ΒΙΒΛΙΟ ΕΡΥΘΡΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΩΝ ΣΠΑΝΙΩΝ & ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΩΝ ΦΥΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ A - D Επιτροπή Έκδοσης: Δημήτριος Φοίτος, Θεοφάνης Κωνσταντινίδης & Γεωργία Καμάρη Επιμέλεια κειμένων: Πέπη Μπαρέκα ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΑΤΡΑ 2009
THE RED DATA BOOK OF RARE AND THREATENED PLANTS OF GREECE VOLUME ONE A - D Edited by Dimitrios Phitos, Theophanis Constantinidis & Georgia Kamari Assisted by Pepy Bareka HELLENIC ΒΟΤΑΝΙCAL SOCIETY PATRAS 2009
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, καθώς και η απόδοση του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια της Επιτροπής Έκδοσης του βιβλίου, σύμφωνα με τον νόμο και τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Εργαστήριο Βοτανικής Τμήμα Βιολογίας Πανεπιστήμιο Πατρών 26500 ΠΑΤΡΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ & ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης Επιχειρησιακού Προγράμματος «Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη» Αεροπόρου Παπαναστασίου 34 11527 ΑΘΗΝΑ ΙSBN: Σελιδοποίηση-Εκτύπωση: ΚΑΤΑΓΡΑΜΜΑ - Γραφικές Τέχνες, ΑΦΟΙ ΤΕΡΖΗ Ο.Ε. 27420-29333
Cerastium illyricum Ard. subsp. crinitum (Lonsing) P. D. Sell & Whitehead Caryophyllaceae Τρωτό (VU) Cerastium illyricum Ard. subsp. crinitum (Lonsing) P. D. Sell & Whitehead in Feddes Repert. Spec. Nov. Regni Veg. 69: 16 (1964). Tύπος: [Ελλάς (StE), Νομός Αιτωλοακαρνανίας] Romvo in Μt. Ypsili Koryfi, alt. 1100 m., 12 Jul. 1906, Maire & Petitm. 215 (Ολότυπος: WU-Hal. Ισότυπος: W). Συνώνυμα: Cerastium crinitum Lonsing in Repert. Spec. Nov. Regni Veg. 46: 15 (1939). Περιγραφή: Λεπτοφυές, ετήσιο φυτό ύψους 5-30 cm, διακλαδισμένο στην βάση του, με μη αδενώδες τρίχωμα. Βλαστοί και ποδίσκοι ανθέων με τρίχωση αφιστάμενη. Φύλλα μήκους έως 20 mm, σπατουλοειδή έως ελλειπτικά, με μαλακό τρίχωμα και στις δύο επιφάνειές τους. Ταξιανθία διχοτομικά διακλαδισμένη, ποδίσκοι ελαφρώς μακρύτεροι των σέπαλων. Σέπαλα μήκους 8-11 mm, λογχοειδή, οξύληκτα, με μεμβρανώδη περιθώρια. Πέταλα περίπου ίσου μήκους ή μακρύτερα των σεπάλων, με βαθιά εγκόλπωση, βλεφαριδωτά στις βάσεις τους. Κάψα σαφώς μακρύτερη των σεπάλων με οδόντες μήκους 2 mm περίπου. Σπέρματα ωοειδή έως νεφροειδή, καστανά έως καστανέρυθρα, καλυμμένα με αμβλείες θηλές, μήκους περίπου 0,9 mm. Χρωμοσωματικός αριθμός: Άγνωστος. Περίοδος ανθοφορίας: Από το τέλος Απριλίου έως το τέλος Μαΐου. Γεωγραφική εξάπλωση: Ενδημικό της Ελλάδας. Το Cerastium illyricum subsp. crinitum είναι γνωστό μόνον από τα νότια και δυτικά τμήματα των Ακαρνανικών Ορέων, στα οποία περιλαμβάνεται και το όρος Μπούμιστος. από την Κεφαλονιά, την Λευκάδα και την Κέρκυρα, ενώ το subsp. crinitum είναι στενότοπο ενδημικό των Ακαρνανικών Ορέων. Το τελευταίο υποείδος διακρίνεται αμέσως από τα συγγενικά του taxa εξαιτίας των χαρακτηριστικών μακρών τριχών που είναι κάθετες στην επιφάνεια του βλαστού και των ποδίσκων, των μακρών σέπαλων των οποίων το μήκος ξεπερνά τα 8 mm και της προεξέχουσας κάψας, η οποία είναι μακρύτερη των σέπαλων (Strid 