86 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH ΣTPATHΓIKEΣ ΓIA TH HMIOYPΓIA IKTYΩN (CLUSTERS) EΠIXEIPHΣEΩN: H EΛΛHNIKH KAI H IEΘNHΣ EMΠEIPIA Tου ρ. Ιωάννη Χατζηκιάν 1. Εισαγωγή Αντικείµενο της εργασίας αυτής είναι οι πρωτοβουλίες για τη δηµιουργία clusters ως µέσο ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών επιχειρήσεων και ιδιαίτερα των ΜΜΕ και στο πλαίσιο αυτό, εξετάζουµε το θεωρητικό πλαίσιο, τους στόχους των πρωτοβουλιών για την δηµιουργία clusters, τον κύκλο ζωής της δηµιουργίας των clusters, τους φορείς και την οργάνωση των σχετικών πρωτοβουλιών, τη διεθνή και ελληνική εµπειρία και καταλήγουµε σε κύρια συµπεράσµατα σχετικά µε τους παράγοντες επιτυχίας ή αποτυχίας παρόµοιων εγχειρηµάτων που αφορούν τη δηµιουργία των clusters. Στον Ευρωπαϊκό Χάρτη των Μικρών Επιχειρήσεων, που υιοθετήθηκε από το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο στις 19-20 Ιουνίου 2000, επισηµαίνεται ό- τι Θα καλλιεργήσουµε τη συµµετοχή των µικρών επιχειρήσεων στη συνεργασία µεταξύ των ε- πιχειρήσεων σε τοπικό, εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο καθώς και τη συνεργασία µεταξύ µικρών επιχειρήσεων και ιδρυµάτων ανώτατης εκπαίδευσης και ερευνητικών ιδρυµάτων. Συνεπώς, θα πρέπει να υποστηριχθούν οι δράσεις σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο που α- ποσκοπούν στην ανάπτυξη οµίλων και δικτύων µεταξύ των επιχειρήσεων. Η αυξανόµενη πολυπλοκότητα, η αύξηση του κόστους αλλά και η ανάληψη του κινδύνου που συνεπάγονται οι καινοτοµικές δραστηριότητες, καθώς και ο αυξανόµενος ανταγωνισµός σε διεθνές επίπεδο, καθιστούν τις δικτυώσεις (clustering and networking) µε άλλες επιχειρήσεις και οργανισµούς, µε συµπληρωµατικές προς την εταιρεία δραστηριότητες, αναγκαίες. Οι δικτυώσεις περιλαµβάνουν ένα µεγάλο πλήθος οργανισµών που εµπλέκονται στην καινοτοµική διαδικασία, όπως τα Ανώτερα Εκπαιδευτικά Ιδρύµατα, ερευνητικά κέντρα, ενδιάµεσοι φορείς, εταιρείες συµβούλων, κυβερνητικές υπηρεσίες, κλπ. O ρ Iωάννης Xατζηκιάν είναι Επιστηµονικός Συνεργάτης του Τµήµατος ιοίκησης Επιχειρήσεων, Σ Ο του ΤΕΙ Αθήνας.
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 87 2. Το θεωρητικό πλαίσιο Γεωγραφικά ένα cluster µπορεί να εκτείνεται σε µία πόλη, µία περιφέρεια ή χώρα, αλλά α- κόµα και να περιλαµβάνει ένα δίκτυο από χώρες. Ιδιαίτερα, τα business clusters µπορούν να χαρακτηριστούν ως δίκτυα παραγωγής που αποτελούνται από στενά συνδεδεµένες και αλληλοεξαρτώµενες επιχειρήσεις (συµπεριλαµβανοµένων των προµηθευτών) σε µία αλυσίδα παραγωγής. Ένα τέτοιο cluster καταρχήν µπορεί να αναγνωριστεί από την ύπαρξη ενός µεγάλου αριθ- µού παρόµοιων επιχειρήσεων. Το επόµενο βήµα είναι η αναγνώριση άλλων κλάδων που χρησι- µοποιούν κοινά κανάλια ή που παράγουν συµπληρωµατικά προϊόντα και υπηρεσίες. Άλλες διασυνδέσεις µπορούν να αναγνωριστούν από τη χρησιµοποίηση παρόµοιων εξειδικευµένων υλικών, ή τεχνολογιών ή άλλου είδους διασυνδέσεις µέσω των προµηθευτών. Τα clusters περιλαµβάνουν και στρατηγικές συµµαχίες µε πανεπιστήµια, ερευνητικά κέντρα, υπηρεσίες έντασης γνώσης, ενδιάµεσους φορείς (σύµβουλους, brokers, κα) και πελάτες. Οι οργανισµοί αυτοί παρέχουν εξειδικευµένο προσωπικό και δεξιότητες, τεχνογνωσία, επενδυτικά κεφάλαια, πληροφόρηση και υποδοµές. Σε τελικό στάδιο τα clusters µπορεί να συµπεριλαµβάνουν κυβερνητικές υπηρεσίες και νοµοθετικά σώµατα που επηρεάζουν σηµαντικά τους συµµετέχοντες σε αυτά. Σηµαντικό για τον καθορισµό ενός cluster είναι η ύπαρξη ισχυρών διασυνδέσεων µεταξύ ε- ταιρειών, κλάδων και θεσµών είτε αυτές είναι οριζόντιες, είτε κάθετες, είτε θεσµικές. Η επικράτηση των clusters στις εθνικές και περιφερειακές οικονοµίες δίνει έµφαση στη σηµασία της τοποθεσίας για την απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος. Τα χαρακτηριστικά ενός τέτοιου, συνολικού συστήµατος καινοτοµίας συνδέονται άµεσα µε τοπικά χαρακτηριστικά όπως πολιτισµικά ζητήµατα, κανονισµοί, νοµοθεσία κ.