ΟΣ ΜΟΙ ΠΑ ΣΤΩ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΝ ΑΣΚΗΣΩ (Ή, Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΒΑΘΡΩΝ)

ΟΣ ΜΟΙ ΠΑ ΣΤΩ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΝ ΑΣΚΗΣΩ (Ή, Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΒΑΘΡΩΝ) Της ρ Αθηνάς ΜΟΥΡΜΟΥΡΗ, Μηχανικού Περιβάλλοντος-Χωροτάκτη, Προϊσταµένης ΣΤ Τµήµ. Χωροταξίας, ΥΠΕΧΩ Ε Η παράφραση της γνωστής ρήσης του Αρχιµήδη στον τίτλο της σηµερινής µου παρουσίασης σκοπεύει να υπογραµµίσει περισσότερο την προφανή σηµασία πού έχουν τα ακριβή υπόβαθρα και κατ επέκτασιν η σωστή χαρτογράφηση στην απεικόνιση των γεωγραφικών δεδοµένων και την χωροταξία. Αξιόπιστοι και πλήρεις χάρτες αποτελούν βασική αν και όχι την µοναδική ή την κυριότερη προϋπόθεση για την οριοθέτηση χρήσεων γης, πού δεν θα άφηναν περιθώρια παρερµηνειών, και την άσκηση ουσιαστικής χωροταξικής πολιτικής (εικόνα 1). Μέσα από τις τέσσερις ενότητες της παρουσίασης (εικόνα 2), θα προσπαθήσω να απαντήσω σύντοµα στα ερωτήµατα της Οργανωτικής Επιτροπής του ΤΕΕ, ώστε να διαφανεί τι δυνατότητες έχουµε ως υπηρεσία σήµερα και τι θα χρειαζόµασταν ακόµα, γιά να ανταποκριθούµε αξιοπρεπώς στα ζητούµενα της Οδηγίας INSPIRE. Α. Η /νση Χωροταξίας του ΥΠΕΧΩ Ε Ο ρόλος της /νσης Χωροταξίας (εικόνα 3) είναι (σύµφωνα και µε το Π 51/88, Οργανισµός του Υπουργείου) να επεξεργάζεται, προτείνει και παρακολουθεί την εφαρµογή της χωροταξικής πολιτικής, πού περιλαµβάνει χρήσεις γης, οικιστική δοµή, δίκτυα τεχνικής υποδοµής κλπ. Η εν λόγω /νση ενδιαφέρεται για την χωρική διάσταση των αναπτυξιακών πολιτικών (υπάρχουσες τάσεις, επιπτώσεις, διαδράσεις, ασυµβατότητες, ) κι έχει ανάγκη προς τούτο να µπορεί να περιγράφει και να αξιολογεί τα χωρικά δεδοµένα, να επεξεργάζεται σενάρια εναλλακτικών λύσεων και προτάσεις. Ο Ν. 2742/99 (άρθ. 14) προέβλεπε ήδη τη δηµιουργία Εθνικού ικτύου Πληροφοριών για τον Χωροταξικό Σχεδιασµό υπό τον συντονιστικό ρόλο του ΥΠΕΧΩ Ε και µε συµµετοχή των συναρµοδίων φορέων. Το ίκτυο αυτό δεν έχει συγκροτηθεί ακόµα. Η /νση Χωροταξίας (εικόνα 4) δεν παράγει πρωτογενή υπόβαθρα η ίδια. Στηρίζεται στα υπόβαθρα, πού της παρέχουν άλλες αρµόδιες υπηρεσίες (κατ εξοχήν η ΓΥΣ και ο ΟΚΧΕ συχνά µε περιορισµούς στην χρήση), στα οποία τοποθετεί τα δικά της θεµατικά επίπεδα. Η ανάγκη συνεργασίας είναι προφανής, πολύ περισσότερο πού οι οµάδες χρηστών µας (υπηρεσίες ΥΠΕΧΩ Ε, Περιφέρειες, Νοµαρχίες, µελετητές, Πανεπιστήµια, κλπ) χρειάζονται και κείνοι µε τη σειρά τους ακρίβεια, πληρότητα κι αξιοπιστία της χαρτογραφικής πληροφορίας. Τα στοιχεία πού διαθέτει η /νση αντιστοιχούν κυρίως στο Παράρτηµα ΙΙΙ της Οδηγίας INSPIRE. Μεγάλο µέρος τους προέρχεται από συµβατικές µελέτες του παρελθόντος, κάποια στοιχεία αποτελούν χωρικές συσχετίσεις µε βάση στατιστικά δεδοµένα, κι εκείνα πού αποκτήθηκαν µέσω µελετών των τελευταίων χρόνων έχουν περισσότερες ψηφιακές γεωγραφικές απεικονίσεις GIS. Η προσπάθεια της υπηρεσίας µας τον τελευταίο χρόνο είναι να

