναμειχθῆναι δι' ἀλλήλων (142F). 28 Βλ. σημ. 28 τις υπογραμμισμένες φράσεις. 13

διαχείριση των σωμάτων τους, των ψυχών τους, αλλά και της κοινής τους πια περιουσίας. Η αρμονία των τριών αυτών στοιχείων είναι ικανή να συμβάλλει στην επίτευξη της συνολικής αρμονίας του ζευγαριού. Το χωρίο όπου ανήκει το απόσπασμα που προαναφέρθηκε (142F) αυτό νομίζω ότι περικλείει τη συνολική θεώρηση της πλουταρχικής άποψης περί γάμου. Ωστόσο, ο Πλούταρχος περιθωριοποιεί ως ένα βαθμό το σώμα και την περιουσία προωθώντας την ένωση των ερωτευμένων ψυχών με συνέπεια η αρμονία των ψυχών του ζευγαριού να είναι το πρώτο μέλημά του. -Επίτευξη αρμονικού κλίματος Ο Πλούταρχος μέσα από τις παραινέσεις του στα Γαμικά Παραγγέλματα επιχειρεί να αποτυπώσει τον γάμο ως μια συνεχή προσπάθεια για τη διατήρηση μιας υγιούς και αρμονικής σχέσης. Οι δύο νέοι οφείλουν να προσπαθούν να παραμερίζουν τις δυσκολίες και τα καθημερινά προσκρούματα, 29 έτσι ώστε να προφυλάξουν τη σχέση τους από πιθανά σοβαρά προβλήματα. Για να επιτευχθεί αυτό απαιτείται υπομονή και διαλλακτικότητα και από τους δύο συζύγους. Άλλωστε, όπως εκφράζει και η Chapman, η αντίδραση της συζύγου προς την ανάγκη συμμόρφωσής της στις ανδρικές επιταγές θα ήταν σχεδόν καταστροφικό. 30 Η σύζυγος εντούτοις οφείλει να δείχνει περισσότερη υπομονή κι επιείκεια ακόμη και η παρέμβαση μιας άλλης γυναίκας δεν πρέπει να επιτρέψει τον χωρισμό του ζεύγους (144A). Ο Πλούταρχος δεν μένει μόνο σε αυτό αποτρέπει επίσης τον άνδρα από τις εξωσυζυγικές σχέσεις οι οποίες θα πληγώσουν τη σύζυγο, μολονότι ενίοτε μέσα στο κείμενο ο συγγραφέας αναφέρεται στην εξωσυζυγική σεξουαλική 29 141Β. Βλ. επίσης για τη διατήρηση αρμονικού κλίματος, 138D-E, 140B, 141B, 143F,144A. 30 Chapman (2011) 3. 14

δραστηριότητα των ανδρών. 31 Καθοριστικός είναι ο παράγοντας της συνεχούς εκπαίδευσης και της ενασχόλησης με την φιλοσοφία (138C, 145Β-C), ο οποίος συνδράμει στην επίτευξη ενός αρμονικού κι ευτυχισμένου γάμου. Ο σύζυγος αναλαμβάνει τον ρόλο του καθηγητή, του φιλοσόφου και του διδασκάλου της συζύγου του, η οποία εν τέλει μέσα από αυτή την επιμορφωτική διαδικασία θα καταφέρει να βελτιώσει το ήθος της και να προστατευτεί από πιθανές επικίνδυνες επιρροές (145D). Με την υπομονή και τη συμμόρφωση της γυναίκας στις επιθυμίες του άνδρα της αποφεύγεται η σύγκρουση του ζεύγους από πιθανούς κινδύνους. -Ο έρωτας στο πλουταρχικό γαμικό μοντέλο Τίθεται το ερώτημα όμως αν το μοντέλο γάμου που προτείνει ο Πλούταρχος περιλαμβάνει το στοιχείο του έρωτα. Μέσα στο κείμενο των Γαμικών Παραγγελμάτων ο συγγραφέας αναφέρεται ρητά στον έρωτα μόνο δύο φορές. 32 Στο χωρίο όπου ο Πλούταρχος παρουσιάζει σύντομα το ιδανικό πρότυπο του γάμου αναφέρει χαρακτηριστικά σχεδὸν οὖν καὶ γάμος ὁ μὲν τῶν ἐρώντων ἡνωμένος καὶ συμφυής ἐστιν (142F) η ένωση των ερωτευμένων σε μία οντότητα είναι η βάση από την οποία πρέπει να ξεκινήσει το ζεύγος για να χτίσει τον έγγαμο βίο του. Η αναφορά στους ερωτευμένους προϋποθέτει την ύπαρξη του ερωτικού συναισθήματος στο παντρεμένο ζευγάρι και συνεπώς συνεπάγεται πως είναι δυνατόν να ευδοκιμήσει ο έρωτας στο παντρεμένο ζευγάρι. Ακόμη και η τοποθέτηση του στοιχείου του έρωτα στο χωρίο όπου προωθείται το καταλληλότερο 31 144D. Γι αυτήν την άποψη και το συγκεκριμένο χωρίο, βλ. Nikolaides, Plutarch on women and Marriage (1997) 72-74, σύμφωνα με τον οποίο η Patterson, Plutarch's Advice to the Bride and Groom: Traditional Wisdom through a Philosophic Lens (1999) παραβλέπει την λέξη-κλειδί ἄδικον με την οποία ο Πλούταρχος επισημαίνει την αδικία και τον πόνο που υφίσταται η σύζυγος βιώνοντας την εξωσυζυγική σεξουαλική δραστηριότητα του άνδρα της. 32 138F, 142F. 15

