Χρηστικές Σηµειώσεις Νεοελληνικής Γλώσσας 1. Οµοιόπτωτοι και ετερόπτωτοι προσδιορισµοί µε ουσιαστικά (ΟΣα + ΟΣβ) Τα ονοµατικά σύνολα β (ΟΣβ) χρησιµοποιούνται προσδιοριστικά και επεξηγηµατικά ως προς το ονοµατικό σύνολο α (ΟΣα). Έτσι διευκρινίζουν µια κατάσταση που α- ναφέρεται στο ΟΣα. Π.χ.: Ο ιονύσιος Σολωµός, ο εθνικός µας ποιητής, συνέγραψε τον «Ύµνον εις την Ελευθερίαν». ΟΣα ΟΣβ Προσοχή: όταν το ΟΣβ απλώς προσδιορίζει, τότε υπάρχει πιθανότητα να έχουµε ανάλυση του ΟΣβ σε αναφορική πρόταση. Όταν επεξηγεί µόνο, αναλύουµε µε το δηλαδή. Το ΟΣβ χωρίζεται από το ΟΣα µε κόµµατα. Όταν το ΟΣα και το ΟΣβ βρίσκονται στην ίδια πτώση, τότε ο προσδιορισµός λέγεται οµοιόπτωτος. Αντίθετα, ονοµάζεται ετερόπτωτος, αν βρίσκεται σε διαφορετική πτώση. 2. Ετερόπτωτοι προσδιορισµοί α. Σε γενική: συχνά δίπλα σε κάποιο ουσιαστικό εντοπίζεται προσδιοριστικά ένα άλλο σε πτώση γενική, που ονοµάζεται γενική προσδιοριστική. Αυτή έχει διάφορες σηµασίες, όπως αξία, ιδιότητα, τµήµα ενός συνόλου, σε ποιον ανήκει τι, κ.λπ. ΟΣ = ουσιαστικό + ουσιαστικό (σε γενική). Π.χ. τα βιβλία της βιβλιοθήκης µου. Προσοχή : Η αλλαγή του καιρού Άλλαξε ο καιρός (Υ) Ο Σίνας ήταν ευεργέτης της Ελλάδος Ευεργέτησε την Ελλάδα (Α). Στα ανωτέρω παραδείγµατα το υπογραµµιζόµενο ουσιαστικό µετατρέπεται σε ρήµα, στο οποίο η γενική του ονοµατικού συνόλου γίνεται υποκείµενο ή αντικείµενο. Στην πρώτη περίπτωση αντίστοιχα καλείται γενική υποκειµενική, στη δεύτερη γενική α- ντικειµενική. β. Σε αιτιατική: σπάνια χρήση. ΟΣ = ουσιαστικό + ουσιαστικό (σε αιτιατική). Π.χ. καράβι πενήντα µέτρα µήκος. Η αιτιατική ως προσδιορισµός άλλου ουσιαστικού δηλώνει µέτρο, ποσό ή αναφορά (αιτιατική της αναφοράς). Πρακτικός τρόπος εύρεσης: ρωτάµε «ως προς τι;» 3. Ουσιαστικά παράγωγα από ουσιαστικά Ουσιαστικά παραγόµενα από ουσιαστικά δηλώνουν τόπο, πόλη, χωριό, έθνος, καταγωγή και ονοµάζονται εθνικά ή πατριδωνυµικά. Π.χ. Χιώτης. Όταν υποδηλώνουν µε τι ασχολείται κάποιος όσον αφορά το επάγγελµά του, καλούνται επαγγελµατικά. Π.χ. ψαράς. Οικογενειακά. Π.χ. ηµήτρης Ψωµάς.
