ΜΙΧΑΗΛ Α. ΣΚΑΡΔΑΣΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

ΜΙΧΑΗΛ Α. ΣΚΑΡΔΑΣΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ 2009

2 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Συντομογραφίες ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ι. Δημοκρατία, ανθρώπινη αξία, ισότητα, ελευθερία, ελευθερία του τύπου ΙΙ. Η ελληνική ρύθμιση α) Προηγούμενα Συντάγματα β) Ισχύον Σύνταγμα γ) Κοινό Δίκαιο ΙΙΙ. Διεθνής κατοχύρωση Α. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ι. Διφυής συνταγματική κατοχύρωση της ελευθερίας του τύπου. α) Ισχύον δίκαιο β) Τοπική δύναμη γ) Φορείς Β. ΓΕΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Ι. Προστατευόμενο αγαθό α) Ορισμός, έννοια β) Αντικείμενο γ) Animas, Corpus ΙΙ. Εξουσία α) βασικές μορφές β) Διαστάσεις, αποδέκτες i) αμυντικό περιεχόμενο ii) προστατευτικό περιεχόμενο

3 iii) διασφαλιστικό περιεχόμενο ΙΙΙ. Άσκηση, Γενικές οριοθετήσεις Α) Η ρήτρα της συνταγματικής νομιμότητας Β) Η ρήτρα της κοινωνικότητας Γ) Η ρήτρα της χρηστότητας Γ. ΕΙΔΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ α.ν. Αρθρ. ΕΣΔΑ αναγκαστικός νόμος άρθρο Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών ν ν.δ. νόμος νομοθετικό διάταγμα Σ. Σύνταγμα

5 Ι. Δημοκρατία, ανθρώπινη αξία, ισότητα, ελευθερία Η δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα καθ ότι είναι το ιδανικό για την δημιουργία κράτους δικαίου. Η πορεία προς τη δημοκρατία σήμανε την πορεία της έννομης τάξης από ατομικιστική σε κοινωνική ανθρωπιστική, την δημιουργία του κράτους κοινωνικού ανθρωπισμού, κράτους στο οποίο η ανθρώπινη αξία αποτελεί ύψιστο αγαθό και κεντρικό σημείο αναφοράς που διαχέει όλη την έννομη τάξη. απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη κράτους δικαίου. Η ανθρώπινη αξία αποτελεί την καταστατική αρχή και σκοπό της έννομης τάξης (αρ. 2 παρ. 1 Σ). Ανθρώπινη αξία είναι το σύνολο των γενικών, υλικών, πνευματικών και κοινωνικών γνωρισμάτων του ανθρωπίνου γένους 1. Τους γενικούς συνταγματικούς προσδιορισμούς του μητρικού δικαιώματος της αξίας αποτελούν τ άλλα δύο μητρικά δικαιώματα της ισότητας και της ελευθερίας. Έκαστη προσδιορίζει την άλλη. Ισότητα 2 (αρ. 4 Σ 1975) είναι η κατάσταση στην οποία περισσότερα υποκείμενα διαθέτουν τα ίδια πολιτικά δικαιώματα και τυγχάνουν της ίδιας αναλογικά μεταχείρισης όχι μόνο όταν δεν έχουν άλλα και όταν έχουν συγκεκριμένη υλική ή πνευματική διαφορά. Ελευθερία 3 είναι ο βάσει της βούλησης του ανθρώπου προσδιορισμός της αναγομένης στο άτομο του υλικής και πνευματικής του δραστηριότητας. Οι τρεις βασικές μερικότερες ελευθερίες είναι η κοινωνική, η υλική-σωματική ελευθερία του ανθρώπου στρεφόμενη προς τις βασικές κατευθύνσεις του σωματικού αυτοκαθαρισμού, της ελεύθερης 1 Δημητρόπουλος Α.Γ. «Συνταγματικά δικαιώματα» (εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ν. Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σελ. 266, 267 2 Δημητρόπουλος Α.Γ. «Συνταγματικά δικαιώματα» (εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ν. Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σελ. 300 3 Δημητρόπουλος Α.Γ. «Συνταγματικά δικαιώματα» (εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ν. Αθήνα- Θεσσαλονίκη, σελ. 347

6 κίνησης, της ελευθερίας διενέργειας υλικών πράξεων και η πνευματική ελευθερία. Απ το μητρικό δικαίωμα της ελευθερίας απορρέουν όλες οι μερικότερες ελευθερίες. Μια απ αυτές αίναι και η ελευθερία του τύπου. ΙΙ. Η ελληνική ρύθμιση α) Προηγούμενα Συντάγματα Κατά παράδοση τα ελληνικά Συντάγματα προστατεύουν την ελευθερία έκφρασης και διάδοσης των στοχασμών μαζί με τον τύπο που όμως αποτελεί ιδιαίτερο μέσο έκφρασης και μαζικής επικοινωνίας. Η ελευθερία του τύπου διακηρύχθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα ήδη στο συνταγματικό σχέδιο του Ρήγα Βελεστινλή. Ακολούθησαν: - Το Σ του Άστρους (Νόμου της Επιδαύρου) με το άρθρο ή!: «Οι Έλληνες έχουσι το δικαίωμα να κοινοποιώσιν άλλως τε και δια των τύπων τας δοξασίας των, αλλά με τους ακολούθους τρεις όρους: α) Να μη γίνεται λ γοος κατά της χριστιανικής θρησκείας, β) Να μην αντιβαίνωσιν εις τας κοινώς αποδεδειγμένας αρχάς της ηθικής, β) Να αποφεύγωσι πάσαν προσωπικήν όβριν. - Το άρθρο 26 του συντάγματος της Τροιζήνας του 1827 πρόσθεσε την ρητή απαγόρευση της λογοκρισίας («προεξετάσεως») και αντικατέστησε τις «κοινώς αποδεδειγμένες αρχές της ηθικής» με την «σεμνότητα». - Το άρθρο 10 του Σ του 1844 ακολούθησε βασικά το υπόδειγμα του άρθ. 18 του βελγικού συντάγματος του 1831, απαγορεύοντας ρητώς και την εγγυοδοσία. «Πας τις δύναται να δημοσιεύει προφορικώς τε, εγγράφως, διά του τύπου τους στοχασμούς του, τηρών τους Νόμους του Κράτους».