μοντέλο γάμου θεωρώ ότι δεν είναι τυχαία, καθώς έτσι επισημαίνεται η βαρύτητα του ερωτικού συναισθήματος στη γαμήλια ένωση. Εκτός όμως από αυτό το απόσπασμα, ο Πλούταρχος προτρέπει το ζεύγος να αναζωπυρώνει διαρκώς τον έρωτά του στην αρχή μόλις του έργου του (ὀξὺν ἔρωτα τῶν νεογάμων ἀναφλεγόμενον, 138F). Συνεπώς, παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχουν πολυάριθμες αναφορές στον έρωτα στο πλαίσιο του γάμου συμπεραίνουμε ότι ο Πλούταρχος θεωρεί τον έρωτα ως αναπόσπαστο κομμάτι του γάμου. -Ηθική βελτίωση και αυτογνωσία στο πλαίσιο του γάμου Σημαίνουσα θέση στα Γαμικά Παραγγέλματα κατέχουν το ήθος των δύο συζύγων και η αδιάκοπη προσπάθεια επιμέλειας και βελτίωσης του χαρακτήρα τους. Ο έγγαμος βίος είναι για τον Πλούταρχο μια σημαντική περίοδος της ζωής κατά τη διάρκεια της οποίας το ζευγάρι δοκιμάζεται και προσπαθεί να επιτύχει την αρμονία και τη βελτίωση της ηθικής ποιότητάς του. Η MacNamara επιχειρηματολογεί πως ο Πλούταρχος μέσα από τα Γαμικά Παραγγέλματα προτείνει μια αναδιάρθρωση των ηθών της εποχής μέσα από την συνεχή προσπάθεια και την ενασχόληση με την φιλοσοφία. 33 Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως η πλειονότητά των συμβουλών του Πλουτάρχου στο νιόπαντρο ζευγάρι αποσκοπεί στη διαμόρφωση του ήθους. Αξιοπερίεργο είναι όμως το γεγονός ότι ο Πλούταρχος μόνο μία φορά μέσα στο κείμενο προτρέπει την Ευρυδίκη να καταπιαστεί με την φιλοσοφία και αυτή η συμβουλή τοποθετείται στο επιλογικό τμήμα του έργου (145Β). Η κομβική θέση της αναφοράς και η μοναδικότητά της την καθιστά αξιομνημόνευτη. Επιπροσθέτως, ο Πλούταρχος χρησιμοποιεί το κομβικό ομηρικό απόσπασμα (Ζ 429) όπου η Ανδρομάχη αποκαλύπτει στον Έκτορα την ολοκληρωτική της αγάπη και 33 Για την ηθική ανωτερότητα και την ηθική εξέλιξη των συζύγων, βλ. MacNamara (1999) 151-161. 16

την εξάρτησή της από αυτόν. Όπως ο Έκτορας συγκεντρώνει στο πρόσωπό του τις μορφές του πατέρα και του αδελφού για την Ανδρομάχη, ομοίως και ο Πολλιανός οφείλει να είναι φιλόσοφος και διδάσκαλος για την Ευρυδίκη (145Β) εκτός από σύζυγος. Βαρυσήμαντες είναι και οι έννοιες του αυτοελέγχου και της αυτογνωσίας, αφού για να υπάρξει μια γενικότερη βελτίωση στο πλαίσιο του γάμου, ο καθένας από τους δύο συζύγους οφείλει να στραφεί πρώτα στη βελτίωση του ήθους του. Το γνῶθι σαυτὸν ήταν άλλωστε ιδιαίτερα οικείο στον Πλούταρχο ως ιερέα του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς. 34 Η έννοια της αυτοκριτικής αποτελεί ένα μέσο το οποίο θα λειάνει τα τραχιά σημεία της φιλαυτίας. 35 Η διάθεση βελτίωσης του ἑαυτοῦ είναι αυτή τελικά που πρέπει να υπερισχύσει θέτοντας έτσι το ἑαυτοῦ ἐπιμελεῖσθαι στο επίκεντρο της προσοχής. -Η έννοια της χάριτος Ο Πλούταρχος μέσα στο πλαίσιο του θεσμού του γάμου εντάσσει και το θέμα της γυναικείας χάριτος 36 ως τη συγκατάθεση της ερωτευμένης γυναίκας στον σύζυγό της αποδεικνύοντας έτσι ότι η συζυγική σχέση δεν υφίσταται χωρίς την παρουσία της ερωτικής επαφής. 