Ανδρωνυµικά ονοµάζονται αυτά που προέρχονται από το βαφτιστικό ή οικογενειακό όνοµα του άντρα. Χρησιµοποιούνται µόνο για γυναίκες. Π.χ. Γιώργαινα. Προτακτικά: άκλιτες λέξεις που δίνουν µια γνωστή σε µας ιδιότητα στη λέξη που ακολουθεί (κυρ, παπα-, καπετάν, µπαρµπα-, κυρα-, θεια-, µαστρο- ). 4. Συστατικά ονοµατικού µέρους της πρότασης και λειτουργίες τους Τα άµεσα συστατικά της πρότασης είναι το ονοµατικό σύνολο - υποκείµενο (ΟΣ1) και το ρηµατικό σύνολο (ΡΣ). Π.χ. Τα δάκρυά τους (ΟΣ1) τρέχανε (ΡΣ). Τα άµεσα συστατικά του ΟΣ1 είναι: άρθρο ουσιαστικό προσωπική αντωνυµία. Π.χ. στο προηγούµενο παράδειγµα: τα δάκρυα = υποκείµενο ρήµατος, τους = γενική προσδιοριστική στο δάκρυα. Άρα, συντακτικά, το ΟΣ1 αποτελείται από το υποκείµενο και τους προσδιορισµούς του (επιθετικό προσδιορισµό οµοιόπτωτο προσδιορισµό µε ουσιαστικό γενική προσδιοριστική) ή µόνο από το υποκείµενο, ακόµη και αν είναι µία λέξη. Π.χ. Όλοι διασκέδαζαν. Προσοχή: οι ίδιοι οι προσδιορισµοί µπορεί να έχουν ταυτόχρονα και άλλους δικούς τους προσδιορισµούς. 5. Μορφές του υποκειµένου Υποκείµενο του ρήµατος µπορεί να είναι : α) Ουσιαστικό (ή άλλη ουσιαστικοποιηµένη λέξη ή φράση ή πρόταση) µε ή χωρίς άρθρο. β) Μια αντωνυµία (συνήθως προσωπική ή δεικτική). Π.χ. Εκείνος µίλησε. Το υποκείµενο του ρήµατος βρίσκεται συνήθως πριν από το ρήµα και πάντα σε πτώση ονο- µαστική. 6. Παράλειψη του υποκειµένου Όταν το ρήµα βρίσκεται στο α ή β πρόσωπο, το υποκείµενο (δηλαδή η αντωνυµία εγώ, εσύ, εµείς, εσείς) παραλείπεται. Χρησιµοποιείται όταν θέλουµε να το τονίσουµε ή να το διαχωρίσουµε από κάποιο άλλο. Στο γ πρόσωπο το υποκείµενο χρησιµοποιείται κανονικά. Παραλείπεται όµως όταν: α) Εννοείται εύκολα. β) Το ρήµα είναι τέτοιο, που εννοείται ένα µόνο καθορισµένο υποκείµενο. Π.χ. σαλπίζει (ποιος;). γ) Όταν είναι γενικό και αόριστο, συνήθως στο γ πληθυντικό. Π.χ. πώς σε λένε; (οι άνθρωποι). δ) Όταν δηλώνεται φυσικό φαινόµενο. Π.χ. χιονίζει. 7. Συµφωνία ρήµατος µε υποκείµενο Υποκείµενο και ρήµα συµφωνούν κατά πρόσωπο και αριθµό. Όταν όµως το υποκεί- µενο είναι όνοµα περιληπτικό, δηλώνει δηλαδή ένα σύνολο εµψύχων, το ρήµα µπορεί
να βρίσκεται σε πληθυντικό ενώ το υποκείµενο σε ενικό. Π.χ. Ο κόσµος αγοράζουν δώρα. Σε µια πρόταση τώρα µε περισσότερα του ενός υποκείµενα το ρήµα µπαίνει κανονικά σε πληθυντικό αριθµό και στο επικρατέστερο πρόσωπο. Επικρατέστερο είναι το πρώτο πρόσωπο από τα άλλα δύο και το δεύτερο από το τρίτο. Π.χ. Φύγετε και εσύ και ο αδελφός σου. Αν όµως προηγείται το ρήµα, τότε υπάρχει περίπτωση αυτό να βρίσκεται στον ενικό συµφωνώντας έτσι µε το πλησιέστερό του υποκείµενο. Π.χ. Ήρθε ο πατέρας, ο γιος και ο κουµπάρος τους. 8. Το ρήµα Ρήµα λέγεται η λέξη που φανερώνει ότι το υποκείµενο ενεργεί ή δέχεται µια ενέργεια, δηλαδή παθαίνει κάτι, ή βρίσκεται σε µια κατάσταση, χωρίς να ενεργεί ή να παθαίνει κάτι. 9. ιαθέσεις και φωνές του ρήµατος ιάθεση λέγεται η ιδιότητα που έχει το ρήµα να δείχνει τι κάνει το υποκείµενο ή τι παθαίνει ή σε ποια κατάσταση βρίσκεται. Οι διαθέσεις είναι τέσσερις: ενεργητική, µέση, παθητική, ουδέτερη. Οι φωνές των ρηµάτων είναι δύο: ενεργητική (-ω, -ώ) και παθητική (-οµαι, -µαι). Προσοχή: Να µη συγχέονται φωνή και διάθεση. Τα ενεργητικής διάθεσης ρήµατα φανερώνουν