γίνει σύνθεση των επιµέρους αποσπασµατικών θεµατικών στοιχείων ή δεικτών ανά γεωγραφική ενότητα, µε όσο περισσότερη ακρίβεια, αξιοπιστία και χρονική προοπτική επιτρέπουν τα διαθέσιµα στοιχεία. Β. Παραδείγµατα εδοµένων (στα πλαίσια της Οδηγίας INSPIRE) Θα µπορούσαµε να αναφέρουµε σχηµατικά (εικόνα 5) πέντε κύριες πηγέςπροελεύσεις των χωρικών δεδοµένων µας: - Ευρωπαϊκοί Οργανισµοί και Προγράµµατα (πχ, ESPON, EEA, CORINE), πού οι χαρτογραφήσεις τους δείχνουν τη συγκριτική θέση της Ελλάδας σε σχέση µε τη λοιπή Ευρώπη. - Natura 2000, µε τους οικοτόπους κοινοτικού ενδιαφέροντος προς προστασία. - Εθνικός Σχεδιασµός (12 Περιφερειακά Σχέδια θεσµοθετηµένα το 2003 και 4 υπό εκπόνηση µελέτες: το Γενικό Εθνικό Χωροταξικό Σχέδιο και 3 Ειδικά Χωροταξικά Πλαίσια, για τις ΑΠΕ, τη Βιοµηχανία και τον Τουρισµό). - Επεξεργασία χαρτογραφική (από την υπηρεσία µας) των εικτών Βιώσιµης Ανάπτυξης στα πλαίσια της εφαρµογής Κοινοτικής Σύστασης για την Ολοκληρωµένη ιαχείριση Παράκτιων Ζωνών κι επεξεργασίας σχετικής Εθνικής Στρατηγικής. - Και, χαρτογραφική απεικόνιση (από την υπηρεσία µας) σχετικών στατιστικών δεδοµένων. Μπορούµε να δούµε µαζί εν συντοµία µερικές τέτοιες απεικονίσεις. Ως παράδειγµα διαλέξαµε να σας δείξουµε την Περιφέρεια Κρήτης. Στις εικόνες 6, 7 και 8 έχουµε χάρτες του προγράµµατος ESPON, πού δείχνουν πόσο τηρούνται οι οικονοµικοί δείκτες της Λισαβώνας, την πυκνότητα και την προσβασιµότητα σε µεγάλα αστικά κέντρα και το βαθµό αποκέντρωσης στη λήψη αποφάσεων για χωροταξικά θέµατα. Η Κρήτη έχει συγκριτικά µε τη λοιπή Ελλάδα σχετικά καλές επιδόσεις στα 2 πρώτα, αλλά τη χαρακτηρίζει ο ίδιος συγκεντρωτισµός λήψης αποφάσεων πού χαρακτηρίζει και τη λοιπή Ελλάδα και τα Βαλκάνια. Η εικόνα 9 (της ΕΕΑ) δείχνει µικρότερο βαθµό δασικών πυρκαγιών στην Κρήτη, αλλά η εικόνα 10 (της Εθνικής Επιτροπής Απερήµωσης) παρουσιάζει ψηλό κίνδυνο απερήµωσης ειδικά του ανατολικού τµήµατος του νησιού. Οι εικόνες 11, 12, 13 και 14 προέρχονται από τις 4 υπό εκπόνηση µελέτες και παρουσιάζονται απολύτως ενδεικτικά, καθώς παρουσιάζουν συµπληρωµατικές θεµατικές πληροφορίες για την Περιφέρεια της Κρήτης. Όταν οι µελέτες αυτές παραληφθούν, θα διαθέτουµε χαρτογράφηση των θεµατικών πεδίων για το αντικείµενο των µελετών αυτών σε shape files κι, εποµένως, η ψηφιακή επεξεργασία κι ο συνδυασµός τους ανάλογα µε τις ανάγκες θα είναι πιά δυνατός σε αντίθεση µε τα Περιφερειακά Χωροταξικά Σχέδια, πού στην πλειοψηφία τους παρελήφθησαν σε µορφή jpeg. Τα στοιχεία των διαγραµµάτων των εικόνων 15, 16 και 