37 Η σύζυγος οφείλει να δείχνει με τέτοιο τρόπο την ερωτική της συγκατάθεση στον σύζυγό της, έτσι ώστε να είναι αξιοπρεπής και ερωτική ταυτόχρονα απέναντί του, χωρίς όμως να υιοθετεί ἑταιρικά στοιχεία. 38 Η ερωτική της συμπεριφορά πρέπει να συνάδει με το ενάρετο και σώφρον του ήθους της (142Α). Ακόμη και όταν υπάρχουν προστριβές ανάμεσα στο ζευγάρι η συζυγική κλίνη, η 34 Swain (1999) 90. 35 141D. 36 Βλ. ορισμένα χωρία για τα συμφραζόμενα στα οποία εμφανίζεται ο όρος χάρις, 138D, 141F-142A, 142B. 37 Beneker, The passionate statesman. Eros and Politics in Plutarch s Lives (2012) 38, υποσ. 86. 38 Βλ. 140C, 141E, 142B. 17

οποία παραπέμπει στην ερωτική συνεύρεση των συζύγων, είναι το μέρος όπου θα συμφιλιωθεί το ζεύγος (143Ε). Ο γάμος συνεπώς για τον Πλούταρχο δεν αποκλείει το συζυγικό σεξ, αλλά συνεπάγεται μια ένωση τόσο ψυχική όσο και σωματική. -Η συμμόρφωση της συζύγου στην ανδρική ηγεμονία Θα ήταν ελλιπής η παρουσίαση της άποψης του Πλουτάρχου περί γάμου κι έρωτα αν δεν γινόταν μνεία στο θέμα της ἡγεμονίας του άνδρα, ακόμη κι αν η σύζυγος φαίνεται σε όλη την έκταση των Γαμικών να είναι ο βασικός «ρυθμιστής» της σχέσης με τον άνδρα της. 39 Παρόλη την αντίληψη του Πλουτάρχου ότι το ζεύγος πρέπει να είναι ένα ον, μια μονάδα, ο Πλούταρχος δεν αφήνει εκκρεμές το θέμα της υποταγής της γυναίκας στον σύζυγό της. Η σύζυγος, φαινομενικά τουλάχιστον, καθίσταται υποδεέστερη έναντι του άνδρα της το πατριαρχικό πρότυπο είναι υπαρκτό στα Γαμικά Παραγγέλματα και έτσι αυτομάτως υπαγορεύεται ακριβώς αυτός ο ρόλος της υποταγής της συζύγου. Η γυναίκα οφείλει να συμμορφώνεται στον τρόπο ζωής του άνδρα της, στις επιθυμίες (140Α) και το ήθος του (140C), τους θεούς του (140C-D) και τη διάθεσή του για να υπάρξει μια σταθερή και ισορροπημένη κοινωνία. 40 Άλλωστε η υποταγή της γυναίκας ήταν διαρκής και θεωρούνταν για αιώνες σχεδόν δεδομένο. Ο σύζυγος έπρεπε να κρατά τα χαλινάρια στη συζυγική σχέση και να περιορίζει τη σύζυγο μέσα σε συγκεκριμένα όρια (139Β). Αυτή η πεποίθηση του Πλουτάρχου για την ανδρική κυριαρχία αντικατοπτρίζει τις παραδοσιακές αρχές του κλασικού παρελθόντος από τις οποίες φαίνεται να έχει επηρεαστεί. 41 Η Chapman επισημαίνει πως «ο Πλούταρχος προσφέρει την εικόνα της ιδανικής γυναίκας, της κοινωνικής 39 Για σχετική βιβλιογραφία, βλ. Wohl (1997) 170-186, η οποία επιμένει πως αν η σύζυγος δεν δεχθεί την ηγεμονία του άνδρα της τότε το αρμονικό οικοδόμημα θα καταρρεύσει. 40 Chapman (2011) 3-4. 41 Foxhall (1999) 141. Το ίδιο επισημαίνει και η Chapman (2011) 4-5. 18

και ταυτόχρονα δουλοπρεπούς, της παθητικής ερωμένης η οποία μπορεί να αναπτύξει την κυριαρχία της με ανδρώδη τρόπο αλλά διατηρεί τα θηλυκά της χαρακτηριστικά, αποδεχόμενη την ανδρική ηγεμονία». 42 Όπως προκύπτει από το ίδιο το κείμενο, αξίζει να επισημανθεί ότι μόνο μια νοῦν ἔχουσα γυναίκα μπορεί να καταφέρει να ενσαρκώσει αυτό το πρότυπο. 43 42 Chapman (2011) 5. Για περαιτέρω απόψεις σχετικά με το θέμα της ηγεμονίας του συζύγου, βλ. Stadter, Philosophos kai Philandros: Plutarch's View of Women in the Moralia and Lives (1999) 173, Wohl (1997), η οποία επιμένει πως αν η σύζυγος δεν δεχθεί την ηγεμονία του άνδρα της τότε το αρμονικό οικοδόμημα θα καταρρεύσει. Ο Nikolaides (1997) 47 υποστηρίζει ότι ο Πλούταρχος αντιμετωπίζει τους συζύγους ισάξια στη διατήρηση της αρμονίας του οίκου. Βλ. επίσης Patterson (1999) 134-135, Blomqvist, From Olympias to Aretaphila. Women in Politics in Plutarch (1997) 86-87. 43 Ακόμη κι αν δεν χρησιμοποιείται στα Γαμικά Παραγγέλματα η ίδια φράση που συναντάμε στον Ερωτικό, παρατηρούμε πως στα Γαμ. Παρ. εμφανίζεται αρκετές φορές η έννοια της σώφρονος γυναίκας (139C, 141A, 142C, 144A, 144E, 145B). 19