ότι το υποκείµενο κάνει κάτι, ενεργεί. Τα µέσης διάθεσης ρήµατα φανερώνουν ότι το υποκείµενο ενεργεί και η ενέργεια µεταβαίνει στο ίδιο το υποκείµενο είτε άµεσα είτε έµµεσα. Τα παθητικής διάθεσης ρήµατα δηλώνουν ότι το υποκείµενο δέχεται µια ενέργεια, δηλαδή παθαίνει κάτι από κάποιο άλλο πρόσωπο, ζώο ή πράγµα (ποιητικό αίτιο). Τα ουδέτερης διάθεσης ρήµατα δηλώνουν ότι το υποκείµενο ούτε ενεργεί ούτε δέχεται κάποια ενέργεια, αλλά βρίσκεται σε µια κατάσταση. Ένα ρήµα µπορεί να είναι ενεργητικής φωνής αλλά παθητικής διάθεσης (π.χ. παθαίνω) ή το αντίθετο (π.χ. εργάζοµαι). 10. Αποθετικά ρήµατα Υπάρχουν ρήµατα που σχηµατίζονται µόνο στη µία φωνή. Π.χ. ζω, εργάζοµαι. Από αυτά όσα έχουν µόνο παθητική φωνή λέγονται αποθετικά, γιατί έχουν αφήσει (αποθέσει) την ενεργητική φωνή. Προσοχή: Μερικά ρήµατα στον ίδιο τύπο µπορεί να είναι αναλόγως µε τα συµφραζόµενα ενεργητικής ή παθητικής διάθεσης. Π.χ. Ο ήλιος έλιωσε τον πάγο (ενεργητική διάθεση). Ο πάγος έλιωσε από τον ήλιο (παθητική διάθεση). 11. Σύνθεση λέξεων Η σύνθεση γίνεται µε δύο τρόπους:
α) ύο ή περισσότερες λέξεις ενώνονται σε µία. Π.χ. καλο-ντυµένος, καπνο-δοχοκαθαριστής. β) Μια λέξη ενώνεται µε ένα αχώριστο µόριο. Π.χ. κάνω - ξεκάνω, κατασκευάζω - ανακατασκευάζω, γλυκός - άγλυκος. Αχώριστα µόρια είναι: το α-* (ή αν-). Π.χ. ανάλατος, αναδουλειά. το ξετο ανα- * Το α- λέγεται στερητικό, επειδή δηλώνει στέρηση, αποχωρισµό από κάτι. Όταν ακολουθεί φωνήεν, παίρνει ένα -ν- για λόγους ευφωνίας. Στη µορφή ανα- να µη συγχέεται µε την πρόθεση ανά. 12. Ρηµατικές εγκλίσεις στις ανεξάρτητες προτάσεις Τρεις είναι οι εγκλίσεις του ρήµατος: οριστική, υποτακτική, προστακτική. Οι εγκλίσεις φανερώνουν το πώς θέλουµε κάθε φορά να δώσουµε αυτό που σηµαίνει το ρήµα, δηλαδή ως πραγµατικό (µε οριστική), ως ενδεχόµενο ή επιθυµητό (µε υποτακτική) και ως προσταγή, προτροπή ή παράκληση (µε προστακτική). Π.χ. Θα τα χάσετε βλέποντάς το (οριστική - πραγµατικό). Ας µάθουµε να τρώµε σωστά (υποτακτική - επιθυµητό). Πάψτε να µιλάτε (προστακτική - προσταγή). Υπάρχουν και δευτερεύουσες σηµασίες των εγκλίσεων. Η υποτακτική σηµαίνει επίσης προτροπή, παραχώρηση, απαγόρευση κ.λπ. Η προστακτική σηµαίνει επίσης ευχή, κατάρα, παραχώρηση κ.λπ. Σηµείωση: Η υποτακτική συνήθως παίρνει µπροστά ένα από τα µόρια ας, να, το α- παγορευτικό µη κ.λπ. 13. Μετοχή Η µετοχή είναι ρηµατικό επίθετο. Ως επίθετο έχει γένος, αριθµό και πτώση. Ως ρή- µα έχει φωνή, διάθεση και χρόνους. Μετοχή έχουν: α) Ο ενεργητικός ενεστώτας (-ώντας). Σπανιότερα στην παθητική φωνή (-όµενος). β) Ο παθητικός παρακείµενος (-µένος). Η µετοχή χρησιµοποιείται: α) Με επιρρηµατική σηµασία, δηλώνει δηλαδή τρόπο, χρόνο, αιτία, συµπέρασµα, υπόθεση κ.λπ., και λέγεται επιρρηµατική. Π.χ. µπήκε τραγουδώντας. β) Με επιθετική σηµασία και λέγεται επιθετική. Π.χ. ήταν µια γυναίκα εργαζόµενη. ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ: 1) -οντας: ενεργητικές προπαροξύτονες µετοχές. Π.χ. λέγοντας. -ώντας: ενεργητικές παροξύτονες µετοχές. Π.χ. γελώντας. 2) -µένος: παθητικές µετοχές. Π.χ. δεµένος. -µµένος: παθητικές µετοχές ρηµάτων µε χαρακτήρα χειλικό. Π.χ. γραµµένος, ραµµένος, εγκαταλειµµένος. 3) -όµενος: παθητικές µετοχές προπαροξύτονες των ρηµάτων σε -οµαι. Π.χ. εµπορευόµενος.