7 - Το άρθρο 14 Σ του 1864 «έκαστος δύναται να δημοσιεύει προφορικώς, εγγράφως, διά του τύπου τους στοχασμούς του τηρών τους νόμους του κράτους» διάταξη στην οποία ανατρέχει η σημερινή διατύπωση του Σ. Η διάταξη αυτή κατοχύρωσε πληρέστερεα την ελευθερία του τύπου, γιατί απαγόρευσε όχι μόνο τη λογοκρισία, αλλά και κάθε προληπτικό μέτρο, περιόρισε τις περιπτώσεις επιτρεπόμενης κατάσχεσης εντύπων και τις περιέβαλλε με ιδιαίτερες εγγυήσεις. - Η αναθεώρηση του 1911 πρόσθεσε στο άρθρο 14 την απαγόρευση δημοσιεύσεως ειδήσεων που ανάγονται σε στρατιωτικές κινήσεις ή έργα οχυρώσεως και καθιέρωσε την αλληλέγγυη αστική ευθύνη του εκδότη εφημερίδας και του συγγραφέα επιλήψιμου δημοσιεύματος αναφερόμενου στον ιδιωτικό βίο. - Το Σ του 1927 (άρθρο 16) επανέλαβε τη διάταξη αυτή, πρόσθεσε στις δυνατότητες περιορισμών την λήψη μέτρων «προς καταπολέμησιν της προσβαλλούσης τα δημόσια ήθη φιλολογίας» και όρισε ότι «τα αδικήματα του τύπου δεν θεωρούνται ως επ αυτοφώρω». - Το Σ του 1952 (άρθρο 14) επέτρεψε την κατ εξαίρεση κατάσχεση εντύπων σε περισσότερες περιπτώσεις, πρόβλεψε για πρώτη φορά την δικαστική παύση εφημερίδας και την απαγόρευση ασκήσεως του δημοσιογραφικού επαγγέλματος, καθώς και την επανόρθωση ανακριβών δημοσιευμάτων. Αντίθετα με το σύνταγμα του 1927, όρισε ότι τα αδικήματα του τύπου είναι αυτόφωρα. - Άρθ. 14 Σ Κειμ. 1968 παρ. 1 «Έκαστος δύναται να εκφράζει προφορικώς, εγγράφως διά του τύπου ή οπωσδήποτε άλλως τους στοχασμούς του, τηρών τους νόμους του Κράτους». - Άρθ. 14 Σ Κειμ. 1968/1973 παρ. 1: Ως άρθ. 14 Σ Κειμ. 1968. - Άρθ. 14 Σ 1975 παρ. 1: «Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του

8 τηρώντας τους νόμους του Κράτους». - Άρθ. 14 παρ. 1 Σ 1975/1986: Ως άρθ. 14 Σ 1975. β) Ισχύον Σύνταγμα Αρ. 14 παρ. 1 Σ 1975/1986/2001: «Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και διά του τύπου τους στοχασμούς του τηρώντας τους νόμους του Κράτους». γ) Κοινό δίκαιο Οι κυριότεροι νόμοι που διέπουν τον τύπο είναι οι εξής 4 : - ν. 5060/1931 «περί τύπου, προσβολών της τιμής εν γένει και άλλων σχετικών διατάξεων», - α.ν. της 28/28-5-1935 «περί κυκλοφορίας εφημερίδων», - α.ν. της 20/20-11-1935 «περί τροποποιήσεως και καταργήσεως διατάξεων του νόμου 5060 περί τύπου κλπ», - α.ν. 1092/1938 «περί τύπου», - α.ν. 1093/1938 «περί δημοσιογραφικών οργανώσεων», - ν.δ. 322/1941 «περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως των διατάξεων των περί τύπου και δημοσιογραφικών οργανώσεων νόμων», - ν. 73/1944 «περί ρυθμίσεως του τρόπου εκδόσεως και κυκλοφορίας εφημερίδων», - α.ν. 199/1945 «περί συμπληρώσεως του α.ν. 1998/1939 «περί σημάτων», - α.ν. 265/1945 «περί μέτρων προστασίας των νομίμως κυκλοφορούντων περιοδικών και ημερησίων δημοσιευμάτων», - α.ν. 444/1945 «περί ρυθμίσεως ζητημάτων τινών του τύπου», 4 Βλ. τις νομοθετικές συλλογές του Ν. Σταθάτου (1966), του Γ. Κρίππα (1977) και του Α. Κ.Κονταξή (1989).

9 - α.ν. 582/1945 «περί του τρόπου χορηγήσεως χάρτου εις τον τύπον», - α.ν. 896/1946 «περί οικονομικής κατοχυρώσεως της ελευθεροτυπίας και άλλων τινών διατάξεων», - ν. 1798/1951 «περί συστάσεως και οργανώσεως Ενώσεως Ιδιοκτητών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών», - ν.δ. 2493/1953 «περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως διατάξεων τινών του Ποινικού Κώδικος και του Κώδικος Ποινικής Δικονομίας και άλλων τινών ποινικών διατάξεων» (άρθρο 30), - ν.δ. 2943/1954 «περί τρόπου πωλήσεως εφημερίδων και περιοδικών», - ν.δ. 3619/1956 «περί συστάσεως και οργανώσεως Ενώσεως Ιδιοκτητών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών», - ν.δ. 3824/1958 «περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως των περί τύπου διατάξεων», - ν. 4041/1960 «περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως του ν.δ. 3619/1956 «περί συστάσεως και οργανώσεως Ενώσεως Ιδιοκτητών Ημερησίων Επαρχιακών Εφημερίδων» του νόμου 3505/1956, ως και άλλων τινών διατάξεων σχετικών προς τον τύπον» (Α 36), - ν. 4286/1963 «περί συστάσεως Ενώσεως Ιδιοκτητών Επαρχιακού Τύπου και άλλων τινών διατάξεων αναφερομένων εις την Γενικήν Διεύθυνσιν Τύπου και Πληροφοριών», - ν.δ. 346/1969 «περί τύπου» (Α, 232) (καταργήθηκε με τον ν. 10/1975), - ν.δ. 1004/1971 «περί δημοσιογραφικού επαγγέλματος» (Α 199) (καταργήθηκε εν μέρει με τον ν. 780/1978), - ν. 10/1975 «περί καταργήσεως του ν.δ. 346/1969 «περί τύπου», επαναφοράς εν ισχύϊ των υπό τούτου καταργηθεισών διατάξεων και