17 προέρχονται επίσης από τις υπό εκπόνηση µελέτες (κυρίως, Ειδικό Πλαίσιο Τουρισµού και Γενικό Εθνικό Χωροταξικό), µε επεξεργασία της υπηρεσίας µας. Είναι ενδιαφέρουσες ενδείξεις, αφενός του δυναµικού της κι αφετέρου των αντίστοιχων πιέσεων στο χώρο, πως η Κρήτη διαθέτει το 16% των ξενοδοχειακών µονάδων της χώρας, ότι ο ένας στους τρείς κατοίκους της διαθέτει αυτοκίνητο κι ότι χτίζονται στο νησί 1,25 νέες κατοικίες ετησίως ανά 100 κατοίκους. 2

Η χαρτογράφηση των εικόνων 18 και 19 έγινε επίσης από την υπηρεσία µας (κ. Μάνος Βούρβαχης και κα Έλενα Γρηγορίου), ως ένδειξη της δυνατότητας σύνθεσης των επιµέρους στοιχείων µε GIS. Χάρτες µε τέτοιες πληροφορίες αποτελούν πολύτιµα εργαλεία εντοπισµού των προβληµάτων και σχεδιασµού. Ειδικότερα βλέπουµε: - στον πρώτο: τη γεωµορφολογία της νήσου, τις περιοχές Natura 2000, τους κύριους αρχαιολογικούς χώρους, το κύριο οδικό δίκτυο, τις µαρίνες, τα λιµάνια και τα αεροδρόµια, - στον δεύτερο: την πυκνότητα πληθυσµού των καποδιστριακών ήµων, το % ηλικιακών ζωνών, την ύπαρξη οικισµών, ΓΠΣ και ΖΟΕ, καθώς και τον επίσηµα καταγεγραµµένο αριθµό οικοδοµικών αδειών και αυθαιρέτων κατασκευών στα αντίστοιχα Πολεοδοµικά Γραφεία το 2004. Η εικόνα 20 αποτελεί την πρόταση µοντέλου ανάπτυξης του νησιού κατά το αντίστοιχο Περιφερειακό Χωροταξικό Σχέδιο του 2003, ενώ η εικόνα 21 δίνει την χωρική πληροφορία γιά τις ακτές πού έλαβαν Γαλάζια Σηµαία το 2006 (όπως απεικονίστηκε από την ΜΚΟ πού συντόνισε το πρόγραµµα στην Ελλάδα). ιατρέχοντας βιαστικά τους ενδεικτικούς αυτούς χάρτες, µπορεί ήδη κανείς να εντοπίσει κάποια χαρακτηριστικά προβλήµατα των ψηφιακών δεδοµένων (εικόνα 22): Κατά καιρούς έχουν χρησιµοποιηθεί διαφορετικά υπόβαθρα µε αποτέλεσµα αφενός να τίθεται το ερώτηµα «ποιο υπόβαθρο είναι ακριβέστερο» κι αφετέρου όταν προσθέτουµε θεµατική πληροφορία του ενός στο άλλο να παρουσιάζονται οφθαλµοφανείς αναντιστοιχίες καί σφάλµατα. Πολλά αρχεία, πού παραλήφθηκαν στο παρελθόν, είναι σε µορφές µη αξιοποιήσιµες (πχ, jpeg). Υπάρχει µεγάλη αποσπασµατικότητα δεδοµένων (τόσο σε επίπεδο χωρικό όσο και χρονικό) και σηµαντική έλλειψη των αναγκαίων µεταδεδοµένων. Υπάρχει πολύ µεγάλη διασπορά των πληροφοριών, πού απαιτούνται για την παραγωγή θεµατικών επιπέδων, µια πού αυτές παράγονται και διατίθενται από διαφορετικούς φορείς (πχ, ΕΣΥΕ, Υπ Ανάπτυξης, ΥΠΠΟ, Υπ Μεταφορών, Υπ Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων, κλπ). Υπάρχει µεγάλη ανάγκη για συστηµατική επικαιροποίηση (πχ, το ΥΠΕΧΩ Ε παρήγαγε µε ανάθεση το 1999 ψηφιακούς χάρτες σε 1:50.000, βάσει υποβάθρων της ΓΥΣ, αλλά έκτοτε δεν έχουν επικαιροποιηθεί). Για τµήµα του υπάρχοντος ψηφιακού χαρτογραφικού υλικού υπάρχουν δεσµεύσεις διάθεσης από τους φορείς πού παρήγαγαν την πρωτογενή