1997). Κατάσταση πληθυσμών: Μετά τις συλλογές των Maire & Petitmengin (1908) δεν υπήρχαν πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση των υποπληθυσμών του συγκεκριμένου υποείδους. Ο Strid (1997) αναζήτησε το υποείδος τον Μάιο του 1993, χωρίς επιτυχία. Ο πρώτος από τους συγγραφείς του παρόντος άρθρου επιβεβαίωσε ότι ο υποπληθυσμός, πάνω στον οποίο στηρίχθηκε η περιγραφή του υποείδους, εξακολουθεί να διατηρείται και ότι οι αναφορές των Maire & Petitmengin (1908) είναι ακριβείς και αντιπροσωπεύουν υποπληθυσμούς που συνεχίζουν να επιβιώνουν. Νέοι υποπληθυσμοί ανακαλύφθηκαν σε μία απόσταση 4,4-5,2 km στα δυτικά του πληθυσμού της Μονής Ρόμβου. Η πλειονότητα των γνωστών υποπληθυσμών αποτελούνται από εκατοντάδες ή ακόμη και χιλιάδες άτομα, ενώ η πυκνότητα των φυτών σε ορισμένες θέσεις παρατηρήθηκε να ανέρχεται στα 12-40 άτομα ανά m 2. Η τοπική εξάπλωση του υποείδους εξαρτάται από το Βιότοπος: Το Cerastium illyricum subsp. crinitum εμφανίζεται κυρίως σε πετρώδεις και βραχώδεις θέσεις, καθώς επίσης σε χαλικώδεις επικλινείς πλαγιές και σάρες. Προτιμά τις ανοικτές και ηλιόλουστες περιοχές, σε ξέφωτα ξυλώδους βλάστησης και σε ανοικτές θέσεις φρυγάνων. Εντοπίζεται σε υψόμετρο 500-1.200 m, συχνά μαζί με κοινούς θάμνους, όπως τα είδη Quercus coccifera, Phlomis fruticosa, Phillyrea latifolia κ.ά. Στην περιοχή όπου συλλέχθηκε για πρώτη φορά το συγκεκριμένο υποείδος, φύεται μαζί με το σπάνιο, τοπικό ενδημικό Centaurea subciliaris subsp. acarnanica, ενώ ορισμένοι υποπληθυσμοί του εμφανίζονται μαζί με την, επίσης, σπάνια Daphne sericea. Ταξινομικά σχόλια: Το Cerastium illyricum είναι ποικιλόμορφο είδος, το οποίο διακρίνεται σε τρία υποείδη: το subsp. brachiatum (Lonsing) Jalas, το subsp. crinitum και το subsp. illyricum. Η εξάπλωση του πρώτου υποείδους εντοπίζεται στην Πελοπόννησο και τις νήσους του Ιονίου, Κεφαλονιά και Ζάκυνθο. Το subsp. illyricum είναι γνωστό Γεωγραφική εξάπλωση του ενδημικού υποείδους Cerastium illyricum subsp. crinitum. 265
266 Το ενδημικό υποείδος Cerastium illyricum subsp. crinitum από τα Ακαρνανικά Όρη. (Φωτ. Θ. Kαραμπλιάνης).
ανάγλυφο του εδάφους και μπορεί να επηρεάζεται από το είδος του πετρώματος. Παρατηρήσαμε ότι υποπληθυσμοί που φύονται σε μάργες εμφανίζουν μικρότερη πυκνότητα (12-18 άτομα ανά m 2 ), συγκριτικά με υποπληθυσμούς που φύονται σε ασβεστολιθικά εδάφη (30-40 άτομα ανά m 2 ). Τα φυτά που ανακαλύφθηκαν ΝΔ. της Μονής Ρόμβου, κοντά στο ερειπωμένο χωριό Βάρνακας, είναι λιγότερα, με μέση πυκνότητα πληθυσμού τα 6-7 άτομα ανά m 2. Δεν έχουμε λεπτομέρειες σχετικά με τον αριθμό των ατόμων του υποείδους που φύονται στο όρος Μπούμιστος, καθώς και τους κινδύνους που πιθανώς να αντιμετωπίζουν. Κίνδυνοι και χαρακτηρισμός κατηγορίας απειλής: Ο υποπληθυσμός, στον οποίο στηρίχθηκε η περιγραφή του υποείδους, κοντά στη Μονή Ρόμβου, κινδυνεύει εν μέρει, εξαιτίας τεχνικών αγροτικών εργασιών που πραγματοποιούνται στα κτήματα της Μονής. Τα φυτά που φύονται στο οροπέδιο Λιβάδι, κοντά στη Μονή Ρόμβου, υφίστανται πίεση εξαιτίας της έντονης βόσκησης. Παρόλα αυτά, τα φυτά δεν φαίνεται να υπόκεινται σε άμεσο κίνδυνο εξαφάνισης, αφού