α., που ως ένα βαθµό ερµηνεύουν και τον περιορισµένο βαθµό διεθνοποίησης των καινοτοµικών διεργασιών σε σύγκριση µε τις υπόλοιπες δραστηριότητες των επιχειρήσεων. Από την δεκαετία του 90, η έννοια των οµάδων επιχειρήσεων ή σχηµατισµών (clusters) και των δικτύων (networks) αποτελεί µία κεντρική ιδέα στο πλαίσιο της ανταγωνιστικότητας και της οικονοµικής ανάπτυξης. Οι λόγοι για τους οποίους δηµιουργούνται και σχηµατίζονται τα clusters και τα οφέλη, σε όρους παραγωγικότητας και καινοτοµικής απόδοσης, έχουν µελετηθεί σηµαντικά (Porter, M.E.,1998). Στις αναπτυγµένες χώρες η γεωγραφική συγκέντρωση συγκεκριµένων επιχειρήσεων, οι διασυνδέσεις και οι οµαδοποιήσεις είναι συχνό φαινόµενο και έ- χει ενταθεί µετά από µια σειρά σχετικά πρόσφατων αναλύσεων, που προτείνουν µεθοδολογίες εντοπισµού και υποστήριξης τέτοιων σχηµατισµών. Οι µεθοδολογίες των clusters αναπτύχθηκαν από τους Dahmen (1950, 1991a, 1991b, 1991c), Perroux (1950, 1964, 1970, 1979, 1988a, 1988b) και Porter (1990, 1998, 2000). Η έννοια των ο- µάδων επιχειρήσεων ή σχηµατισµών (clusters) και των δικτύων (networks) αποκτά κεντρική σηµασία στη σύγχρονη βιοµηχανική και τεχνολογική πολιτική. Μετά την δηµοσίευση του βιβλίου του Michael Porter, το 1990, ο σχηµατισµός και η δηµιουργία clusters πρόσθεσε µια νέα διάσταση στις παραδοσιακές πολιτικές, όπως τοπικές, περιφερειακές, βιοµηχανικές, επιχειρη- µατικές, επενδυτικές, επιστηµονικές και τεχνολογικές-καινοτοµικές πολιτικές. Η νέα αυτή διάσταση αφορά στην αναζήτηση και τον πειραµατισµό µε νέους τύπους συνεργασίας στο πλαίσιο των οποίων συνδέονται τα κλαδικά clusters µε την κυβέρνηση, το κράτος, τα πανεπιστήµια και τα ερευνητικά ινστιτούτα και πραγµατοποιείται τόσο στις αναπτυγµένες όσο και στις αναπτυσσόµενες ή/και στις υπό µετάβαση χώρες σ όλο τον κόσµο. Το περιεχόµενο των όρων αυτών δεν είναι αυστηρά καθορισµένο, αφού πρόκειται για σχήµατα που διαµορφώθηκαν σύµφωνα µε τις συνθήκες και τις ανάγκες, που δηµιουργήθηκαν σε κάθε περίπτωση. Ο Porter, σε πρόσφατη εργασία του για τα clusters, ορίζει ότι τα clusters είναι µια οµάδα διασυνδεδεµένων επιχειρήσεων και συνεργαζόµενων ιδρυµάτων και ινστιτούτων που δραστηριο-
88 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH ποιούνται σε ένα ορισµένο τοµέα και δρουν από κοινού και συµπληρωµατικά µεταξύ τους και προσδίδει σ αυτά χωρική διάσταση, αναφέροντας ότι το γεωγραφικό εύρος των clusters είναι δυνατόν να αφορά µία απλή πόλη, µία περιφέρεια, µία χώρα ή, επίσης, µία οµάδα χωρών που γειτνιάζουν (Porter 2000, σελ. 254). Όλοι, όµως, οι διαφορετικοί ορισµοί µοιράζονται τις εξής βασικές ιδέες : α) γεωγραφική εγγύτητα, β) δικτύωση και γ) εξειδίκευση. 3. Στόχοι των πρωτοβουλιών για την δηµιουργία clusters : Η διεθνής εµπειρία Στο πλαίσιο της έρευνας που πραγµατοποιήθηκε για την επισήµανση συναφών πρωτοβουλιών (Solvell, Lindqvist, Ketels, 2003), οι στόχοι των πρωτοβουλιών για την οικονοµική ανάπτυξη και την προώθηση της καινοτοµίας σε τοπικό επίπεδο, κατηγοριοποιούνται σε έξι τοµείς, που είναι οι εξής : α) Έρευνα και δικτύωση, β) δράση πολιτικής, γ) εµπορική συνεργασία, δ) εκπαίδευση και κατάρτιση, ε) καινοτοµία και τεχνολογία, και στ) επέκταση των επιχειρήσεων. Ο τοµέας έρευνα και δικτύωση περιλαµβάνει τη δικτύωση µεταξύ των επιχειρήσεων και την πραγµατοποίηση έρευνας για αποτύπωση της κατάστασης και της εξέλιξης της πρωτοβουλίας και του σχηµατισµού των επιχειρήσεων και των οργανισµών που µετέχουν σ αυτήν. Για παράδειγµα, η περίπτωση της πρωτοβουλίας Vlaams software platform στο Flanders, Βέλγιο (ιδρύθηκε το 1999), στόχος ήταν η πραγµατοποίηση σεµιναρίων και η λειτουργία ενός extranet για την ανταλλαγή πληροφοριών µεταξύ περιορισµένου αριθµού επιχειρήσεων. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνας, η δηµιουργία δικτυώσεων µεταξύ επιχειρήσεων και µεταξύ ατόµων αποτελεί τον πλέον κοινό στόχο των πρωτοβουλιών (96% του συνόλου των απαντήσεων). Αντίθετα, οι µελέτες δεν είναι πολύ δηµοφιλείς (56%) και οι εκθέσεις δεν αποτελούν σηµαντικό στόχο (36%). Ο τοµέας δράση πολιτικής περιλαµβάνει το lobbing και την προώθηση του διαλόγου µεταξύ των επιχειρήσεων, της επιστηµονικής κοινότητας και των κρατικών φορέων. Για παράδειγµα, η πρωτοβουλία Oresund IT Academy στη ανία (καλύπτει την περιοχή Oresund που βρίσκεται µεταξύ Copenhagen, Denmark and Malmo-Lund, Sweden), αρχικά ιδρύθηκε για την µείωση των διοικητικών εµποδίων προκειµένου να διευκολυνθεί η οµάδα των ΙΤ επιχειρήσεων στην Oresund Strait. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνας, το lobbing, ως στόχος, για την βελτίωση της υποδοµής (68%), της νοµοθεσίας και των σχετικών κρατικών πολιτικών (64%) και χρηµατοδότηση (59%) αποτελεί τον πλέον κοινό στόχο µεταξύ των πρωτοβουλιών για την ανάπτυξη της καινοτοµίας σε τοπικό επίπεδο. Ο τοµέας εµπορική συνεργασία περιλαµβάνει τις από κοινού αγορές, την συµβουλευτική υποστήριξη, την πληροφόρηση για τις αγορές, και την προώθηση των εξαγωγών. Για παράδειγµα, το 1998, η αυστριακή κυβέρνηση, ξεκίνησε µία προσπάθεια για την βελτίωση των εξαγωγών της χώρας αξιοποιώντας παρόµοιες πρωτοβουλίες. Το πρόγραµµα οργανώθηκε από τα Υπουργεία Οικονοµικών και Οικονοµίας, τα οποία πρόσφεραν τα κεφάλαια στο κρατικό Εµπορικό Επιµελητήριο, το οποίο διαχειρίσθηκε τη σχετική πρωτοβουλία. Ένα από τα αρκετά clusters που ιδρύθηκαν µ αυτόν τον τρόπο ήταν και το Austrian Food Cluster για την υποστήριξη και προώθηση των εξαγωγών. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνας, ο πλέον κοινός στόχος στο πλαίσιο της εµπορικής συνεργασίας ήταν η προώθηση των εξαγωγών (84%) και η συµβουλευτική υποστήριξη (85%) και η πληροφόρηση για τις αγορές (81%). Ο τοµέας έρευνα και κατάρτιση περιλαµβάνει την τεχνική κατάρτιση του προσωπικού και εκπαίδευση στο µάνατζµεντ. Για παράδειγµα, η πρωτοβουλία Aerospace Components Manufacturers στο Connecticut ξεκίνησε µε την κατάρτιση του προσωπικού και σε υστερότερο χρόνο προχώρησε σε συνεργασίες από κοινού αγορών και προµηθειών και διεθνούς µάρκετινγκ. Επίσης, στη βόρεια Ιταλία, παραδοσιακά, τα clusters των ΜΜΕ ανέπτυξαν σχετικές πρωτοβουλίες µε επίκεντρο την τεχνική κατάρτιση και υποστήριξη. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνας, τόσο η τεχνική κατάρτιση του προσωπικού και εκπαίδευση στο µάνατζµεντ αποτελούν σηµαντικούς στόχους (76%).
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 89 Ο τοµέας καινοτοµία και τεχνολογία περιλαµβάνει την διευκόλυνση της καινοτοµικής διαδικασίας, την προώθηση νέων τεχνολογιών, την ανάλυση των τεχνικών τάσεων, την διάδοση των νέων τεχνολογιών, την βελτίωση των παραγωγικών διαδικασιών και την υιοθέτηση τεχνικών προτύπων. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνας, η προώθηση της καινοτοµίας βρίσκεται στην καρδιά κάθε πρωτοβουλίας σε τοπικό επίπεδο σ ολόκληρο τον κόσµο (91%). Σηµαντικοί στόχοι είναι, επίσης, η προώθηση νέων τεχνολογιών (85%), η ανάλυση των τεχνικών τάσεων (77%), η διάδοση των νέων τεχνολογιών (72%), και η βελτίωση των παραγωγικών διαδικασιών (69%). Η υιοθέτηση τεχνικών προτύπων δεν αποτελεί σηµαντικό στόχο (44%). Ο τοµέας επέκταση των επιχειρήσεων περιλαµβάνει την επέκταση των επιχειρήσεων που µετέχουν στην πρωτοβουλία, την ενίσχυση της φήµης της πρωτοβουλίας, την προσέλκυση νέων επιχειρήσεων, την δηµιουργία τεχνοβλαστών και την προσφορά υπηρεσιών θερµοκοιτίδων και την προσέλκυση επενδύσεων. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνας, η επέκταση των επιχειρήσεων που µετέχουν στην πρωτοβουλία αποτελεί πολύ σηµαντικό στόχο (94%), επίσης, η προσέλκυση νέων επιχειρήσεων (86%), ακολουθεί η ενίσχυση της φήµης της πρωτοβουλίας (83%), η δηµιουργία τεχνοβλαστών (73%) και υπηρεσίες θερµοκοιτίδων (63%). Επίσης, σηµαντικό ποσοστό έχει και ο στόχος για την προσέλκυση επενδύσεων (60%). Οι πρωτοβουλίες για την προώθηση της καινοτοµίας σε τοπικό επίπεδο περιλαµβάνουν µεγάλο εύρος δραστηριοτήτων και ενεργειών. Σύµφωνα µε έρευνα που πραγµατοποιήθηκε για την επισή- µανση συναφών πρωτοβουλιών, αποτυπώθηκαν περισσότερες από 250 προσπάθειες παγκοσµίως (Solvell, Lindqvist, Ketels, 2003) εκ των οποίων σχεδόν τα 2/3 των πρωτοβουλιών αναπτύχθηκαν σχεδόν σ όλο το φάσµα των δραστηριοτήτων που ερευνήθηκε, όπως έρευνα/δικτύωση, lobbying, ε- µπορική συνεργασία, εκπαίδευση/κατάρτιση, καινοτοµία/τεχνολογία και προσέλκυση επενδύσεων και δεν περιορίσθηκαν µόνο στη δικτύωση. Παρά την µεγάλη ετερογένειά τους, εν τούτοις οι πρωτοβουλίες αυτές παρουσιάζουν