10 ρυθμίσεως συναφών θεμάτων, μέχρις εκδόσεως νέου και ολοκληρωμένου περί τύπου και δημοσιογραφίας νόμου» (Α 34), - ν. 780/1978 «περί καταργήσεως του ν.δ. 1004/1971 «περί δημοσιογραφικού επαγγέλματος» (Α 91), - ν. 937/1979 «περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως διατάξεων του ν.δ. 2943/1954 «περί τρόπου πωλήσεως Εφημερίδων και περιοδικών» (Α 152), - - ν. 1072/1980 «περί προστασίας της ελευθερίας του τύπου» (Α 209), - ν. 1178/1981 «περί αστικής ευθύνης του τύπου και άλλων διατάξεων» (Α 187), - ν. 1446/1986 «τροποποίηση, συμπλήρωση, κατάργηση διατάξεων σχετικών με τον ημερήσιο επαρχιακό τύπου και άλλες διατάξεις» (Α 80), - ν. 1542/1985 «τροποποίηση διατάξεων του ν. 1798/1951 «περί συστάσεως και οργανώσεως Ενώσεως Ιδιοκτητών Ημερησίων εφημερίδων Αθηνών» (Α 72), - ν. 1738/1987 «Σύσταση Συμβουλίου Πρόληψης της Εγκληματικότητας, Τροποποίηση διατάξεων του Ποινικού Κώδικα, των Κωδίκων Ποινικής και Πολιτικής Δικονομίας και άλλες διατάξεις (Α 200), άρθρο 4, - ν. 1916/1990 «για την προστασία της κοινότητας από το οργανωμένο έγκλημα» (Α 187), άρθρο 6, - ν. 1941/1991 «τροποποίηση διατάξεων του Ποινικού Κώδικα, του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας και άλλες διατάξεις» (Α 41), άρθρο 32. ΙΙΙ. Διεθνής κατοχύρωση

11 Σύμβασις διά την Προάσπισιν των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών (ΕΣΔΑ). - Αρθ. 10 «1. Παν πρόσωπον έχει δικαίωμα εις την ελευθερίαν εκφράσεως. Το δικαίωμα τούτο περιλαμβάνει την ελευθερία γνώμης ως και την ελευθερία λήψεως ή μεταδόσεως πληροφοριών ή ιδεών, άνευ επεμβάσεως δημοσίων αρχών και ασχέτως συνόρων». Οικονομική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. - Αρ. 19: «Καθένας έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης, που σημαίνει το δικαίωμα να μην υφίσταται δυσμενείς συνέπειες για τις γνώμες του και το δικαίωμα να αναζητεί, να παίρνει και να διαδίδει πληροφορίες και ιδέες, με οποιοδήποτε μέσο έκφρασης, και από όλο τον κόσμο». Η «Διακήρυξη θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών που ψήφισε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 12 Απριλίου του 1989, δεν έχει όμως νομική δεσμευτικότητα. Το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (που κυρώθηκε με τον ν. 2462/1997), στο άρθ. 19 παρ. 2. Κατοχυρώνει την ελευθερία έκφρασης κάθε προσώπου. Όπως αναφέρεται στην ίδια διάταξη, το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει την ελευθερία της αναζήτησης, της λήψης και της μετάδοσης πληροφοριών και απόψεων κάθε είδους, ανεξαρτήτως συνόρων, προφορικά, γραπτά, σε έντυπα, σε κάθε μορφή τέχνης, ή με κάθε άλλο μέσο της επιλογής του. Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης που καταρτίσθηκε στη Σύνοδο Κορυφής στη Νίκαια της Γαλλίας τον Δεκέμβριο του 2000. Το δεύτερο Κεφάλαιο αναφέρεται στις ελευθερίες (ελευθερία σκέψης, έκφρασης και πληροφόρησης). Άμεσα συνυφασμένο με το Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι το σχέδιο του Ευρωπαϊκού Συντάγματος το