-ωµένος: παθητικές παροξύτονες µετοχές ρηµάτων σε -ώνω και άλλων ανώµαλων ρηµάτων. Π.χ. απλωµένος, ειπωµένος. 14. Απαρέµφατο Άκλιτος τύπος του ρήµατος. Χρησιµεύει για τον σχηµατισµό των συντελεσµένων χρόνων. Υπάρχει και στην ενεργητική και στην παθητική φωνή. 15. Σύνθεση µε λόγια αχώριστα µόρια Εκτός των µορίων που είδαµε, υπάρχουν και άλλα αχώριστα µόρια, που λέγονται λόγια. Ήταν άκλιτες λέξεις (προθέσεις κ.λπ.) της αρχαίας γλώσσας µας. Μερικά από αυτά: αµφι- = από τα δύο µέρη δια- = ανάµεσα, παντού διχο- = µοιρασµένος στα δύο δυσ*- = δύσκολα, άσχηµα εκ- ή εξ- = έξω, αλλαγή, πολύ εν- = µέσα ευ- = καλός, εύκολος περι- = γύρω, πολύ τηλε- = µακριά αει- = πάντα, αδιάκοπα αρχι- = πρώτος εισ- = µέσα ενδο- = κίνηση προς τα µέσα επι- = πάνω σε ηµι- = µισό οµο- = όµοιος παν- = πάρα πολύ, υπερβολικά προ- = πριν συν- = µαζί υπερ- = υπερβολικά υπο =κάτω από * Να µη συγχέεται το δυσ- αυτό µε το δισ-, που χρησιµοποιείται ως πρώτο συνθετικό στα σύνθετα του αριθµητικού δύο (π.χ. διετής). 16. Χρόνοι του ρήµατος Λέγονται οι ρηµατικοί τύποι που φανερώνουν πότε γίνεται αυτό που σηµαίνει το ρήµα. Οι χρόνοι αναφέρονται: στο παρόν (παροντικοί), στο παρελθόν (παρελθοντικοί), στο µέλλον (µελλοντικοί). 17. Σηµασία των χρόνων στην οριστική
α) Παροντικοί χρόνοι είναι ο ενεστώτας και ο παρακείµενος (αυτός ανήκει και στους παρελθοντικούς). Ο ενεστώτας φανερώνει ότι κάτι γίνεται στο παρόν εξακολουθητικά χωρίς διακοπή ή µε διακοπές, δηλαδή µε επανάληψη. Π.χ. Αυτή τη στιγµή ταξιδεύει για Πάτρα. Ταξιδεύει µε τρένο συχνά. Ο παρακείµενος φανερώνει ότι κάτι έχει γίνει στο παρελθόν, υπάρχει όµως αποτελειωµένο και στο παρόν. Π.χ. Έχει ταξιδέψει πολλές φορές µε αεροπλάνο. β) Παρελθοντικοί χρόνοι είναι οι παρατατικός, ο αόριστος και ο υπερσυντέλικος. Ο παρατατικός φανερώνει ότι κάτι γινόταν στο παρελθόν εξακολουθητικά χωρίς διακοπή ή µε διακοπές, δηλαδή µε επανάληψη. Π.χ. Την ώρα εκείνη ταξίδευε για την Πάτρα. Μερικές φορές ταξίδευε µόνο για αναψυχή. Ο αόριστος φανερώνει ότι κάτι έγινε στο παρελθόν και παρουσιάζεται συνοπτικά. Π.χ. Πρώτη φορά ταξίδεψε µε αεροπλάνο σε ηλικία έξι ετών. Ο υπερσυντέλικος φανερώνει ότι κάτι ήταν τελειωµένο στο παρελθόν πριν από κάτι άλλο. Π.χ. Αυτός είχε ταξιδέψει µε αεροπλάνο πολλές φορές πριν από µας. γ) Μελλοντικοί χρόνοι είναι ο εξακολουθητικός, ο στιγµιαίος και ο συντελεσµένος µέλλοντας. Ο εξακολουθητικός µέλλοντας φανερώνει ότι κάτι θα γίνεται στο µέλλον εξακολουθητικά χωρίς διακοπή ή µε διακοπές, δηλαδή µε επανάληψη. Π.χ. Σε λίγη ώρα θα ταξιδεύω για Νέα Υόρκη. Από δω και πέρα θα ταξιδεύω µόνο µε αεροπλάνο. Ο στιγµιαίος µέλλοντας φανερώνει ότι κάτι θα γίνει στο µέλλον και παρουσιάζεται συνοπτικά. Π.χ. Αύριο θα ταξιδέψω µε αεροπλάνο για πρώτη φορά. Ο συντελεσµένος µέλλοντας φανερώνει ότι κάτι θα είναι αποτελειωµένο στο µέλλον πριν από κάτι άλλο. Π.χ. Ως τον χειµώνα θα έχω ταξιδέψει τουλάχιστον πέντε φορές µε αεροπλάνο. 