Β. Ερωτικός -Σύντομη παρουσίαση Η άποψη του Πλουτάρχου περί έρωτα και γάμου σκιαγραφείται πληρέστερα στον Ερωτικό του. 44 Ο Πλούταρχος στο πλαίσιο της εορτής των Ἐρωτιδείων και υπό τις συνθήκες της αναταραχής της κοινωνίας των Θεσπιών που γέννησε ο έρωτας της χήρας και μεγαλύτερης σε ηλικία, Ισμηνοδώρας για τον νεαρό Βάκχωνα επιδιώκει με κάθε τρόπο να πείσει τους συνομιλητές του για την ανωτερότητα της συζυγικής αμοιβαίας αγάπης. 45 Η θετικά προσκείμενη άποψη του Πλουτάρχου υπέρ του γάμου γίνεται έκδηλη πολύ νωρίς μέσα στο έργο, εφόσον πηγαίνει αμέσως στις Θεσπιές με τη γυναίκα του λίγο μετά τον γάμο του για να θυσιάσει προς τιμή του θεού Έρωτα (749Β). Λίγο αργότερα στο κείμενο προσδίδει στη γαμήλια ένωση το στοιχείο της ιερότητας (ἱερωτέρα κατάζευξις, 750C). Ο Πλούταρχος συμπληρώνει στη συνέχεια μέσω του αφηγητή (Αυτόβουλου, γιος του Πλουτάρχου) πως ο έρωτας που αναπτύσσεται στο πλαίσιο του γάμου συμβάλλει στην αθανασία του ανθρώπου (752Α). 46 Η ηδονή φαίνεται πως δεν έχει ιδιαίτερη σημασία για τον Πλούταρχο η φιλία είναι το μέσο το οποίο θα οδηγήσει τον ερωτευμένο στη ψηλάφηση της αρετής (750D, 751B). Αυτός που θα οδηγήσει τον ερώμενο στην αρετή είναι ο νοῦν ἔχων, ο οποίος είναι άξιος να κατέχει τη θέση του κυβερνήτη και του καθοδηγητή. Ξεκινώντας από αυτήν την ιδέα, η οποία αρχικά αφορά τον παιδεραστικό έρωτα, ο Πλούταρχος την αναπροσαρμόζει στην επιχειρηματολογία του υπέρ του ετεροφυλοφιλικού-συζυγικού έρωτα. Συνεπώς, προκύπτει σταδιακά η αντίληψη ότι όπως ένας σώφρων εραστής 44 Το πρωτότυπο κείμενο που παρατίθεται στο εξής ακολουθεί την έκδοση της Loeb, Helmbold W. (transl.), Plutarch s Moralia Volume IX,Loeb Classical Library, 1961. 45 Για τη ρητορική τεχνική του Πλούταρχου στον Ερωτικό, βλ. Brenk, All for Love: The Rhetoric of Exaggeration in Plutarch s Erotikos (2000) 45-57. 46 Τὸν γαμήλιον ἐκεῖνον καὶ σενεργὸν ἀθανασίας τῷ θνητῷ γένει, σβεννυμένην ἡμῶν τὴν φύσιν αὖθις ἐξανάπτοντα διὰ τῶν γενέσεων (752Α). 20

μπορεί να καθοδηγήσει τον ερώμενό του. Συνεπώς και μια νοῦν ἔχουσα γυναίκα, όμορφη, στην ακμή της ηλικίας της και από καλή γενιά, όπως η Ισμηνοδώρα δεν υστερεί σε τίποτα να καθοδηγήσει με τη σύνεσή της τον Βάκχωνα. Με την φρόνηση (τῷ φρονεῖν) και την αγάπη της προς αυτόν (τῷ φιλεῖν) έχει τη δυνατότητα να κυριαρχήσει παρέχοντας στον σύντροφό της πλήθος ωφελημάτων. 47 Ο έρωτας, κατά τον Πλούταρχο, είναι ο θεμέλιος λίθος για την ένωση ενός άνδρα και μιας γυναίκας. Η πρόταξη των λέξεων στέργεσθαι και στέργειν (767D-E) αποκαλύπτει την άποψη του Πλουτάρχου ότι ο έρωτας και η αμοιβαιότητα της προσφοράς και της αγάπης είναι ο συνδετικός κρίκος που ενώνει τους συζύγους και τους καθιστά ανθεκτικούς στις δυσκολίες του χρόνου. Η αμοιβαιότητα και η ανωτερότητα της αγάπης των συντρόφων αποδεικνύονται και μέσα από την κοινή και ανιδιοτελή κοινωνία πάσης φύσεως αγαθών. Είναι η αφετηρία από την οποία οι δύο σύζυγοι θα κατατροπώσουν το θράσος, το σοβαρόν και το ἀνάγωγον του χαρακτήρα τους (767Ε). Ο έρωτας για τον Πλούταρχο στο πλαίσιο του γάμου είναι μια βίαιη ένωση των ψυχών τους, τις οποίες ενώνουν στην πυρά της αγάπης. 