12 οποίο εκπονήθηκε από τη «Συνέλευση για το Μέλλον της Ευρώπης». Η μεταρρυθμιστική Συνθήκη της Λισσαβόνας (Δεκέμβριος 2007) υιοθετεί με τη μορφή πρωτοκόλλου του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Α. Αντικειμενική αρχή και συνταγματικό δικαίωμα ελευθερίας του τύπου Ι. Διφυής συνταγματική κατοχύρωση της ελευθερίας του τύπου Η συνταγματική κατοχύρωση της ελευθερίας του τύπου είναι αφενός μεν αντικειμενική (θεσμική) αφετέρου υποκειμενική. Ο ορθός προσδιορισμός του προστατευτικού αντικειμένου των συνταγματικών διατάξεων των παραγράφων 1 και 2 του άρθ. 14 απαιτεί την ταυτόχρονη αναφορά και στις δυο αυτές διαστάσεις της συνταγματικής προστασίας. Την θεσμική κατοχύρωση αφορά η διάταξη της παρ. 2 εδ. 1 κατά την οποία «ο τύπος είναι ελεύθερος». Υπό την αντικειμενική της μορφή κατοχυρώνεται έτσι ως συνταγματική αρχή, ως ελευθερία του τύπου. Στο ατομικό δικαίωμα αναφέρεται η διάταξη της παρ. 1 κατά την οποία «έκαστος δύναται να εκφράζει και να διαδίδη δια του τύπου τους στοχασμούς του, τηρών τους νόμους του κράτους. Από την αντικειμενική αρχή της ελευθερίας των ιδεών προκύπτει το συνταγματικό δικαίωμα ενός εκάστου. α) Ισχύον δίκαιο Η συνταγματική αρχή της ελευθερίας του τύπου αποτελεί θετική συνταγματική αρχή και όχι προγραμματική πρόταση. Ως συνταγματική αρχή αποτελεί «ισχύον δίκαιο» έχει άμεση εφαρμογή και αναπτύσει πλήρη δεσμευτική δύναμη. Η ισχύς της πηγάζει από και θεμελιώνεται απευθείας στο Σύνταγμα. Το κανονιστικό της περιεχόμενο εφαρμόζεται όχι μόνο στις σχέσεις κράτους πολιτών αλλά και στις σχέσεις πολιτών μεταξύ τους. β) Τυπική δύναμη

13 Η ελευθερία του τύπου ως συνταγματική αρχή διαθέτει πλήρη δεσμευτική δύναμη υπέρτερη των διατάξεων του κοινού δικαίου, ενώ υπόκειται και αυτή στην αρχή της ισοδυναμίας των συνταγματικών διατάξεων. Η τυπική της δύναμη είναι ίση και ουδέποτε μικρότερη ή μεγαλύτερη από την τυπική δύναμη όλων των άλλων συνταγματικών διατάξεων. Από την τυπική ισοδυναμία συνάγεται ότι δεν είναι δυνατή η στάθμιση των ιδεών με άλλα πνευματικά κ.λ.π. αγαθά και η πρόταξη ή υποχώρηση της αρχής αυτής έναντι άλλων συνταγματικών αγαθών, αρχών ή δικαιωμάτων. γ) Φορείς Φορείς του δικαιώματος είναι χωρίς διάκριση όλα τα φυσικά πρόσωπα έλληνες, αλλοδαποί και ανιθαγενείς, όπως αυτό προκύπτει απ τη συνταγματική διατύπωση. Φορείς του δικαιώματος είναι επίσης ν.π.ι.δ. αλλά και ν.π.δ.δ. Απαραίτητη ωστόσο προϋπόθεση για να είναι φορείς αυτού του δικαιώματος είναι να δρουν με λειτουργική αυτοτέλεια και μάλιστα συνταγματικά κατοχυρωμένη 5. Κατ άλλη άποψη 6 φορείς του δικαιώματος μπορούν να είναι μόνο οι ιδιώτες. αποκλείονται δηλαδή κατ εννοιολογική ανάγκη το κράτος και όλοι οι φορείς δημόσιας εξουσίας, διότι η άσκηση της δημοκρατικής λειτουργίας του τύπου προϋποθέτει ιδιωτικό (δηλαδή ιδιωτικά χρηματοδοτούμενο και ιδιωτικά κατευθυνόμενο) και όχι κρατικό τύπο. Ο ελεύθερος τύπος και ιδίως η πολιτική εφημερίδα ως συστατικό στοιχείο της δημοκρατίας μπορεί να διατηρηθεί ελεύθερος μόνο αν παραμείνει σε ιδιωτική ιδιοκτησία, αν δηλαδή οι φορείς του τύπου είναι συγχρόνως φορείς του επιχειρηματικού κινδύνου, αν και δεν είναι απαραίτητο να είναι κερδοσκοπικά προσανατολισμένοι. 5 Χρυσόγονος Κ.Χ. «Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα» (εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ν. Αθήνα- Κομοτηνή 2002 σελ. 55. 6 Δογτάγλου Π.Δ. «Ατομικά Δικαιώματα Α» (εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ν. Αθήνα-Κομοτηνή 1991 σελ. 477, 502, 503.

14 Η ελευθερία του τύπου είναι λοιπόν ελευθερία του ιδιωτικού τύπου. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν επιτρέπεται στους φορείς δημόσιας εξουσίας να εκδίδουν έντυπα, αλλά τα έντυπα αυτά δεν είναι ο «τύπος» του οποίου την ελευθερία διακηρύσσει το άρθρο 14 παρ. 2. Επίσης φορείς του δικαιώματος δεν είναι μόνο όσοι κατ επάγγελμα ή παρεμπιπτόντως οποιαδήποτε δραστηριότητα του τύπου (ιδιοκτήτες, εκδότες, διευθυντές, συντάκτες, αρχισυντάκτες) αλλά και οι αναγνώστες. Β. Γενικό περιεχόμενο Ι. Το γενικό περιεχόμενο του δικαιώματος της ελευθερίας του τύπου, η υποκειμενικής δηλαδή ελευθερίας του τύπου εμπεριέχει: (i) το προστατευόμενο αγαθό (τύπος), το αντικείμενο δηλαδή του δικαιώματος, (ii) την προσδιοριζόμενη από το αντικείμενο εξουσία και (iii) την άσκηση του δικαιώματος. α) Ορισμός, έννοια Κατά την έννοια του άρθ. 14 2 εδ. 1 του Συντάγματος στον τύπο περιλαμβάνονται όλα τα έντυπα που είναι κατάλληλα και προορισμένα για διάδοση. Αντιθέτως τύπος κατά την έννοια του άρθ. 14 παρ. 1 σημαίνει κάθε μέθοδο εκτυπώσεως του λόγου, της γραφής, ή της εικόνας, ανεξάρτητα απ το σκοπό της διαδόσεως. Σύμφωνα με έναν άλλο ορισμό «Στον τύπο συγκαταλέγονται κάθε κείμενο κάθε όχι απλώς διακοσμητική εικαστική παράσταση κάθε εγγραφή μουσικού έργου με κείμενο ή επεξηγήσεις και κάθε ηχητικό αποτύπωμα απλού ή μελωδικού λόγου, εφόσον έχει παραχθεί με μηχανική ήφυσικοχημική ή ηλεκτρονική διαδικασία κατάλληλη για παραγωγή σημαντικού αριθμού αντιτύπων, και προορίζεται για διάδοση 7. 7 Δαγτάγλου Π.Δ. «Ατομικά δικαιώματα» (εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ν. Αθήνα-Κομοτηνή 1991, σελ. 472, 473).