18. Τρόποι του ρήµατος Εκτός από τη χρονική βαθµίδα, οι χρόνοι παρουσιάζουν επίσης και τρόπο. Λόγου χάριν, παρατατικός, αόριστος και υπερσυντέλικος έχουν το παρελθόν ως χρονική βαθ- µίδα. ιαφέρουν όµως στον τρόπο: ο παρατατικός παρουσιάζει κάτι να γίνεται εξακολουθητικά, ο αόριστος συνοπτικά, ο υπερσυντέλικος κάτι τελειωµένο (συντελεσµένο). Οι τρόποι του ρήµατος είναι τρεις: α) Εξακολουθητικοί: ενεστώτας, παρατατικός, εξακολουθητικός µέλλοντας. β) Συνοπτικοί (στιγµιαίοι): αόριστος, στιγµιαίος µέλλοντας. γ) Συντελεσµένοι: παρακείµενος, υπερσυντέλικος, συντελεσµένος µέλλοντας. Οι χρόνοι του ρήµατος σχηµατίζονται: α) Με µία µόνο λέξη (µονολεκτικοί). Π.χ. γράφω. β) Με δύο ή τρεις λέξεις (περιφραστικοί). Π.χ. θα γράψω, θα έχω γράψει. 19. Τα θέµατα του ρήµατος
Ενεστωτικό και αοριστικό (του ενεργητικού και του παθητικού αορίστου). Π.χ. του ρήµατος πληρώνω το ενεστωτικό θέµα είναι πληρων-, το αοριστικό στην ενεργητική φωνή πληρωσ- και στην παθητική πληρωθ-. Ο τελευταίος φθόγγος του θέµατος λέγεται χαρακτήρας. Π.χ. στα προηγούµενα θέ- µατα ο χαρακτήρας είναι αντίστοιχα -ν-, -σ-, -θ-. Με το θέµα του ρήµατος δηλώνεται ο τρόπος: Ο εξακολουθητικός τρόπος δηλώνεται µε ενεστωτικό θέµα. Ο συνοπτικός και ο συντελεσµένος δηλώνεται µε αοριστικό θέµα. 20. Αύξηση Ρήµατα που αρχίζουν από σύµφωνο µπορούν να πάρουν εµπρός από το θέµα στον παρατατικό και στον αόριστο οριστικής ένα ε-, που λέγεται αύξηση. Π.χ. τρέχω, έτρεχα, έτρεξα. Η αύξηση δεν διατηρείται σε όλους τους τύπους του παρατατικού και του αορίστου. Π.χ. έγραψα - έγραψες - έγραψε, όµως γράψαµε - γράψατε - έγραψαν / γράψανε. Μερικά ρήµατα παίρνουν αύξηση η- αντί ε-. Π.χ. ήπιε, ήσουν, ήρθα. 21. Εσωτερική αύξηση Μερικά ρήµατα σύνθετα µε επίρρηµα ή µε λόγια πρόθεση παίρνουν εσωτερική αύξηση, δηλαδή αύξηση στην αρχή του δεύτερου συνθετικού. Π.χ. πολυέβλεπα, παραήπιατε, συνέβαινε, εξέφρασε, ενδιέφερε, ενέκρινε, υπήρχε. 22. Βοηθητικά ρήµατα ύο ρήµατα, τα έχω και είµαι, επειδή βοηθούν να σχηµατιστούν οι συντελεσµένοι χρόνοι των ρηµάτων (παρακείµενος, υπερσυντέλικος, συντελεσµένος µέλλοντας) λέγονται βοηθητικά ρήµατα. 23. Οι χρόνοι στις άλλες εγκλίσεις Στις κύριες προτάσεις όλοι οι χρόνοι της υποτακτικής και προστακτικής αναφέρονται στο µέλλον, δηλώνουν ενέργειες που θα γίνουν. Π.χ. µη φύγεις απόψε, πήγαινε α- µέσως. Στις δευτερεύουσες προτάσεις οι χρόνοι της υποτακτικής αναφέρονται: α) Στο παρόν, αν το ρήµα της κύριας πρότασης είναι χρόνου παροντικού. Π.χ. διαβάζω να ακούσεις. β) Στο παρελθόν, αν το ρήµα της κύριας πρότασης είναι χρόνου παρελθοντικού. Π.χ. διάβαζα για να ακούν όλοι, να ακούσεις και συ. γ) Στο µέλλον, αν το ρήµα της κύριας πρότασης είναι χρόνου µελλοντικού. Π.χ. θα διαβάζω για να µε ακούν όλοι, να τα ακούσεις και συ. Προσοχή: Οι χρόνοι των ρηµάτων στην υποτακτική και προστακτική έχουν τον ίδιο τρόπο (εξακολουθητικό, συνοπτικό, συντελεσµένο) που έχουν και στην οριστική. 24. Η σηµασία των συνθέτων