48 Είναι η βάση για την καλλιέργεια της φιλίας και της αμοιβαίας αγάπης (761D, 769Α). Στον Ερωτικό ο Πλούταρχος πλέκει το εγκώμιο του Έρωτα (756Α-763F) στο πλαίσιο του οποίου τιμάται η θεϊκή φύση και η ανυπέρβλητη δύναμή του. Ο Πλούταρχος επιλέγει να εντάξει αυτήν την δυναμική του έρωτα 47 καὶ μᾶλλον ἂν Ἔρως ἐγγένηται [καὶ] καθάπερ πνεῦμα κυβερνήτου μὴ παρόντος ἐτάραξε καὶ συνέχεε τὸν γάμον οὔτ' ἄρχειν δυναμένων οὔτ' ἄρχεσθαι βουλομένων. εἰ δ' ἄρχει βρέφους μὲν ἡ τίτθη καὶ παιδὸς ὁ διδάσκαλος ἐφήβου δὲ γυμνασίαρχος ἐραστὴς δὲ μειρακίου γενομένου δ' ἐν ἡλικίᾳ νόμος καὶ στρατηγὸς οὐδεὶς δ' ἄναρκτος οὐδ' αὐτοτελής, τί δεινὸν εἰ γυνὴ νοῦν ἔχουσα πρεσβυτέρα κυβερνήσει νέου βίον ἀνδρός, ὠφέλιμος μὲν οὖσα τῷ φρονεῖν μᾶλλον ἡδεῖα δὲ τῷ φιλεῖν καὶ προσηνής; (754 C-D).Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το δίπολο φρονεῖν-φιλεῖν, αλλά και για την σύνδεση του Ερωτικού με το Περί ηθικής αρετής, βλ. Beneker (2012) 31-39. 48 οὐ γὰρ ἁπλῶς κοινὰ τὰ φίλων <οὐδὲ πάντων> ἀλλ' οἳ τοῖς σώμασιν ὁριζόμενοι τὰς ψυχὰς βίᾳ συνάγουσι καὶ συντήκουσι (767Ε). 21

μέσα στο κοινωνικό γεγονός της γιορτής των Ἐρωτιδείων και των αγώνων λόγου περί ετεροφυλοφιλικού και παιδεραστικού έρωτα. 49 Στον δεύτερο λόγο του (756Β-763F), ο Πλούταρχος ως διαιτητής του αγώνα λόγων παρουσιάζεται ως ειδήμων στα ερωτικά ζητήματα και αντικρούει την άποψη του Πεμπτίδη σύμφωνα με την οποία ο έρωτας είναι απλώς ένα ανθρώπινο πάθος. 50 Ο Έρωτας, κατά τον συγγραφέα, είναι θεός και χάρη σ αυτόν η Αφροδίτη δημιουργεί αισθήματα στοργής και απόλυτης ένωσης, φιλότητος καὶ συγκράσεως (756Ε). Τα έργα της Αφροδίτης δεν θα είχαν καμία απολύτως αξία χωρίς την συμβολή του Έρωτα (759E-F). O έρωτας είναι αυτός που καθοδηγεί τους νέους στην αρετή και την φιλία (758C). Η επιχειρηματολογία του Πλουτάρχου περιλαμβάνει επίσης την σύγκριση του θεού Άρη και του Έρωτα μέσα από την οποία αναδύεται η ανωτερότητα του τελευταίου. -Η σωματική-σεξουαλική διάσταση του έρωτα Μια άλλη έκφανση του έρωτα κατά την πλουταρχική σκέψη είναι σωματική-σεξουαλική διάσταση του συζυγικού έρωτα. Ο Πλούταρχος δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ στην ερωτική ζωή και δραστηριότητα των δύο συζύγων παρά μόνο πολύ διακριτικά, ένα στοιχείο που προκύπτει και από την ανάγνωση των Γαμικών Παραγγελμάτων. Θεωρεί το συζυγικό σεξ ένα «απαραίτητο συστατικό της ανθρώπινης ζωής». 51 Ο Beneker εκφράζει την άποψη ότι η συζυγική σχέση χωρίς την παρουσία του έρωτα είναι δείγμα έλλειψης συνοχής, ένα στοιχείο που αναδύεται και από τα Γαμικά Παραγγέλματα (142F), καθώς γίνεται αναφορά στην ολοκληρωτική ένωση των συζύγων (Beneker (2012) 38). Η ερωτική ένωση των συζύγων 49 Για περαιτέρω συζήτηση σχετικά με το θέμα παιδεραστικού-ετεροφυλοφιλικού έρωτα βλ. κεφ. IV. B της παρούσας μελέτης. 50 750A. Ο Lucchesi επισημαίνει επίσης το στοιχείο ότι ο Πλούταρχος παρουσιάζεται ως ειδικός («as a reliable expert»), Lucchesi (2013) 213-214. 51 Walcot, Plutarch on Sex (1998) 166, 183-185. 22