ορισµένα κοινά σηµεία σχετικά µε την οργανωτική τους δοµή. Η πρωτοβουλία για τη δηµιουργία clusters προέρχεται από το κράτος ή από τον ιδιωτικό τοµέα ή από τον συνδυασµό κράτους και ιδιωτικού τοµέα. Στις περισσότερες των περιπτώσεων ο ρόλος του κράτους, ως φορέας της πρωτοβουλίας, φαίνεται ότι είναι σηµαντικός, κατά κύριο λόγο, για την χρηµατοδότηση της πρωτοβουλίας και την οργανωτική υποστήριξή της. Τα αποτελέσµατα της παραπάνω έρευνας έδειξαν ότι η ανάπτυξη πρωτοβουλιών για την προώθηση της καινοτοµίας σε τοπικό επίπεδο ακολουθεί όλα τα στάδια του κύκλου ζωής της πρωτοβουλίας. Από την πλευρά της οργάνωσής τους, έχουν επισηµανθεί τέσσερα στάδια ή τέσσερις φάσεις ανάπτυξης σχετικών πρωτοβουλιών. Η πρώτη φάση αφορά την περίοδο πριν την έναρξη της πρωτοβουλίας κατά την οποία συζητιούνται και αναλύονται τα ζητήµατα ανταγωνιστικότητας του εγχειρήµατος. Η δεύτερη φάση αφορά την εκκίνηση του εγχειρήµατος, η οποία περιλαµβάνει την ανάλυση της πρωτοβουλίας για την επισήµανση και εξειδίκευση των τοµέων δράσης και των επιµέρους δραστηριοτήτων. Με βάση την παραπάνω ανάλυση, αναπτύσσεται το σχέδιο δράσης της πρωτοβουλίας για την προώθηση του εγχειρήµατος µέσω ειδικών εκδηλώσεων και την παρουσίασή του στους ενδιαφερόµενους να συµµετάσχουν και να ενταχθούν στο εγχείρηµα. Η τρίτη φάση αφορά την υλοποίηση της πρωτοβουλίας µε στόχο την διεύρυνση του κύκλου των ενδιαφεροµένων να ενταχθούν στο εγχείρηµα. Η τέταρτη φάση, κατά την οποία, η πρωτοβουλία αποκτά µια πιο τυπική και µόνιµη οργανωτική δοµή. 4. Πρωτοβουλίες για την δηµιουργία clusters : Η διεθνής εµπειρία Οι πρωτοβουλίες για την οικονοµική ανάπτυξη και την προώθηση της καινοτοµίας σε τοπικό επίπεδο διαφοροποιούνται σηµαντικά. Μερικά βασικά κριτήρια κατηγοριοποίησης των πρωτοβουλιών αυτών είναι (Ketels, 2003) : α) τα προϊόντα και οι υπηρεσίες που παράγονται στο πλαίσιο των ζωνών καινοτοµίας, β) η δυναµική του γεωγραφικού χώρου όπου ανα-
90 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH πτύσσονται οι ζώνες καινοτοµίας ή την τοπική δυναµική, γ) το στάδιο ανάπτυξης των ζωνών καινοτοµίας, δ) το επιχειρηµατικό περιβάλλον των ζωνών καινοτοµίας, κλπ. Με κριτήριο τα προϊόντα και τις υπηρεσίες, οι πρωτοβουλίες αναπτύσσονται µε εξειδίκευση στις χρηµατοοικονοµικές υπηρεσίες, στην αυτοκινητοβιοµηχανία, στον τουρισµό, κλπ. Παραδείγµατα τέτοιων πρωτοβουλιών είναι η ζώνη των χρηµατοοικονοµικών υπηρεσιών στη Νέα Υόρκη και το Λονδίνο, η ζώνη των µέσων µαζικής επικοινωνίας στο Hollywood, οι τεχνολογίες πληροφορικής στη Silicon Valley, οι ζώνες της αυτοκινητοβιοµηχανίας στη Νότια Γερµανία και το Detroit, οι ζώνες τηλεπικοινωνιών στη Stockholm και στη Finland και οι ζώνες ένδυσης στη βόρεια Ιταλία. Οι οικονοµικές και καινοτοµικές επιδόσεις των παραπάνω παραδειγµάτων είναι πολύ υψηλές και µπορεί να αποθαρρύνουν πολλές περιφέρειες για την υιοθέτησή τους. Εν τούτοις, υπάρχουν δυνατότητες και να δηµιουργηθούν ζώνες καινοτοµίας, εστιάζοντας σε ειδικές γεωγραφικές περιοχές ή στοχεύοντας σε επιλεγµένες ανάγκες των καταναλωτών ή των τµηµάτων αγοράς. Παράδειγµα αποτελεί η υπόδηση στη Βόρεια Ιταλία, που αποτελεί µία πολύ επιτυχηµένη ζώνη µε υψηλές αµοιβές, εξυπηρετώντας την παγκόσµια αγορά και εστιάζοντας στη σχεδίαση, την επωνυµία των προϊόντων και την υψηλής αξίας παραγωγή. Η Πορτογαλία αποτελεί ένα άλλο παράδειγµα ζώνης καινοτοµίας στην υπόδηση που εξυπηρετεί τις αγορές της Ευρώπης που ακολουθούν την µόδα στην υπόδηση. Στη Timisoara στη Ρουµανία, αναπτύσσεται µία νέα ζώνη, που λειτουργεί σαν offspring της ζώνης της Βόρειας Ιταλίας στην υπόδηση και εστιάζει στην παραγωγή χαµηλής και µέσης αξίας του εύρους των προϊόντων υπόδησης. Επίσης, υφίστανται οι µεγάλες ζώνες στην Ασία, στη Κίνα-Βιετνάµ ιδιαίτερα, που εστιάζουν στα συµβόλαια παραγωγής τεραστίων ποσοτήτων υποδηµάτων σε χαµηλή τιµή για τις αγορές των ΗΠΑ και της Ευρώπης αντίστοιχα. Επίσης, στο New Jersey των ΗΠΑ, υφίστανται ζώνες των επιστηµών της ζωής και έχουν την έδρα τους οι περισσότερες φαρµακευτικές βιοµηχανίες. Η Minneapolis/St. Paul και η Boston εξειδικεύονται στις ιατρικές υπηρεσίες. Στο Los Angeles and San