Μερικά σύνθετα σηµαίνουν ό,τι και τα δύο συνθετικά τους ενωµένα µε το και (παρατακτικά), π.χ. γυναικόπαιδα. Σε άλλα το πρώτο συνθετικό προσδιορίζει το δεύτερο (προσδιοριστικά), π.χ. αγριοπερίστερο άγριο περιστέρι. Άλλα σηµαίνουν εκείνο που κατέχει κάτι (κτητικά), π.χ. µεγαλόσωµος εκείνος που έχει µεγάλο σώµα. Σε άλλα το ένα συνθετικό γίνεται αντικείµενο του άλλου (αντικειµενικά), π.χ. χασοµέρης εκείνος που χάνει τη µέρα. 25. Οι συζυγίες των ρηµάτων Τα ρήµατα, ανάλογα µε τον τρόπο που κλίνονται στον ενεστώτα και παρατατικό της οριστικής, χωρίζονται σε δύο οµάδες, τις συζυγίες. Π.χ.: Α ΣΥΖΥΓΙΑ ακούω ακούοµαι ανοίγω ανοίγοµαι βρίσκω βρίσκοµαι Β ΣΥΖΥΓΙΑ περνώ περνιέµαι συγκινώ συγκινούµαι λυπώ λυπούµαι ή λυπάµαι Άρα: Α συζυγία: -ω, -οµαι Β συζυγία: -ώ, -ιέµαι (-ούµαι, -άµαι) Τα ρήµατα της Β συζυγίας διακρίνονται σε δύο τάξεις: α) αυτά που κλίνονται όπως το ρήµα αγαπώ. β) αυτά που κλίνονται όπως το ρήµα αδικώ (ενεργητική) και το ρήµα θυµούµαι (παθητική). ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ: 1. -µε, α πληθ. ενεργητ. φωνής: γράφουµε -µαι, α ενικό παθητ. φωνής: γράφοµαι 2. -ετε, β πληθ. ενεργητ. φωνής: γράφετε -εται, γ ενικό παθητ. φωνής: γράφεται 3. -σε, γ ενικό ενεργητ. φωνής στην οριστική: µας µίλησε -σε, β ενικό ενεργητ. φωνής στην προστακτική: µίλησέ µας -σαι, β ενικό παθητ. φωνής: δεν µιλιέσαι Προσοχή: 1. Τα ρήµατα σε -ίζω γράφονται µε ι: αντικρίζω. Εξαιρέσεις: δακρύζω, δανείζω, α- θροίζω. 2. Τα ρήµατα Β συζυγίας έχουν αόριστο σε -ησα: αγαπώ αγάπησα. Εξαιρέσεις: µέθυσα, µήνυσα. 3. Τα ρήµατα µε διπλό ενεστώτα σε -ω και -ίζω έχουν αόριστο σε -ισα: σκορπώ και σκορπίζω σκόρπισα. 26. Μεταβατικά και αµετάβατα ρήµατα Αντικείµενο Όταν η ενέργεια µερικών ρηµάτων δεν µεταβαίνει αλλού, τότε καλούνται ενεργητικά αµετάβατα. Π.χ. Η άνοιξη προχωρούσε.
Σε άλλα ρήµατα η ενέργεια µεταβαίνει ή επηρεάζει συνήθως ουσιαστικό ή ό,τι µπορεί να ισοδυναµεί µε ουσιαστικό. Αυτά καλούνται ενεργητικά µεταβατικά. Το ουσιαστικό (ή ό,τι µπορεί να ισοδυναµεί µε ουσιαστικό) στο οποίο µεταβιβάζεται η ενέργεια του ρήµατος ή επηρεάζει την ενέργεια του ρήµατος και αποτελεί απαραίτητο νηµατικό συµπλήρωµα λέγεται αντικείµενο. Μονόπτωτα καλούνται τα ρήµατα που χρειάζονται ένα αντικείµενο για να συµπληρωθεί η έννοιά τους. ίπτωτα καλούνται όταν χρειάζονται δύο (συνήθως γενική + αιτιατική ή αιτιατική + αιτιατική). Προσοχή: Συχνά έχουµε δύο ή περισσότερα αντικείµενα ιδιόπτωτα, που συνδέονται µεταξύ τους ή είναι σε σχήµα ασύνδετο. Όλα µαζί συµπληρώνουν την έννοια του ρή- µατος και θεωρούνται µία πτώση. Π.χ. Πήρα παπούτσια, τσάντα και φόρεµα. Μονόπτωτο. Του έφεραν βιβλία, γλυκά, λουλούδια. ίπτωτο. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Μια µορφή του αντικειµένου είναι και το εµπρόθετο αντικείµενο. Π.