15 β. Αντικείμενο Ο τύπος με το ευρύτατο αυτό περιεχόμενο είναι αντικείμενο συνταγματικής προστασίας, αντικείμενο του σχετικού δικαιώματος, το αγαθό επί του οποίου ασκείται η από το δικαίωμα απορρέουσα εξουσία. Απ το αντικείμενο του δικαιώματος δηλ. απ το εννοιολογικό περιεχόμενο του τύπου καθορίζεται το μέγεθος της συνταγματικής προστασίας, το μέγεθος του προστατευτικού περιεχομένου του δικαιώματος. Ως αντικείμενο του δικαιώματος ο τύπος αποτελεί πραγματικό και συνταγματικό αγαθό και συντίθεται από τα δύο βασικά στοιχεία που συνθέτουν τη φύση του πράγματος, ύλη και πνεύμα, corpus και animus. γ. Animus: το μήνυμα Animus του δικαιώματος αποτελεί το μήνυμα το οποίο μπορεί να συνίσταται σε ιδέα, γνώμη, ή απλή έκθεση γεγονότος, πληροφορία. Ως τέτοιο έχει πνευματική υπόσταση (animus) και γίνεται αντιληπτό μέσω της νοητικής λειτουργίας. Ωστόσο ακολουθώντας την προερμηνευτική βάση του μονισμούαντικειμενισμού που αντιλαμβάνεται την έννομη τάξη ως εννιαία, ως αμφίδρομη σχέση θεσμών και δικαιωμάτων και όχι του δυϊσμού υποκειμενισμού στην οποία κυρίαρχο σημείο αναφοράς είναι το δικαίωμα έχοντας έτσι στατικό και όχι δυναμικό χαρακτήρα, ελευθερία του τύπου προϋποθέτει ελευθερία έκφρασης ιδεών και γνώμης. Ιδέα είναι οποιαδήποτε αναφορά του ανθρώπινου πνεύματος, σκέψη αντίληψη κρίση. Γνώμη είναι η για οποιοδήποτε θέμα άποψη συγκεκριμένου ανθρώπου. Corpus: Η υλική αντανάκλαση του μηνύματος

16 Ως πνευματική οντότητα το μήνυμα αντανακλάται στον εξωτερικό υλικό κόσμο και προσλαμβάνει με τον τρόπο αυτόν ανάλογη υλική υπόσταση. Μέσω της υλοποίησης πραγματοποιείται η μεταφορά του μηνύματος στον αισθητό κόσμο. ΙΙ. Εξουσία α) Βασικές μορφές και αποδέκτες Θετική, αρνητική Η ελευθερία του τύπου προστατεύεται ως θετική ελευθερία υπό την με οποιοδήποτε ενέργεια έκφρασης μέσω του τύπου, είτε ως επάγγελμα, αλλά και μέσω πληροφόρησης διά του τύπου. Παράλληλα προστατεύεται και η αρνητική ελευθερία στον τύπο όπως αυτή εκφράζεται με το δικαίωμα της αποχής και επιλογής του τρόπου έκφρασης ή αποδοχής του μηνύματος που περιέχεται στον τύπο. Ενεργητική, παθητική Η ενεργητική διάσταση του δικαιώματος συνίσταται στην ελευθερία του ατόμου να εκφράζεται, να εργάζεται, να παράγει τύπο ενώ η παθητική διάσταση είναι το δικαίωμα του ατόμου και του πολίτη να προμηθεύεται και να διαβάζει τον τύπο διάσταση η οποία ενέχει και στοιχεία ωστόσο ενέργειας. Μερικότερες εξουσίες Η ελευθερία του τύπου καταλαμβάνει όλα τα στάδια, από την προετοιμασία της έκδοσης του εντύπου έως και την ανάγνωση του απ το κοινό. Έτσι περιλαμβάνει επιμέρους ελευθερίες. 1. Την ελευθερία της σε οποιονδήποτε χρόνο, τρόπο, σχήμα, με

17 οποιονδήποτε νόμιμο τίτλο σε οποιονδήποτε τύπο και αριθμό εκδόσεως, συντάξεως, εκτυπώσεως, κυκλοφορίας (αποστολής, διανομής, πωλήσεως) και εν γένει διαδόσεως εντύπων στο εσωτερικό και εξωτερικό. Ι. Ειδικότερα η ελευθερία εκδόσεως περιλαμβάνει εκτός από το γενικό δικαίωμα ελευθερίας κάθε ατόμου και κάθε ομάδας ατόμων να εκδόσουν έντυπο, α) ελευθερία καθορισμού είδους, τύπου και χρόνου εκδόσεως του τύπου β) ελευθερία επιλογής τίτλου. ΙΙ. Η ελευθερία συντάξεως περιλαμβάνει: α) ελευθερία συγκεντρώσεως της ύλης, δηλαδή επιλογής της ύλης απ το οποίο προκύπτει και η αξίωση των εκπροσώπων του τύπου πρόσβασης σε όλες τις δημόσια προσιτέες ιδιωτικές συγκεντρώσεις και η ελευθερία χρησιμοποιήσεως οποιονδήποτε γενικά νόμιμων μέσων και εγκαταστάσεων υποδοχής και μεταδόσεως ειδήσεων β) ελευθερία κατευθύνσεως και περιεχομένου του εντύπου γ) ελευθερία δημοσιεύσεως αγγελιών και διαφημήσεων. ΙΙΙ. Η ελευθερία εκτυπώσεως περιλαμβάνει: α) Ελευθερία επιλογής σχήματος επιφανείας εκδόσεως και αριθμού αντιτύπων του εντύπου. β) Ελευθερία επιλογής μεθόδου και προσωπικού εκτυπώσεως. IV. Η ελευθερία κυκλοφορίας περιλαμβάνει: α) Ελευθερία αποστολής με οποιονδήποτε τρόπο από τον τόπο παραγωγής στον τόπο πωλήσεως. β) Ελευθερία διανομής στους αναγνώστες με ή χωρίς την μεσολάβηση πρακτορείων διανομής τύπου.