Francisco είναι συγκεντρωµένες οι επιχειρήσεις παραγωγής βιολογικών προϊόντων. Τα παραπάνω παραδείγµατα δείχνουν ότι υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί τρόποι και δρόµοι για την επιτυχή οικονοµική ανάπτυξη και την προώθηση της καινοτοµίας σε τοπικό επίπεδο. Με κριτήριο την τοπική δυναµική, οι πρωτοβουλίες που αναπτύσσονται µπορεί να περιλαµβάνουν επιχειρηµατικές δραστηριότητες που εξυπηρετούν κυρίως έως αποκλειστικά την τοπική αγορά, επιχειρηµατικές δραστηριότητες που έχουν επιλέξει τη συγκεκριµένη περιοχή λόγων των φυσικών πόρων και εξυπηρετούν την εθνική αλλά και την παγκόσµια αγορά και επιχειρηµατικές δραστηριότητες ( traded industries) που έχουν επιλέξει τη συγκεκριµένη περιοχή λόγω της ελκυστικότητας του επιχειρηµατικού περιβάλλοντος της δεδοµένης γεωγραφικής περιοχής. Με κριτήριο το στάδιο ανάπτυξης των πρωτοβουλιών για την προώθηση της καινοτοµίας σε τοπικό επίπεδο, η επιτυχία των πρωτοβουλιών αυτών εξαρτάται από δύο παράγοντες : α) την ποιότητα του εξωτερικού επιχειρηµατικού περιβάλλοντος, και β) τη δυνατότητα κινητοποίησης και υποκίνησης του επιχειρηµατικού περιβάλλοντος µέσω της ενεργούς συνεργασίας και άλλων δραστηριοτήτων δικτύωσης. Ένα τυπικό, απλό cluster ακολουθεί µία συγκεκριµένη τροχιά ανάπτυξης. Αρχικά, µια κρίσιµη µάζα επιχειρήσεων δηµιουργεί µια αυτοτροφοδοτούµενη διαδικασία καθώς εξειδικευµένοι προµηθευτές εξοπλισµού εµφανίζονται στο προσκήνιο για να καλύψουν τις ανάγκες τους και συσσωρεύεται πληροφόρηση και γνώση. Με το πέρασµα του χρόνου και την περαιτέρω α- νάπτυξη του cluster, οι τοπικοί οργανισµοί δηµιουργούν εξειδικευµένα εκπαιδευτικά προγράµµατα ώστε να αυξήσουν την διαθεσιµότητα του εκπαιδευµένου προσωπικού, δηµιουργούνται ερευνητικές και άλλες υποδοµές και δηµιουργείται επίσης και το κατάλληλο νοµοθετικό πλαίσιο που εξασφαλίζει τη λειτουργική και αποτελεσµατική ανάπτυξή του. Οι περισσότερες µελέτες έχουν καταδείξει ότι ένα cluster χρειάζεται µία δεκαετία να αναπτυχθεί σε βάθος, να αποκτήσει πυκνότητα και, µε τη συµµετοχή κι άλλων φορέων ή εταίρων να αγκαλιάσει ευρύτερα την περιφέρεια που ανήκει και να µετατραπεί σε περιφερειακό cluster, αποκτώντας διεθνές ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα. Μία ιδιαίτερη περίπτωση στην ανάπτυξη των clusters εί-
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 91 ναι εκείνα που δηµιουργούνται από την τοµή άλλων. Σε αυτές τις περιπτώσεις εµφανίζονται ι- διαίτερα δυναµικά, καθώς υπάρχουν πολλές δεξιότητες και τεχνολογίες διαθέσιµες. Η παρουσία πολλών διατεµνόµενων clusters µειώνει τα εµπόδια εισόδου και νέες επιχειρήσεις και spinoffs µπορούν να εισέλθουν στην αγορά, προερχόµενες από διαφορετικές περιοχές. Το γράφηµα που ακολουθεί παρουσιάζει ένα τέτοιο παράδειγµα στην περιοχή της Μασαχουσέτης. Γράφηµα 1: Παράδειγµα cluster στη Μασαχουσέτη Yγεία Tεχνολογίες Πληροφορικής Tριτοβάθµιες υπηρεσίες σε Nοσοκοµεία Iατρικές Συσκευές Bιοφαρµακευτικά Προϊόντα Iατρική Έρευνα Iατρικές Σχολές Eπεξεργασία Iατρικών εδοµένων Iατρικό Λογισµικό Tηλειατρική Σύµβουλοι Mέτρηση Iατρικών Aποτελεσµάτων ικτύωση Tηλεπικοινωνίες Yπολογιστές Yψηλής Aνάλυσης Λογισµικά ηµιουργία Γνώσης Σύµβουλοι Eπιχειρήσεων Think Tanks Eρευνητικοί Oργανισµοί Πανεπιστήµια Πηγή: Michael E. Porter, On Competition, A HBR Book, 1999. Οι ζώνες καινοτοµίας εντάσσονται στην έννοια των clusters και η δηµιουργία τους είναι α- ποτέλεσµα κρατικών και δηµόσιων πρωτοβουλιών. Ελάχιστες ζώνες καινοτοµίας έχουν αναπτυχθεί σ ολόκληρο τον κόσµο και οι πρωτοβουλίες αυτές συναντώνται στις ΗΠΑ. Για παράδειγµα, στο New Jersey των ΗΠΑ, η Economic Development Authority (EDA) ίδρυσε ζώνες καινοτοµίας προκειµένου να προσελκύσει σ αυτές τις ζώνες υψηλής τεχνολογίας επιχειρήσεις, οι οποίες είναι συγκεντρωµένες γύρω από τα ερευνητικά ινστιτούτα και τα πανεπιστήµια του New Jersey. Σκοπός της EDA του New Jersey είναι η προώθηση των καινοτοµιών περισσότερο γρήγορα από το ερευνητικό εργαστήριο στην αγορά.h EDA, µέσα σ αυτές τις ζώνες, θα οικοδοµήσει Κέντρα Εµπορικής Αξιοποίησης (στις εγκαταστάσεις τους θα περιλαµβάνονται χώροι για ερευνητικά εργαστήρια) για τις επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας που θα είναι εγκατεστη- µένες στις ζώνες καινοτοµίας. Η Πολιτεία του New Jersey θα εγγυηθεί για την πραγµατοποίηση έρευνας από τα πανεπιστήµια προς όφελος των επιχειρήσεων που θα εγκατασταθούν (Πη-