πληροφορία. Το λοιπό υλικό διατίθεται από το ΥΠΕΧΩ Ε στους ενδιαφερόµενους, µε µόνη προϋπόθεση την κάλυψη του κόστους αναπαραγωγής (αν δεν µπορεί να αποσταλεί µε ηλεκτρονικό ταχυδροµείο). Από τα λεχθέντα γίνεται αντιληπτό ότι ενώ στην υπηρεσία µας υπάρχει πολύτιµο υλικό χωρικής πληροφορίας λόγω της µορφής των εν λόγω δεδοµένων, υπάρχουν στη φάση αυτή προβλήµατα λειτουργικότητας τόσο για την τεκµηρίωση ουσιαστικής άσκησης τού χωροταξικού σχεδιασµού όσο και για την άµεση εφαρµογή της Οδηγίας INSPIRE. 3

Γ. Προσπάθειες γιά δηµιουργία απαραίτητης υποδοµής Βεβαίως, έχουν υπάρξει επανειληµµένα προσπάθειες για δηµιουργία της απαραίτητης υποδοµής (εικόνα 23). Ενδεικτικά: Α. Ανατέθηκαν µελέτες: Στο ΕΜΠ, για το Εθνικό ίκτυο Πληροφοριών για τον Χωροταξικό Σχεδιασµό (ολοκληρώθηκε το 1997, βρίσκεται στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΧΩ Ε, αλλά δεν αξιοποιήθηκε). Στο Πάντειο Πανεπιστήµιο, για ένα Παρατηρητήριο Χωρικών Πληροφοριών (ολοκληρώθηκε το 1998, βρίσκεται στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΧΩ Ε, αλλά δεν αξιοποιήθηκε). Σε ιδιώτη µελετητή, για την επεξεργασία των ψηφιακών υποβάθρων 1:50.000 (ολοκληρώθηκε το 1999, χρησιµοποιείται από τη /νση Χωροταξίας του ΥΠΕΧΩ Ε, µε περιορισµούς διάθεσης. Χρειάζεται επικαιροποίηση για εξασφάλιση ακρίβειας). Επιπρόσθετα, σε συνεργασία µε άλλη τεχνική υπηρεσία του ΥΠΕΧΩ Ε, λειτούργησε το 2003 µια πολύ ενδιαφέρουσα χωροταξική εφαρµογή, πού ήταν προσβάσιµη και από την ιστοσελίδα του ΥΠΕΧΩ Ε. Αποσύρθηκε πριν µερικά χρόνια γιατί αφενός τα δεδοµένα της δεν είχαν επικαιροποιηθεί κι αφετέρου διότι ο server της ήταν παλιάς τεχνολογίας κι επιβάρυνε το πιο σύγχρονο συνολικό σύστηµα του Υπουργείου. Β. Έγιναν, επίσης, προτάσεις για χρηµατοδότηση σχετικής υποδοµής και δράσεων επικαιροποίησης στο εσωτερικό του ΥΠΕΧΩ Ε: Στα πλαίσια του Β και Γ ΚΠΣ, προτάσεις πού δεν εντάχθηκαν τελικά. Νέα πρόταση παρουσιάστηκε και στα πλαίσια του υπό επεξεργασία ΚΠΣ. Παράλληλα, σε συνεργασία µε τη /νση Περιβαλλοντικού Σχεδιασµού, πρόταση για ένταξη σε συµπληρωµατικό έργο του Ε ΠΠ. Ενσωµατώθηκε στην προκήρυξη, αλλά αφορά µόνο τα υπάρχοντα στοιχεία κι όχι επικαιροποίησή τους. Παράλληλα, σε συνεργασία µε την Κοινωνία της Πληροφορίας, πρόταση για να συµπεριληφθούν και δεδοµένα Χωροταξίας (επιπλέον της Πολεοδοµικής πληροφορίας) στο έργο δικτύωσης των Νοµαρχιών. Οι σχετικές διατυπώσεις στην προκήρυξη είναι υποτυπώδεις. Ελπίζουµε ότι, στο πλαίσιο του ΚΠΣ, θα δοθούν αποτελεσµατικότερες λύσεις και θα καλυφθούν ουσιαστικότερα οι ανάγκες.. Προτάσεις Προϋποθέσεις εφαρµογής της Οδηγίας INSPIRE Είναι φανερό (εικόνα 24) από όσα λέχθηκαν ότι υπάρχουν τρείς λέξεις(δράσεις)- κλειδιά στην περίπτωση της χωροταξικής πληροφορίας προκειµένου και να ασκήσουµε το ρόλο µας σωστότερα και να ανταποκριθούµε στις ανάγκες της Οδηγίας INSPIRE, πού αναµένεται να υιοθετηθεί σύντοµα. Οι λέξεις (=δράσεις) αυτές είναι: υπόβαθρα, επικαιροποίηση, συντονισµός. Αναλυτικότερα: 1. Είναι απαραίτητο να συµφωνηθεί η χρήση ενιαίων (τουλάχιστον, ανά κατηγορία χρήσης), επίσηµων κι αξιόπιστων υποβάθρων. Προσβλέπουµε 4