18 γ) Ελευθερία πωλήσεως σε όλους με οποιονδήποτε τρόπο, σε οποιονδήποτε δημόσιο τόπο και χρόνο. 2. Την ελευθερία ιδρύσεως και λειτουργίας επιχειρήσεως τύπου με οποιαδήποτε μορφή ιδιωτικού δικαίου, που περιλαμβάνει και την ελευθερία στο διορισμό του προσωπικού. 3. Την ελευθερία εκλογής και ασκήσεως του δημοσιογραφικού επαγγέλματος και άλλων συναφών προς τον τύπο επαγγελμάτων. 4. Την ελευθερία ιδρύσεως και λειτουργίς προαιρετικών, ισότιμων και απαλλαγμένων από κάθε κρατική ανάμιξη δημοσιογραφικών ή άλλων συναφών προς τον τύπο οργανώσεων. 5. Την ελευθερία του πληροφορείσθαι, όπως εκφράζεται μέσω της ελευθερίας προμήθειας και αναγνώσεως του τύπου. Η ελευθερία του τύπου δεν αφορά μόνο την πλευρά της παραγωγής του εντύπου «την ενεργητική» αλλά και την «παθητική» εκείνη του αναγνώστη, χωρίς την οποία θα ήταν μάταιη. β) Διαστάσεις, Αποδέκτες i) Αμυντικό περιεχόμενο Η υποκειμενική ελευθερία του τύπου έχει αμυντικό περιεχόμενο που προστατεύει τον φορέα τόσο από την κρατική όσο και από την ιδιωτική εξουσία. Η αμυντική του διάσταση είναι απόλυτη (erga amnes). Αποδέκτες δεν είναι μόνο τα κρατικά όργανα αλλά και οι ιδιώτες. Η αμυντική αξίωση της ελευθερίας του τύπου εξαναγκάζει τον αποδέκτη να απέχει από ενέργειες που την εμποδίζουν. Η αμυντική ελευθερία του τύπου αποκρούει

19 κάθε επιθετική ενέργεια και προστατεύει τον φορέα της. ii) Προστατευτικό περιεχόμενο Η ελευθερία του τύπου ως προστατευτικό δικαίωμα στρέφεται προς το κράτος για τη λήψη όλων των απαραίτητων μέτρων για την προστασία από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Αντίθετα προς το αμυντικό περιεχόμενο η προστατευτική διάσταση στρέφεται αποκλειστικά προς το κράτος και όχι προς τους ιδιώτες. Ο συντακτικός νομοθέτης αναγνωρίζει σε έναν έκαστο φορέα προστατευτικό δικαίωμα και ταυτόχρονα θεσπίζει προστατευτική υποχρέωση του κράτους η οποία αφορά τη νομοθετική, τη δικαστική και την εκτελεστική εξουσία. Ο κοινός νομοθέτης οφείλει να λαμβάνει όλα τα νομοθετικά μέτρα που είναι απαραίτητα για τη διασφάλιση του δικαιώματος στην ελευθερία του τύπου. iii) Διασφαλιστικό περιεχόμενο Το διασφαλιστικό περιεχόμενο της ελευθερίας του τύπου στρέφεται προς τη διαφύλαξη της από άλλους κινδύνους εκτός των ανθρωπίνων επιθετικών ενεργειών και περιέχει αξιώσεις για τη βελτίωση της θέσης του φορέα του δικαιώματος. ΙΙΙ. Άσκηση Γενικές οριοθετήσεις. Η ελευθερία στον τύπο ασκούμενη στα πλαίσια της γενικής σχέσης όπως κάθε συνταγματικό δικαίωμα, οριοθετείται κατά τόπο, χρόνο και τρόπο. Οι γενικές οριοθετήσεις θέτουν το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ασκείται το συνταγματικό δικαίωμα. Ο καθένας έχει δικαίωμα στον τύπο εφ όσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη. Η ελευθερία στον τύπο δεν παρέχει στον φορέα του δικαιώματος δυνατότητα προσβολής των

20 χρηστών ηθών, ή προσβολής των δικαιωμάτων των άλλων. Δεν επιτρέπεται επίσης η καταχρηστική άσκηση του δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης. Από τις γενικές ρήτρες προκύπτουν δεσμεύσεις της άσκησης, που δεν συνιστούν περιορισμούς του περιεχομένου της ελευθερίας στον τύπο αλλ οιονεί περιορισμούς, απλές επιδράσεις. Πρόκειται δηλαδή για μορφές έκφρασης αποδοκιμαζόμενες που βρίσκονται πέρα από το προστατευόμενο συνταγματικό όριο άσκησης του δικαιώματος στις οποίες ανήκουν η προσβολή της τιμής, η εξύβριση, η συκοφαντία, η δυσφήμηση. α) Η ρήτρα της συνταγματικής νομιμότητας. Κατά το αρ. 14 παρ. 1 καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά γραπτά και διά του τύπου τους στοχασμούς του «τηρώντας τους νόμους του κράτους». Η άσκηση του δικαιώματος πρέπει να πραγματοποιείται μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της αρχής της συνταγματικής νομιμότητας. Η αρχή αυτή οριοθετεί και δεν περιορίζει την ελευθερία του τύπου, καθ όσον προσδιορίζει το μέγιστο δυνατό περιεχόμενο του δικαιώματος και δεν εισάγει συρρίκνωση, υποχώρηση από το όριο αυτό. Οποιοσδήποτε περιορισμός της ελευθερίας του τύπου στο επίπεδο αυτό αντιβαίνει στην ελεύθερη δημοκρατική τάξη. β) Η ρήτρα της κοινωνικότητας Η ρήτρα της κοινωνικότητας οριοθετεί την ελευθερία του τύπου και επιβάλλει απλές δεσμεύσεις που διαμορφώνουν την εξωτερική γραμμή του προστατευτικού κύκλου του δικαιώματος. Ζητήματα που αφορούν την εθνική ασφάλεια δεν εμπίπτουν στο προστατευτικό περιεχόμενο της ελευθερίας της γνώμης και του τύπου. Στο πλαίσιο της ρήτρας της κοινωνικότητας είναι απαραίτητος ο σεβασμός των δικαιωμάτων των άλλων. Η προσβολή της τιμής, η εξύβριση κ.λ.π. δεν καλύπτονται από την