χ. Τηλεφώνησε του πατέρα σου γρήγορα. Τηλεφώνησε στον πατέρα σου γρήγορα. Προσοχή: εν πρέπει να συγχέεται το αντικείµενο σε γενική µε τη γενική προσωπική, συνήθως προσωπική αντωνυµία ή γενική ονόµατος προσώπου, που συνοδεύει α- πρόσωπα ρήµατα ή απρόσωπες εκφράσεις (π.χ. φαίνεται, πρέπει, χρειάζεται, είναι δύσκολο, είναι γραφτό κ.ά.) ή και ρήµατα µεταβατικά ή αµετάβατα. Η γενική προσωπική δηλώνει ότι το πρόσωπο συµµετέχει σε ό,τι εκφράζει το ρήµα ή δέχεται ωφέλεια ή βλάβη απ αυτό που σηµαίνει η πρόταση. Π.χ. Μου είναι δύσκολο να το κάνω (γενική προσωπική). Μου έδωσε χρήµατα (αντικείµενο). Το αντικείµενο που είναι µια λέξη από την ίδια ρίζα µε το ρήµα ή που έχει σηµασία συγγενική λέγεται σύστοιχο αντικείµενο. Με αυτό εκφράζεται πιο έντονα η ρηµατική έννοια. Π.χ. Ζει ήσυχη ζωή. 27. Ενεργητική και παθητική σύνταξη. Ποιητικό αίτιο Όταν η ενεργητική σύνταξη µετατρέπεται σε παθητική: α) Το υποκείµενο της ενεργητικής γίνεται ποιητικό αίτιο στην παθητική. β) Το ρήµα από ενεργητικό γίνεται παθητικό. γ) Το αντικείµενο της ενεργητικής γίνεται υποκείµενο στην παθητική. Υ Ρ Α Π.χ. Ο ήλιος φώτισε τα βουνά. Υ Ρ ποιητικό αίτιο Τα βουνά φωτίστηκαν από τον ήλιο. Ποιητικό αίτιο είναι το προθετικό σύνολο (πρόθεση από και µια αιτιατική ονόµατος) και φανερώνει από ποιον προέρχεται αυτό που συµβαίνει στο υποκείµενο. Το ποιητικό αίτιο παραλείπεται, όταν εννοείται εύκολα. Όταν το ρήµα συντάσσεται µε δύο αιτιατικές (η µια κατηγορούµενο στην άλλη), τότε κατά τη µετατροπή της ενεργητικής σύνταξης σε παθητική, η αιτιατική που ήταν α-
ντικείµενο γίνεται υποκείµενο και η αιτιατική που ήταν κατηγορούµενο γίνεται κατηγορούµενο στο υποκείµενο. Υ Ρ Α Κ Π.χ. Ο καθηγητής όρισε τον Πέτρο επιµελητή. Υ Ρ Κ ποιητικό αίτιο Ο Πέτρος ορίστηκε επιµελητής από τον καθηγητή. 28. Κατηγορούµενο Συνδετικά ρήµατα Κατηγορούµενο λέγεται το όνοµα (ουσιαστικό ή επίθετο) που φανερώνει µια ιδιότητα ή ένα γνώρισµα του υποκειµένου. Το ρήµα που συνδέει υποκείµενο µε κατηγορούµενο ονοµάζεται συνδετικό. Συνήθως τα ρήµατα είµαι, γίνοµαι, αποµένω, γεννιέµαι, εκλέγοµαι, θεωρούµαι, λέγοµαι, φαίνοµαι, ονοµάζοµαι, καλούµαι, ζω και άλλα µε σηµασία παρόµοια έχουν έννοια συνδετική. Τα είµαι, γίνοµαι και άλλα δεν είναι πάντα συνδετικά, ανάλογα µε τη σηµασία. Τότε δεν παίρνουν κατηγορούµενο. Π.χ. Ο Λάκης είναι στο Παρίσι. Έτσι έγινε η αρχή. Ο Νίκος µένει στην εξοχή. Το καράβι φάνηκε από µακριά. Το κατηγορούµενο, όταν είναι ουσιαστικό ή επίθετο, µπαίνει στην ίδια πτώση µε το υποκείµενο, δηλαδή ονοµαστική. Υπάρχει περίπτωση όµως, όταν το κατηγορούµενο είναι ουσιαστικό, να µπορεί να βρεθεί και σε γενική. Αυτή λέγεται γενική κατηγορη- µατική και δηλώνει ιδιότητα, κτήση, αξία κ.λπ. Π.χ. Ο αδερφός µου είναι δέκα χρονών (γενική κατηγορηµατική ιδιότητας). Ως κατηγορούµενα δεν χρησιµοποιούνται µόνο ονόµατα, αλλά και λέξεις ή λεκτικά σύνολα, λαµβανόµενα ως ονόµατα. Π.