92 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH γή:http://www.state.nj.us/cgibin/ governor/njnewsline/view_article_archives.pl?id=1794). Στο πλαίσιο της παραπάνω πρωτοβουλίας, η Ζώνη Καινοτοµίας ορίζεται ως µία γεωγραφική περιοχή που βρίσκεται πλησίον σε πανεπιστήµια και νοσοκοµεία και οι επιχειρήσεις που θα βρίσκονται µέσα στη Ζώνη Καινοτοµίας θα είναι επιλέξιµες για επιδοτήσεις και χρηµατοδοτήσεις και παροχή προς αυτές εξειδικευµένων, υποστηρικτικών συµβουλευτικών υπηρεσιών. Η έµφαση που δίδεται από την Πολιτεία του New Jersey στα Νοσοκοµεία εξηγείται από το γεγονός ότι στην Πολιτεία αυτή έχουν την έδρα τους οι περισσότερες φαρµακευτικές βιοµηχανίες και οι εργοστασιακές τους εγκαταστάσεις (Christian Ketels, 2003 : 4) Μ αυτόν τον τρόπο, η Πολιτεία του New Jersey, θεωρεί ότι οι Ζώνες Καινοτοµίας στο θα προκαλέσουν την συνεργασία µεταξύ πανεπιστηµίων, υποδοµών υψηλής τεχνολογίας, κράτους και επιχειρήσεων. (Πηγή : http://www.state.nj.us/scitech/iz_what.html). Επίσης, η Πολιτεία της Pennsylvania προωθεί παρόµοια πρωτοβουλία, στο πλαίσιο της ο- ποίας, οι Ζώνες Καινοτοµίας ορίζονται ως ζώνες µε καθορισµένα όρια στις οποίες µπορούν να δηµιουργηθούν σε κοινότητες-περιοχές στις οποίες υπάρχουν πανεπιστήµια και τεχνικές σχολές διαφόρων γνωστικών αντικειµένων. Οι ζώνες αυτές σχεδιάσθηκαν µε σκοπό την ενίσχυση της καινοτοµίας και την δηµιουργία επιχειρηµατικών ευκαιριών. Ο σκοπός αυτός εξυπηρετείται µέσω της συγκέντρωσης στις Ζώνες Καινοτοµίας και του συντονισµού των ιδιωτικών επιχειρήσεων, των εκπαιδευτικών ιδρυµάτων, των συµβουλευτικών επιχειρήσεων, των τραπεζικών ιδρυµάτων και των δικτύων venture capital. Σε κάθε περίπτωση κατά την οποία µπορεί να δηµιουργηθεί συνεργατική σχέση µεταξύ φορέων όπως παραπάνω σε µία συγκεκριµένη περιοχή µε καθορισµένα όρια, τότε υπάρχει η δυνατότητα να δηµιουργηθεί και µία Ζώνη Καινοτο- µίας (Πηγή : http://www.state.pa.us). 5. Πρωτοβουλίες για την δηµιουργία clusters: Η ελληνική εµπειρία Σε ότι αφορά τις σηµαντικές προτεραιότητες πολιτικής για την καινοτοµία της χώρας, πρωτεύουσα είναι η χρηµατοδότηση της καινοτοµίας, η δηµιουργία εταιρειών τεχνολογικής βάσης, ένα εθνικό στρατηγικό σχέδιο για την ανάπτυξη της Ε&ΤΑ και η εντατικοποίηση της συνεργασίας των επιχειρήσεων µε τον ακαδηµαϊκό κόσµο. Τέλος προωθούνται ενέργειες στον χώρο της προστασίας των πνευµατικών δικαιωµάτων. Σε ότι αφορά στα clusters, στο πλαίσιο του Β ΚΠΣ δηµιουργήθηκαν κάποια mini-clusters από τα οποία ελάχιστα είχαν τεχνολογική κατεύθυνση. Από τα clusters που χρηµατοδοτήθηκαν, ελάχιστα γνωρίζουµε για την πορεία τους µετά την λήξη της επιχορήγησης. Στο Γ ΚΠΣ προβλέπεται δράση για τη δηµιουργία clusters, ενταγµένη στον άξονα 2 ( ράση 2.7.2 του ΕΠΑΝ) και ενισχύονται ίκτυα ΜΜΕ (clusters) για την επίτευξη συγκεκριµένων στόχων, µε τους οποίους θα συνδέονται όλες οι επιχειρήσεις και θα οδηγούν σε συγκεκριµένο επιχειρηµατικό αποτέλεσµα που θα ελέγχεται µε την ολοκλήρωση του έργου. Τα clusters µπορούν να αναφέρονται σε εκτέλεση συγκεκρι- µένου κοινού έργου, είτε στη δηµιουργία µόνιµων επιχειρηµατικών συνεργασιών. Στον Άξονα 4 του ΕΠΑΝ, που αναφέρεται ειδικά σε θέµατα καινοτοµίας και Ε&ΤΑ, δεν υπάρχει ειδική δράση για δηµιουργία clusters καινοτοµίας. Σε ότι αφορά τα τεχνολογικά και επιστηµονικά πάρκα, υπήρξε έντονη υποστήριξη από την κυβέρνηση στα µέσα του 90 για την δηµιουργία ε- πιστηµονικών πάρκων µε αποτέλεσµα να δηµιουργηθούν 4 γύρω από πανεπιστήµια και ερευνητικά κέντρα. Επίσης η δράση ΕΛΕΥΘΩ έδωσε περαιτέρω ενίσχυση στη δηµιουργία θερµοκοιτίδων. Η κυβερνητική πολιτική που υποστήριξε τη δηµιουργία clusters είχε σαν στόχο την βελτίωση της ανταγωνιστικότητας µέσω των οικονοµιών συγκέντρωσης (agglomeration economies). Σε περιφερειακό επίπεδο, τα RIS/RITTS προγράµµατα που υλοποιήθηκαν, υιοθέτησαν κάποιες προτάσεις για clustering αλλά µόνο σε επίπεδο στρατηγικού σχεδίου και δεν προχώρησαν σε ουσιαστικές δράσεις. Από τα σχέδια αυτά, µερικά ενσωµατώθηκαν στα ΠΕΠ