καλλιεργεί την τιμή, την χάριν και την αμοιβαία αγάπη (ἀγάπησιν ἀλλήλων). 52 Η έννοια ωστόσο της χάριτος παραπέμπει στη συγκατάθεση και την ερωτική προσέγγιση της γυναίκας στην ερωτική πρόσκληση του συζύγου της. 53 Η κατ επανάληψη χρήση της στα Γαμικά Παραγγέλματα και τον Ερωτικό αποτελούν ενδεχομένως ένα τεκμήριο πως οι σεξουαλικές συζυγικές σχέσεις είναι αναπόσπαστο μέρος της ένωσης του ζεύγους στην πλουταρχική σχέψη. Συνοψίζοντας, η μελέτη των Γαμικών Παραγγελμάτων και του Ερωτικού που προηγήθηκε σκιαγραφεί την ιδιαίτερα θετική ματιά του Πλουτάρχου στον θεσμό του γάμου και τον ρόλο του έρωτα στο πλαίσιο αυτού. Το ερωτικό συναίσθημα αποτελεί θεμέλιο λίθο και προϋπόθεση για έναν ευτυχισμένο και αρμονικό γάμο. Ο έρωτας μέσω της ανυπέρβλητης δύναμής του θα ενδυναμώσει τη σχέση του ζευγαριού, θα γίνει το μέσο που θα καθοδηγήσει το ζευγάρι μέσα από τα ιδανικά της αμοιβαίας αγάπης και της φιλίας προς τον προορισμό της αρετής. Απαραίτητες προϋποθέσεις βέβαια είναι η σωφροσύνη και η σύνεση, η ηθικά ανώτερη σύζυγος και η ύπαρξη σωματικής επαφής μεταξύ του ζεύγους. Η φιλία δεν είναι εφικτό να ευδοκιμήσει χωρίς την παρουσία ερωτικής ένωσης και νομίζω ότι εδώ έγκειται η συνεισφορά του Πλουτάρχου στο μοντέλο του γάμου στο πλαίσιο της ερωτικής λογοτεχνίας το οικοδόμημα εν τέλει του γάμου είναι χτισμένο πάνω στα θεμέλια της αρετής, της φιλίας, της σωφροσύνης, της χάριτος και του έρωτα. 52 καὶ τὸ τῆς ἡδονῆς μικρόν, ἡ δ' ἀπὸ ταύτης ἀναβλαστάνουσα καθ' ἡμέραν τιμὴ καὶ χάρις καὶ ἀγάπησις ἀλλήλων καὶ πίστις οὔτε Δελφοὺς ἐλέγχει ληροῦντας, ὅτι τὴν Ἀφροδίτην Ἄρμα καλοῦσιν, οὔθ' Ὅμηρον φιλότητα τὴν τοιαύτην προσαγορεύοντα συνουσίαν (769Α). 53 Beneker (2012) 38. 23

IV. Οι κοινωνικές διαστάσεις του έρωτα και του γάμου στα Γαμικά Παραγγέλματα και τον Ερωτικό Στο παρόν κεφάλαιο θα επιχειρήσω να στρέψω τον φακό της μελέτης μου τόσο στις κοινωνικές διαστάσεις του έρωτα και του γάμου μέσα στα Γαμικά Παραγγέλματα και τον Ερωτικό όσο και στην έντονη αλληλεπίδραση ιδιωτικού και δημόσιου βίου. Χαρακτηριστικό είναι πως η διάκριση ιδιωτικού και δημόσιου πεδίου στα υπό εξέταση έργα δεν αποτελεί μια εύκολη διαδικασία τόσο στα βιογραφικά όσο και στα μη βιογραφικά έργα, όπως θα προκύψει στο παρόν κεφάλαιο και στο κεφάλαιο V. 54 Αρκετοί μελετητές καταπιάστηκαν είτε με τον ρόλο του έρωτα μέσα στον γάμο 55 είτε με το ενδεχόμενο της ισότητας των δύο φύλων, τον ρόλο της γυναίκας και την ποιότητα της σχέσης του ζεύγους. 56 Αντικείμενο μελέτης έχει γίνει επίσης το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο γύρω από το οποίο κινούνται τα προαναφερθέντα έργα, και κυρίως ο Ερωτικός. 57 Η μελέτη αυτή θα συμβάλλει στην ανάδειξη της άμεσης σχέσης που είχε το άτομο με την κοινωνία κατά την περίοδο της αυτοκρατορικής περιόδου, καθώς και στη σκιαγράφηση όχι μόνον της άποψης του Πλουτάρχου για το ερωτικό συναίσθημα και τον γαμήλιο δεσμό, αλλά και ορισμένων αντιλήψεων της ίδιας της κοινωνίας κατά τη συγγραφική περίοδο του συγγραφέα. Ο Πλούταρχος στα εν λόγω έργα παρουσιάζει αφενός ένα κώδικα συμπεριφοράς για μια ιδανική συζυγία και αφετέρου την έντονη αλληλεξάρτηση ατομικής και δημόσιας σφαίρας. 54 Swain (1999) 85-96, και ειδικά 86-87. 2 Beneker, Plutarch on the Role of Eros in a Marriage (2008) 689-699. 3 Pomeroy (1999), Walcot Plutarch on women (1999, 1998), Nikolaides (1997), Blomqvist (1997) 73-74. 4 Tsouvala, Integrating Marriage and Homonoia (2008), Swain (1999). 24