στη συνεργασία τουλάχιστον µεταξύ ΓΥΣ και ΟΚΧΕ για το σκοπό αυτό, ελπίζοντας πως θα βρεθεί λειτουργική λύση και για την σχετική προσβασιµότητα-διαθεσιµότητα. 2. Είναι ουσιαστικής σηµασίας η πρόβλεψη µηχανισµού επικαιροποίησης των δεδοµένων, πού προϋποθέτει τεχνικό εξοπλισµό, προσωπικό και στοιχειώδη χρηµατοδότηση. 3. Καθώς µεγάλο µέρος των θεµατικών χωρικών πληροφοριών παράγεται, επικαιροποιείται και διατίθεται από άλλους φορείς ή στα πλαίσια άλλων προγραµµάτων, θα αποτελούσε πολύ µεγάλη συµβολή στην προσπάθεια για πληρότητα και ακρίβεια της χωρικής απεικόνισης αν εξασφαλιζόταν δικτύωση µεταξύ των συναρµοδίων υπηρεσιών. 4. Είναι φανερό ότι θα χρειαστεί ένα συντονιστικό σχήµα των συναρµοδίων φορέων σε επίπεδο εθνικό για την εφαρµογή της Οδηγίας INSPIRE προβλέπεται, εξ άλλου, από την ίδια. Θα προτείναµε ένα σχήµα ευέλικτο, πού θα εξασφάλιζε συµπληρωµατικότητα των δράσεων κατ αρµοδιότητα εκάστου, χωρίς να επιβαρύνει µε περιττό κόστος ή περιττό φόρτο λειτουργίας την δηµόσια διοίκηση. 5. Τέλος, για τις ανάγκες της ίδιας µας της /νσης, αλλά και για αποτελεσµατικότερη εφαρµογή της Οδηγίας INSPIRE σε ό,τι αφορά δικές µας αρµοδιότητες, θα ευχόµασταν να χρηµατοδοτηθεί και υλοποιηθεί σύντοµα µια λειτουργική εφαρµογή σύνθεσης των δεδοµένων στο χώρο, µε δυνατότητες µελλοντικών επικαιροποιήσεων. Αυτό θα εξασφάλιζε τη δυνατότητά µας να τεκµηριώνουµε καλύτερα χωροταξικές προτάσεις, και να παρακολουθούµε αποτελεσµατικότερα τις εξελίξεις και την εφαρµογή της επιλεγόµενης πολιτικής. Αν µια τέτοια εφαρµογή αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΧΩ Ε, θα µπορούµε να διαθέτουµε στους ενδιαφερόµενους ένα µεγάλο µέρος των χωρικών πληροφοριών χωρίς πρόσθετο διοικητικό φόρτο για τις υπηρεσίες µας. Κυρίες και κύριοι, Το πλεονέκτηµα της τρέχουσας περιόδου είναι ότι η τεχνολογία µας προσφέρει λύσεις κι ότι το επιστηµονικό προσωπικό των υπηρεσιών µας µπορεί να αξιοποιήσει την τεχνολογία αυτή αν του δοθούν τα µέσα. Θα ευχόµασταν αυτό να γίνει έγκαιρα, ώστε να προετοιµαστούµε για την εφαρµογή της Οδηγίας INSPIRE, χωρίς να περιµένουµε τις πρώτες καταγγελίες για µη τήρηση. Πολύ περισσότερο πού η τήρηση της κοινοτικής νοµοθεσίας µας δίνει άλλη µια φορά την ευκαιρία να οργανώσουµε καλύτερα τη δουλειά µας και να ασκήσουµε αποτελεσµατικότερα τον ρόλο µας. ( ρ Αθηνά Μουρµούρη, /νση Χωροταξίας ΥΠΕΧΩ Ε, Αθήνα, Νοέµβριος 2006) 5