ένας αριθμός σπερμάτων διατηρείται και είναι ικανός να δώσει νέα φυτά το επόμενο έτος. Στην ίδια περιοχή παρατηρήσαμε ένα μεγάλο αριθμό φυτών, τα οποία έχουν αποικίσει κορήματα και πλευρές δρόμων, που έχουν ανοιχθεί πρόσφατα, μία ένδειξη ότι το συγκεκριμένο είδος μπορεί να είναι από τους πρώτους εποικιστές τέτοιων βιοτόπων. Οι υποπληθυσμοί στις περιοχές των ερειπωμένων χωριών Βάτου και Βάρνακα αποτελούνται από μικρότερο αριθμό ατόμων, τα οποία μπορεί να επηρεάζονται από την εντατικοποίηση της βόσκησης (μηχανική καταστροφή των φυτών από τα κοπάδια) και την επέκταση των αγροτικών κτισμάτων (Kαραμπλιάνης 2007). Η διάβρωση μπορεί να είναι ακόμη ένας κίνδυνος, όμως η επίπτωσή της στους υποπληθυσμούς του Cerastium illyricum subsp. crinitum δεν είναι σαφής. Ο υποπληθυσμός στις ΒΔ. πλαγιές του όρους Μπούμιστου ίσως επηρεασθεί από την μελλοντική κατασκευή του υδάτινου ταμιευτήρα των Αχυρών, ο οποίος θα σχηματίσει τεχνητή λίμνη στην κοιλάδα του ποταμού Νήσσα. Προτείνουμε το Cerastium illyricum subsp. crinitum να χαρακτηρισθεί ως Τρωτό (VU), σύμφωνα με τα κριτήρια της IUCN (2001), εξαιτίας της περιορισμένης εξάπλωσής του και της κατακερματισμένης φύσης των υποπληθυσμών του. Το C. illyricum subsp. crinitum είναι μονοετές φυτό και ο αριθμός των ατόμων του μπορεί να μεταβάλλεται κάθε έτος. Οι παράγοντες του τοπικού μικροκλίματος και ιδιαίτερα η βροχόπτωση, επηρεάζουν επίσης την φύτρωση των σπερμάτων και την βιωσιμότητα των αρτιβλάστων. Με βάση τις επιτόπιες παρατηρήσεις μας στα Ακαρνανικά Όρη τα έτη 2006 και 2007, εκτιμούμε ότι πληρούνται τα κριτήρια B1a,c(iv)+2a,c(iv) και D2 της IUCN για την κατάταξη του υποείδους στην κατηγορία των Τρωτών (VU). Μέτρα προστασίας: To Cerastium illyricum subsp. crinitum ήταν γνωστό για περίπου 95 χρόνια μόνο από τις αρχικές συλλογές. Η ανακάλυψή του στις ΒΔ. πλαγιές του όρους Μπούμιστου (τμήμα του ορεινού συγκροτήματος των Ακαρνανικών Ορέων) δημοσιεύθηκε από τους Vlachos & al. (2002). Η πρόσφατη έρευνα στα Ακαρνανικά Όρη ανακάλυψε νέους υποπληθυσμούς, οι οποίοι δίνουν ελπίδες ότι το υποείδος δεν αντιμετωπίζει άμεσο κίνδυνο εξαφάνισης στο φυσικό του περιβάλλον. Μέτρα προστασίας θα μπορούσαν να ληφθούν για ορισμένους υποπληθυσμούς του φυτού, ιδιαίτερα σε αυτούς που είναι κοντά στον Βάρνακα και τον Βάτο. Προτείνουμε την ενημέρωση των αγροτών και των κατοίκων των γύρω περιοχών, ώστε να γνωρίζουν ότι ένα πολύ σπάνιο υποείδος φύεται στις περιοχές που μπορεί να επισκέπτονται για τις αγροτικές τους εργασίες. Η ανεξέλεγκτη χρήση ζιζανιοκτόνων δεν ενδείκνυται, ενώ η ήπια βόσκηση βοηθά τη διατήρηση πετρωδών ανοιγμάτων που αποτελούν βιοτόπους του συγκεκριμένου υποείδους. Η καταμέτρηση των ατόμων ορισμένων υποπληθυσμών σε διαδοχικά έτη θα δώσει δεδομένα για πιθανές μεγάλες αυξομειώσεις του αριθμού των φυτών, που θα μπορούσαν δυνητικά να απειλήσουν τον πληθυσμό. Με σκοπό την εξασφάλιση της απρόσκοπτης διατήρησης του υποείδους προτείνεται επίσης η ex situ καλλιέργειά του σε Βοτανικούς Κήπους καθώς και η φύλαξη των σπερμάτων του σε περισσότερες της μίας Τράπεζας Γενετικού Υλικού. Θεοφάνης Καραμπλιάνης & Θεοφάνης Κωνσταντινίδης 267