Α. Γαμικά Παραγγέλματα Μέσα από τα Γαμικά Παραγγέλματα αναδεικνύεται αφενός το πλουταρχικό πρότυπο συζυγικών σχέσεων και πρακτικών και αφετέρου η ενσωμάτωση αυτού του προτύπου στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο της εποχής της συγγραφής του έργου, καθώς η εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας εξαρτάται από την ευδαιμονία του εκάστοτε οίκου και των αρμονικών σχέσεων των μελών. Επιπλέον, αποτυπώνεται η αλληλένδετη σχέση του ατόμου και της κοινωνίας, ένα στοιχείο ιδιαίτερα σημαντικό τόσο για τον Πλούταρχο αλλά και για ολόκληρη την ελληνική κοινωνία. 58 Το υπό εξέταση έργο παρέχει μια εξιδανικευμένη συζυγική σχέση, καθώς θέτει στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος το ζευγάρι και τον έρωτα στο πλαίσιο του γάμου, που αποτελούν κύρια θέματα πραγμάτευσης στον Ερωτικό. 59 Ο Πλούταρχος εστιάζει συχνά σε αυτό το εξιδανικευμένο πρότυπο και την ιδιωτική τους ζωή και εντάσσει το ζευγάρι σε ένα προστατευτικό κλοιό, 60 εντούτοις δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στις κοινωνικές διαστάσεις που λαμβάνει ο συζυγικός έρωτας. I. Θεσμικό και εθιμοτυπικό πλαίσιο γάμου Η συζυγική σχέση και ο γάμος, όπως προαναφέρθηκε στο κεφ. ΙΙΙ, εντάσσεται από τον Πλούταρχο ήδη στο προλογικό τμήμα (138Β) των Γαμικών Παραγγελμάτων του σε ένα πολύ συγκεκριμένο θεσμικό και τελετουργικό πλαίσιο, στον πάτριον θεσμόν. Ο γάμος αποτελεί έναν πατροπαράδοτο θεσμό της ελληνορωμαϊκής κοινωνίας, ο οποίος 58 Έχει υποστηριχτεί πως «η συζυγική σχέση που προάγεται στο έργο φαίνεται πως θεωρείται θεμελιώδες στοιχείο γύρω από το οποίο οργανώνονται πολλά άλλα», βλ. Foucault, τομ. ΙΙΙ (1986) 148. 59 Για την εξιδανικευμένη φύση του έρωτα στον Ερωτικό, βλ. Lucchesi (2013) 211-219. 60 Η Wohl (1997) 178 προτείνει πως ο Πλούταρχος επιχειρεί να διαχωρίσει και να προωθήσει, όσο είναι εφικτό, την ιδιωτική από τη δημόσια ταυτότητα του ατόμου. 25

κληρονομείται από γενιά σε γενιά με την ευλογία των θεών. Η ιδέα του πάτριου θεσμού επανέρχεται και στον Ερωτικό, όπου επισημαίνεται ο κίνδυνος πως αν διασαλευτεί η παλαιά πίστις θα καταρρεύσει κάθε έννοια ευσέβειας (756Β, 758C-D). Η αντίληψη αυτή αποκαλύπτει ενδεχομένως τον σεβασμό του Πλουτάρχου τόσο στον ίδιο τον θεσμό του γάμου όσο και σε ένα ευρύτερο σύστημα νομοτελειακού χαρακτήρα. Επιπροσθέτως, ο Πλούταρχος παραθέτει πλήθος ηθών κι εθίμων, ένα στοιχείο που προσδίδει ιδιαίτερη ζωντάνια στο κείμενο και σκιαγραφεί το τις συνήθειες της κοινωνίας στο πλαίσιο του γάμου. 61 Η δοκιμή του κυδωνιού από τη νύφη (138D) συμβολίζει τις πρώτες ευχάριστες στιγμές του έγγαμου βίου, ενώ το στεφάνι ασπαράγου 62 στο κεφάλι της παραπέμπει αφ ενός στις δυσκολίες του γάμου που ενδεχομένως παρουσιαστούν στην πορεία, οι οποίες όμως αν ξεπεραστούν θα αποφέρουν την ευτυχία (138D-E). Η θυσία στη γαμήλια Ήρα αποτελεί άλλο ένα έθιμο που αφορά στον θεσμό του γάμου σύμφωνα με το οποίο αφαιρείται η χολή του θυσιαζόμενου ζώου ως σύμβολο της εξάλειψης της οργής της συζύγου (14E-F). Τα έθιμα δεν περιορίζονται στο τελετουργικό κομμάτι του γαμήλιου θεσμού αλλά και στις διαπροσωπικές σχέσεις των μελών της οικογένειας. Σύμφωνα με ένα λιβυκό έθιμο η