21 ελευθερία της γνώμης, και του τύπου. Η ελευθερία του τύπου δεν απαλάσσει από τον σεβασμό όχι μόνο των «προσωπικών» αλλά και των περιουσιακών δικαιωμάτων. γ) Η ρήτρα της χρηστότητας Όπως οι αρχές της συνταγματικής νομιμότητας και της κοινωνικότητας έτσι και η αρχή της χρηστότητας οριοθετεί την ελευθερία της γνώμης. Οι δεσμεύσεις που προκύπτουν απ τα χρηστά ήθη αφορούν και το περιεχόμενο και την έκφραση της γνώμης που αποτυπώνεται. Καθένας δικαιούται να μετέχει του δικαιώματος αυτού αρκεί η συμπεριφορά του στα πλαίσια της άσκησης του να είναι σύμφωνη προς τα χρηστά ήθη όπως αυτά είναι διαμορφωμένα σε δεδομένη κοινωνία τόπο και χρόνο. Τα χρηστά ήθη αναφέρονται γενικότερα στη συμπεριφορά του τίμιου και αγαθού ανθρώπου. Γ. Ειδικές σχέσεις. Περιορισμοί Η ελευθερία του τύπου όπως όλα τα συνταγματικά δικαιώματα υφίσταται θεσμική προσαρμογή, ασκούμενη στο πλαίσιο μερικότερων θεσμών και έννομων σχέσεων, δημοσίου ή ιδιωτικού δικαιόυ που εμπεριέχονται στο Σύνταγμα και επομένως διαθέτουν συνταγματική θεμελίωση. Κατάσχεση Η σπουδαιότερη από τους ειδικούς περιορισμούς της ελευθερίας του τύπου αναφέρεται στην «κατ εξαίρεση» επιτρεπόμενη κατάσχεση «παραγγελία του εισαγγελέως μετά την κυκλοφορίαν». Η δυνατότητα της κατασχέσεως υπόκειται σε χρονικούς, αντικειμενικούς και διαδικαστικούς όρους.

22 Ο χρονικός όρος της κατ εξαίρεση επιτρεπόμενης κατασχέσεως είναι ότι αυτή επιτρέπεται μόνο μετά την κυκλοφορία. Ένα έντυπο θεωρείται ότι «κυκλοφόρησε» από την στιγμή που έγινε «δημόσιο» δηλαδή προσιτό στο κοινό («δημοσίευση»). Στην πράξη «κυκλοφορία» αποτελεί η ενέργεια της αποστολής, διανομής ή πωλήσεως του εντύπου. Αντικειμενικοί όροι είναι οι περιστάσεις υπό τις οποίες κατά την αποκλειστική απαρίθμηση του αρ. 14 παρ. 3 επιτρέπεται μετά την κυκλοφορία η κατάσχεση εντύπων. α) «Ένεκα προσβολής της χριστιανικής και πάσης άλλης γνωστής θρησκείας». β) «Ένεκα προσβολής του προσώπου του Προέδρου της Δημοκρατίας». γ) «Ένεκα δημοσιεύματος, το οποίον αποκαλύπτει πληροφορίας περί την σύνθεσιν, εξοπλισμόν και διάταξιν των ενόπλων δυνάμεων ή την οχύρωσιν της χώρας». δ) «Ένεκα δημοσιεύματος το οποίον σκοπεί εις την βιαίαν ανατροπήν του πολιτεύματος ή στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητος του κράτους». ε) «Ένεκα ασέμνων δημοσιευμάτων προσβαλλόντων καταφανώς την δημοσίαν αιδώ, κατά τας υπό του νόμου οριζομένας περιπτώσεις». Επίσης το Σύνταγμα επιτρέπει την μετά την κυκλοφορία κατάσχεση του εντύπου μόνο υπό αυστηρούς διαδικαστικούς όρους που διασφαλίζουν πλήρη δικαστικό έλεγχο του συνταγματικώς θεμιτού της κατασχέσεως εντός 24 ωρών στο δικαστικό συμβούλιο, το οποίο εντός άλλων 24 ωρών αποφαίνεται για την διατήρηση ή άρση της κατασχέσεως αλλιώς η κατάσχεση αίρεται αυτοδικαίως. Το ισχύον σύνταγμα (εν αντιθέσει προς τα προγενέστερα) χορηγεί πάντως τα ένδικα μέσα της εφέσεως και αναιρέσεως τόσο στον εκδότη της κατασχεθείσας εφημερίδας