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 93 2000 2006, µε ειδικές δράσεις για την ενίσχυση της καινοτοµίας, όπως είχαν περιγραφεί στα προγράµµατα αυτά. Σε ότι αφορά την αξιολόγηση και αποτίµηση των µέχρι τώρα ενεργειών και των πόρων που έχουν δοθεί γι αυτές, η χώρα δεν έχει κάνει κάτι ουσιαστικό µε αποτέλεσµα να µην υπάρχουν συγκεντρωτικά συµπεράσµατα. Αναµένεται το εθνικό συµβούλιο για την α- νταγωνιστικότητα να αναλάβει αυτό το έργο. Σηµαντικό βήµα πάντως πρέπει να θεωρηθεί η υιοθέτηση των νέων νόµων, του Ν. 2919/2001 που αναφέρεται σε θέµατα πνευµατικών δικαιω- µάτων και του Ν.2992/2002 που αναφέρεται σε θέµατα ενίσχυσης της επιχειρηµατικότητας. Το θεσµικό πλαίσιο βέβαια χρειάζεται και περαιτέρω ενίσχυση. Μέσα στο πλαίσιο που περιγράφηκε ανωτέρω γίνεται φανερό ότι η ανάπτυξη clusters καινοτοµίας και δραστηριοτήτων έντασης γνώσης, µπορεί να αποτελέσει για την Ελλάδα σηµαντική αναπτυξιακή προτεραιότητα. Από την συγκριτική µελέτη της ελληνικής εµπειρίας, προκύπτει ότι: α) σε επίπεδο ερευνητικών υποδοµών των περιφερειών πράγµατι δηµιουργούνται νησίδες αριστείας και συγκέντρωση τεχνολογικών υπηρεσιών σε ορισµένες τεχνολογικές περιοχές, β) υπάρχει µια σαφής διαφοροποίηση ανάµεσα στις Περιφέρειες ως προς το βαθµό καινοτοµικότητας των επιχειρήσεων τους µε σηµαντικότερες τις Περιφέρειες της υτικής Μακεδονίας, της Κρήτης, της Κεντρικής Μακεδονίας, της υτικής Ελλάδας και της Ηπείρου, και γ) τα δίκτυα συνεργασίας των επιχειρήσεων µε άλλες επιχειρήσεις, πανεπιστήµια, ερευνητικούς φορείς και άλλους τεχνολογικούς οργανισµούς, για την ανάπτυξη καινοτοµιών είναι αδύναµα, ιδιαίτερα στην περιφέρεια. 6. Kύρια συµπεράσµατα από τους παράγοντες επιτυχίας ή αποτυχίας παρόµοιων εγχειρηµάτων Ηένταξη µίας επιχείρησης σε ένα cluster µπορεί να αποφέρει σηµαντικά πλεονεκτήµατα σε σύγκριση µε τις άλλες εναλλακτικές επιλογές που έχει αυτή η επιχείρηση, όπως είναι οι ε- πίσηµες συµµαχίες, η κάθετη ολοκλήρωσή της, ή η εισαγωγή υλικών και εξοπλισµού. Όπως φαίνεται από την διεθνή εµπειρία, οι διάφορες µορφές των πόλων ανάπτυξης έχουν µια σειρά από κοινά χαρακτηριστικά και, ταυτόχρονα, προϋποθέσεις επιτυχίας. Έχουν επισηµανθεί οι ε- ξής παράγοντες επιτυχίας των πρωτοβουλιών για την δηµιουργία των clusters µε στόχο την προώθηση της καινοτοµίας (Solvell, Lindqvist, Ketels, 2003) : α) Εστίαση σε ισχυρή υφιστάµενη δραστηριότητα, π.χ. εκπαιδευτική, ερευνητική, τεχνολογική, κλπ, σε γεωγραφική περιοχή µε ευνοϊκό επιχειρηµατικό περιβάλλον, β) Ύπαρξη ευρύτερης στρατηγικής για την βελτίωση του επιχειρηµατικού εξωτερικού περιβάλλοντος σε δεδοµένη γεωγραφική περιοχή, γ) Ύπαρξη συνολικής συµφωνίας και αντίληψης και από κοινού δέσµευση για τους σκοπούς, τους στόχους και τις κατευθυντήριες δυνάµεις της πρωτοβουλίας για την ανάπτυξη και την προώθηση της καινοτοµίας, δ) Αποτελεσµατική διαχείριση και συντονισµός των αναγκών και των συµφερόντων των διαφόρων µελών της πρωτοβουλίας για την ανάπτυξη και την προώθηση της καινοτοµίας, ε) ιαχείριση των συγκρούσεων και των κρίσεων που µπορεί να προκύψουν από τις διαφορές στον προσανατολισµό µεταξύ του κράτους, που ενδιαφέρεται, µεταξύ άλλων, για την δηµιουργία απασχόλησης και των επιχειρήσεων, που ενδιαφέρονται, κατά κύριο λόγο, για την ανάπτυξη της παραγωγικότητας και της καινοτοµικής δραστηριότητας, εντός των πλαισίων του εγχειρήµατος, στ) Η αποκλειστική διαθεσιµότητα χρηµατοδότησης του λειτουργικού κόστους του εγχειρήµατος για την υποστήριξη της διοίκησης και οργάνωσής του, ιδιαίτερα στην αρχική φάση της πρωτοβουλίας, ζ) Η εξασφάλιση της ευρύτερης δυνατής συµµετοχής των επιχειρήσεων του ιδιωτικού τοµέα. Οι διάφορες στρατηγικές ενίσχυσης των χαρακτηριστικών αυτών, στηρίζονται στις εξής τρεις µορφές παρέµβασης: α) Στην καθαρά ιδιωτική πρωτοβουλία, β) Σε κυβερνητικές παρεµβάσεις, γ) Στη στενή συνεργασία ιδιωτικού και δηµόσιου τοµέα. Το ελληνικό κράτος περισσότερο χρηµατοδοτεί ενέργειες για το προϊόν (εκθέσεις, προβολές, κ.λπ) παρά για τη δηµιουργία δικτύων διανοµής. Επίσης, οι προσπάθειες φορέων όπως ο ΟΠΕ κ.λπ. περισσότερο εστιάζουν σε συνέργιες marketing (π.χ. συµµετοχή σε εκθέσεις, προβολή στα