νύφη έπρεπε να στείλει μια χύτρα στην πεθερά της χωρίς όμως να οργιστεί αν η τελευταία δεν την επιστρέψει τελικά (143Α). Η πληθώρα των εθίμων αλλά και η γεωγραφική τους ποικιλία συνιστούν το πολιτισμικό και λαογραφικό φόντο της εποχής γύρω από τον θεσμό του γάμου και προδίδουν ακόμη την ευρυμάθεια του Πλουτάρχου. Άλλη μια αντίληψη της κοινωνίας της εποχής αποτελεί και η σύνδεση των θεοτήτων της Αφροδίτης, των Μουσών και της γαμήλιας Ήρας με τον θεσμό του γάμου (138C, 141E). Η 61 Βλ. ορισμένα από τα ήθη κι έθιμα που παρατίθενται στο πλουταρχικό κείμενο: 138D, 138D-E, 141E-F, 142C, 143A, 144A-B. 62 Φυτό με αγκάθια αλλά όμορφο ανθό. 26

καταγραφή και παρουσίαση όλων αυτών των ηθών κι εθίμων από τον Πλούταρχο αποτελεί ένδειξη ότι το συγκεκριμένο εθιμοτυπικό πλαίσιο αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα της κοινωνίας για πολλά χρόνια. ΙΙ. Το ζευγάρι ως μικρογραφία της κοινωνίας Μελετώντας τα Γαμικά Παραγγέλματα ο Πλούταρχος φαίνεται πως αντιλαμβάνεται και προβάλλει τη συζυγική σχέση ως τη μικρότερη μονάδα κοινωνικής συσπείρωσης και πως ο ιδιωτικός βίος αντικατοπτρίζεται άμεσα στον δημόσιο. Συνδέει την κατάσταση που επικρατεί στην κοινωνία με αυτή στον οίκο με συνέπεια να προβάλλει την έντονη διαπλοκή αυτών των δύο πεδίων. Το πρώτο παράδειγμα με το οποίο ο Πλούταρχος κάνει έναν άμεσο συσχετισμό του ιδιωτικού και δημόσιου βίου είναι από ένα χωρίο της πλατωνικής Πολιτείας, 63 αρκετά προσφιλές σε αυτόν (140D-E). 64 Ο Πλάτωνας σε αυτό το χωρίο αναφέρεται στην από κοινού συμμετοχή και διαχείριση της περιουσίας ανάμεσα στους Φύλακες. Η αντίληψη που προάγεται στο πλατωνικό χωρίο είναι πως μια 63 Ἡ δέ γε τῶν τοιούτων ἰδίωσις διαλύει, ὅταν οἱ μὲν περιαλγεῖς, οἱ δὲ περιχαρεῖς γίγνωνται ἐπὶ τοῖς αὐτοῖς παθήμασι τῆς πόλεώς τε καὶ τῶν ἐν τῇ πόλει; Τί δ' οὔ; Ἆρ' οὖν ἐκ τοῦδε τὸ τοιόνδε γίγνεται, ὅταν μὴ ἅμα φθέγγωνται ἐν τῇ πόλει τὰ τοιάδε ῥήματα, τό τε ἐμὸν καὶ τὸ οὐκ ἐμόν; καὶ περὶ τοῦ ἀλλοτρίου κατὰ ταὐτά; Κομιδῇ μὲν οὖν. Ἐν ᾗτινι δὴ πόλει πλεῖστοι ἐπὶ τὸ αὐτὸ κατὰ ταὐτὰ τοῦτο λέγουσι τὸ ἐμὸν καὶ τὸ οὐκ ἐμόν, αὕτη ἄριστα διοικεῖται; Πολύ γε. Καὶ ἥτις δὴ ἐγγύτατα ἑνὸς ἀνθρώπου ἔχει; οἷον ὅταν που ἡμῶν δάκτυλός του πληγῇ, πᾶσα ἡ κοινωνία ἡ κατὰ τὸ σῶμα πρὸς τὴν ψυχὴν τεταμένη εἰς μίαν σύνταξιν τὴν τοῦ ἄρχοντος ἐν αὐτῇ ᾔσθετό τε καὶ πᾶσα ἅμα συνήλγησεν μέρους πονήσαντος ὅλη, καὶ οὕτω δὴ λέγομεν ὅτι ὁ ἄνθρωπος τὸν δάκτυλον ἀλγεῖ (Πλάτων. Πολιτεία, 462C) 64 Ὁ Πλάτων φησὶν εὐδαίμονα καὶ μακαρίαν εἶναι πόλιν, ἐν ᾗ τὸ ἐμὸν καὶ τὸ οὐκ ἐμὸν ἥκιστα φθεγγομένων ἀκούουσι διὰ τὸ κοινοῖς ὡς ἔνι μάλιστα χρῆσθαι τοῖς ἀξίοις σπουδῆς τοὺς πολίτας. πολὺ δὲ μᾶλλον ἐκ γάμου δεῖ τὴν τοιαύτην φωνὴν ἀνῃρῆσθαι καὶ γὰρ ἡ φύσις μίγνυσι διὰ τῶν σωμάτων ἡμᾶς, ἵν' ἐξ ἑκατέρων μέρος λαβοῦσα καὶ συγχέασα κοινὸν ἀμφοτέροις ἀποδῷ τὸ γεννώμενον, ὥστε μηδέτερον διορίσαι μηδὲ διακρῖναι τὸ ἴδιον ἢ τὸ ἀλλότριον. αὕτη τοίνυν καὶ χρημάτων κοινωνία προσήκει μάλιστα τοῖς γαμοῦσιν, εἰς μίαν οὐσίαν (140D-E). Το ίδιο βλέπουμε και στον Ερωτικό: Ὧι δ' ἂν Ἔρως ἐπισκήψῃ... καὶ ἐπιπνεύσῃ, πρῶτον μὲν ἐκ τῆς Πλατωνικῆς πόλεως (Rep. V 462c) τὸ ἐμὸν ἕξει καὶ τὸ οὐκ ἐμόν οὐ γὰρ ἁπλῶς κοινὰ τὰ φίλων <οὐδὲ πάντων> ἀλλ' οἳ τοῖς σώμασιν ὁριζόμενοι τὰς ψυχὰς βίᾳ συνάγουσι καὶ συντήκουσι, μήτε βουλόμενοι δύ' εἶναι μήτε νομίζοντες (767D-E). 27