23 ή άλλου εντύπου, όσο και στον εισαγγελέα, με αποτέλεσμα την δυνατότητα παρατάσεως της εκκρεμότητας. Ελευθερία τύπου και ποινική σχέση Στο πλαίσιο της ποινικής δίκης άλλα και της δίκης γενικότερα η ελευθερία του τύπου προσαρμόζεται θεσμικά. Τέτοιοι περιορισμοί είναι: α) Η απαγόρευση δημοσιεύσεως κατά την διάρκεια και μετά την περάτωση ποινικής διώξεως ή δίκης εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας άμεσων ή έμμεσων πληροφοριών για την ταυτότητα των θυμάτων. β) Η απαγόρευση δημοσιεύσεως επί ποινικής δίκης ή δίκης εγκλημάτων κατά της τιμής πληροφοριών για την ουσία της υποθέσεως. γ) Η απαγόρευση δημοσιεύσεως επί δικών περί διαζυγίου ή ακυρώσεως γάμου πληροφοριών για την ουσία της υποθέσεως. δ) Η απαγόρευση δημοσιεύσεως επί δικών περί αμφισβήσεως, αποκηρύξεως ή αναγνωρίσεως πατρότητας πληροφοριών για την ουσία της υποθέσεως ή (χωρίς την έγγραφη συναίνεση όλων των διαδίκων) άμεσων ή έμμεσων πληροφοριών για την ταυτότητα ενός των διαδίκων. ε) Η απαγόρευση δημοσιεύσεως λεπτομερειών περί των αιτίων και του τρόπου τελέσεως πρόσφατης αυτοκτονίας ή απόπειρας αυτοκτονίας, καθώς και της αναγραφής άμεσων ή έμμεσων πληροφοριών για την ταυτότητα του αποπειραθέντος. Ειδικά όσον αφορά την ποινική δίκη σκόπιμοι είναι περιορισμοί στο μέτρο που υπηρετούν την απροκατάληπτη, ανεπηρέαστη και αποτελεσματική λειτουργία της δικαιοσύνης και την προστασία των παραγόντων της δίκης, των θυμάτων του εγκλήματος και του κατηγορουμένου.

24 Στους περιορισμούς αυτούς ανήκουν α) Η απαγόρευση δημοσιεύσεως κατηγορητηρίου βουλεύματος και όποιου εγγράφου αφορά την επί πλημμελήματι ή κακουργήματι διαδικασία πριν την ανάγνωση του σε δημόσια συνεδρίαση του δικαστηρίου. β) Η απαγόρευση μετά από εισαγγελική απόφαση κάθε δημοσιεύσεως σχετικά με την ενεργούμενη ανάκριση ή άλλη πράξη της ποινικής διαδικασίας καθώς και φωτογραφιών των υπόπτων, των θυμάτων ή άλλων εξεταζόμενων προσώπων. γ) Απαγόρευση δημοσιεύσεως, εφόσον εκκρεμεί ποινική υπόθεση και μέχρι εκδόσεως τελεσίδικης αποφάσεως επ αυτής οποιουδήποτε χαρακτηρισμού του κατηγορουμένου ως ενόχου. δ) Απαγόρευση της δημοσιεύσεως εκθέσεως περί της διασκέψεως του δικαστηρίου ή των ενόρκων ή δικαστικής συνεδριάσεως που διεξήχθη κεκλεισμένων των θυρών ή οποιουδήποτε εγγράφου ή αγορεύσεως ή καταθέσεως σε μια τέτοια δίκη εκτός αν επιτρέψει την δημοσίευση το δικαστήριο. ε) Απαγόρευση δημοσιεύσεως πληροφοριών ή εικόνων για την κολάσιμη ή μη συμπεριφορά ανηλίκου εις βάρος ανηλίκου, οι οποίες μπορούν να βλάψουν την εν γένει εξέλιξή του. Κατάσταση πολιορκίας. Αναστολή Είναι δυνατή η αναστολή της ελευθερίας της έκφρασης άρα και του τύπου κατά το άρθρο 48 του Συντάγματος. Η αναστολή αυτή αποτελεί περιορισμό προβλεπόμενο απευθείας εκ του Συντάγματος και εφαρμοζόμενο μόνο στην κατάσταση πολιορκίας. Από την κατάσταση πολιορκίας αναπτύσσεται μια ιδιαίτερα έντονα ειδική κυριαρχική σχέση

25 κράτους-πολίτη. Η ιδιαιτερότητα της βρίσκεται στο ότι αν και ειδική σχέση είναι δυνατόν να αφορά όχι μόνο μικρό τμήμα του πληθυσμού, αλλά και όλους τους πολίτες. Εξύβριση Η ελευθερία του τύπου δεν παρέχει δυνατότητα εξύβρισης ή δυσφήμησης καθόσον οριοθετείται από τα δικαιώματα των άλλων (δικαίωμα προσωπικότητας, Σ παρ. 1) ενδεχομένως και από τα χρηστά ήθη αλλά και από τις διατάξεις των σύμφωνων με το Σύνταγμα νόμων (που απαγορεύουν την εξύβριση). Ο κατά τον ποινικό κώδικα κολασμός των εγκλημάτων της εξύβρισης αλλά και αλλων που είναι δυνατόν να τελεσθούν διά του τύπου θέτει δεσμεύσεις που είναι απόλυτα αναγκαίες προκειμένου να διαφυλάσσονται τα δικαιώματα των άλλων. Ιδιωτική ζωή Η ελευθερία του τύπου οριοθετούμενη από τα δικαιώματα των άλλων και συγκεκριμένα από το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, δεν παρέχει εξουσία γνωστοποίησης πληροφοριών, που ανάγονται στην ιδιωτική ζωή άλλων προσώπων. Επανόρθωσις ανακριβών δημοσιευμάτων Κατά το άρθρο 14 παρ. 5 «νόμος ορίζει τον τρόπο της δια του τύπου πλήρους επανορθώσεως ανακριβών δημοσιευμάτων».

26 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Δαγτόγλου Π.Δ. «Ατομικά ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Α» (εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ν. Αθήνα-Κομοτηνή 1991). Δημητρόπουλος Α.Γ. «Συνταγματικά Δικαιώματα» (εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ν. Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2008). Χρυσόγονος Κ.Χ. «Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα» (εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ν. Αθήνα-Κομοτηνή 2002).

27