94 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH media, κ.λπ) παρά σε συνέργιες στις πωλήσεις (όπως ανάπτυξη κοινών δικτύων διανοµής). Η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας (επιχειρηµατικής και εθνικής), εκτός από διαρθρωτικές αλλαγές στην παραγωγική δοµή και ενίσχυση του εξαγωγικού προσανατολισµού της οικονοµίας, απαιτεί, επίσης, υποστήριξη εσωτερικών δικτύων και συνεργασιών και ενίσχυση της διασύνδεσής τους µε διεθνή δίκτυα. Από την άποψη της πολιτικής, θα πρέπει η προσπάθεια της χώρας µας να επικεντρωθεί, κατ αρχάς, σε ορισµένα βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής περίπτωσης, που αφορούν στα επίπεδα καινοτοµικότητας και νέας οικονοµίας και τεχνολογικής α- νάπτυξης, ώστε να προσδιοριστεί, σχετικά, το σηµείο εκκίνησης της ελληνικής οικονοµίας, να προσδιοριστούν οι αδυναµίες του και να προταθούν οι κατάλληλες πολιτικές όσον αφορά στη δηµιουργία ή την ενδυνάµωση των υπαρχουσών δοµών. Βιβλιογραφία Dahmen, E, 1991a. Development Blocks in Industrial Economics. In Carlsson, B. and Henriksson, R. G. H. (eds.) Development Blocks and Industrial Transformation. The Dahmenian Approach to Economic Development. Almquist and Wiksell, Stockholm. Dahmen, E. 1991b. Notes on the Concept Development Block and Industrial Transformation. In Carlsson, B. and Henriksson, R. G. H. (eds.) Development Blocks and Industrial Transformation. The Dahmenian Approach to Economic Development. Almquist and Wiksell, Stockholm. Dahmen, E. 1991c. Schumpeterian Dynamics. In Carlsson, B. and Henriksson, R. G. H. (eds.) Development Blocks and Industrial Transformation. The Dahmenian Approach to Economic Development. Almquist and Wiksell, Stockholm. European Commission, (2003), Final Report of the Expert Group on Enterprise Clusters and Networks, European Commission: Brussels. Ketels Christian, (2003), The Development of the cluster concept present experiences and further developments, Harvard Business School, Prepared for NRW conference on clusters, Duisburg, Germany, 5 Dec 2003. Perroux, F. 1950. The Domination Effect and Modern Economic Theory. Social Research, vol. 17, no. 2, 188-206. Perroux, F. 1964. Economic Space: Theory and Application. In Friedman, J. and Alonso, W. (eds.) Regional Development and Planning: a Reader. Harvard University Press, Cambridge, Mass.. Perroux, F. 1970. Note on the Concept of Growth Poles. In McKee, L.D. et al. (eds.) Regional Economics: Theory and Practice. The Free Press, New York. Perroux, F. 1979. An Outline of a Theory of the Dominant Economy. In Modelski, G. (ed.) Transnational Corporation and World Order. Readings in International Political Economy. W. H. Freeman and Company, San Fransisco. Perroux, F. 1988a. Peregrinations of an economist and toe choice of his route. In Higgens, B. and Savoie, DJ. (eds.) Regional Economic Development. Essays in Honour of Francois Perroux. Unwin Hyman Ltd., London. Perroux, F. 1988b. The pole of development s new place in a general theory of economic activity. In Higgens, B. and Savoie, DJ. (eds.) Regional Economic Development. Essays in Honour of Francois Perroux. Unwin Hyman Ltd., London. Porter, M. 1990. The Competitive Advantages of Nations. The Macmillan Press Ltd., London. Porter, M. 1998. Clusters and the new economics of competition. Harvard Business Review, November - December: 77-90. Michael Porter. 1999. On competition, HBR publication. Porter, M. 2000. Locations, Clusters, and Company Strategy. In Clark, G.L, M. P. Feldman & M. S. Gertler (eds) The Oxford Handbook of Economic Geography. Oxford University Press, Oxford. Solvell, O., G. Lindqvist, and C. Ketels, 2003, The Cluster Initiative Greenbook, The Competitiveness Institute (TCI)/Vinnova: Gothenburg. Stuart A. Rosenfeld, (2003), Creating Smart Systems. A guide to cluster strategies in less favoured regions, European Union-Regional Innovation Strategies, Regional Technology Strategies Carrboro, North Carolina, USA.