χ. Η σκάλα είναι από µάρµαρο (=µαρµάρινη). 29. Επιρρηµατικό κατηγορούµενο Όταν το κατηγορούµενο έχει επιρρηµατική σηµασία, λέγεται επιρρηµατικό και δηλώνει τρόπο, χρόνο, σειρά κ.λπ. Π.χ. Πολύ πρωινός ήρθες σήµερα (=πολύ πρωί). 30. Παρασύνθετα. Γνήσια και καταχρηστική σύνθεση Λέξεις που παράγονται από σύνθετες λέγονται παρασύνθετες. Γνήσια είναι η σύνθεση που τα συνθετικά παρουσιάζουν αλλαγές (καλός + τύχη > καλότυχος) και καταχρηστική όταν δεν παρουσιάζουν αλλαγές (Αδριανού + πόλη > Αδριανούπολη). 31. Οι αντωνυµίες και η σηµασία τους Οι λέξεις που αντικαθιστούν ονόµατα (αντί + όνοµα) λέγονται αντωνυµίες. Υπάρχει περίπτωση η αντωνυµία να προσδιορίζει ένα ουσιαστικό, ακριβώς όπως ένα επίθετο. Π.χ. Κανένας θόρυβος δεν τάραζε τη νύχτα. 32. Συντακτικός ρόλος των αντωνυµιών
Οι αντωνυµίες χρησιµοποιούνται ως: α) Υποκείµενα. Π.χ. Εγώ κυνηγώ. β) Αντικείµενα. Π.χ. Εµένα κυνηγούν. γ) Κατηγορούµενα. Π.χ. Ποια είναι αυτή; δ) Επιθετικοί προσδιορισµοί. Π.χ. Υπάρχουν κυνηγοί σ αυτόν τον πλανήτη. ε) Γενικές προσδιοριστικές. Π.χ. Η ζωή µου είναι µονότονη. Προσοχή: Οι κτητικές αντωνυµίες (µου, σου, του κ.λπ.) χρησιµοποιούνται ως γενικές προσδιοριστικές. Οι δυνατοί αντωνυµικοί τύποι συνηθίζονται: α) Όταν βρίσκονται µόνοι. Π.χ. Ποιον ρώτησαν; Εµένα. β) Όταν κάτι λέγεται µε έµφαση. Π.χ. Εσένα ρώτησα. Οι αδύνατοι (µονοσύλλαβοι) συνηθίζονται όταν δεν τονίζεται κάτι. Π.χ. Με ρώτησες και σου απάντησα. Προσοχή: Τα άρθρα συνοδεύουν ονόµατα, ενώ οι αδύνατοι τύποι ρήµατα. Π.χ. Φώναξέ την την Ελένη. 33. Η αντωνυµία τι Η αντωνυµία τι χρησιµοποιείται: α) Ως ουσιαστικό. Σηµαίνει µάθηση, γνώση. Είναι αντικείµενο. Π.χ. τι µαθαίνεις; β) Ως επίθετο. Προσδιορίζει το ουσιαστικό. Π.χ. τι ανάγκη τους έχει; γ) Ως επίρρηµα. Σηµαίνει γιατί και δηλώνει αιτία. Π.χ. τι φωνάζεις; 34. Η αντωνυµία που Στην αντωνυµία που αποφεύγουµε την ασάφεια, αν στη θέση της χρησιµοποιήσου- µε την αντωνυµία ο οποίος, η οποία, το οποίο (εµπρόθετη ή όχι) ή το τοπικό επίρρηµα όπου. 35. Η αντωνυµία ένας, µία, ένα Οι αόριστες αντωνυµίες αναφέρονται αόριστα σε ένα πρόσωπο ή πράγµα, χωρίς να το ονοµάζουν. Προσοχή: Στις ίδιες περιπτώσεις χρησιµοποιείται και το αόριστο άρθρο. Όταν όµως τονίζεται η µονάδα, το ένα, σε αντίθεση µε τα πολλά, τότε το ένας µία ένα είναι α- ριθµητικό. 36. Επιρρηµατικοί προσδιορισµοί Κάθε συµπλήρωµα του ρήµατος, που δεν είναι κατηγορούµενο, αντικείµενο ή ποιητικό αίτιο, είναι επιρρηµατικός προσδιορισµός. Αποτελούν κυρίως µέρη του ρηµατικού συνόλου και φανερώνουν κάτω από ποιες περιστάσεις γίνεται αυτό που λέει το ρήµα. Ο επιρρηµατικός προσδιορισµός µπορεί να αναφέρεται και σε πρόταση ολόκληρη, όχι µόνο στο ρήµα. Εκφράζουν: τόπο, χρόνο, αιτία, ποσό, τρόπο, σκοπό κ.λπ.
Εκφέρονται µε διάφορους τρόπους: επιρρήµατα και επιρρηµατικά σύνολα, ονοµατικά και προθετικά σύνολα, µετοχές, προτάσεις. Μπορούν εύκολα να αλλάξουν θέση µέσα στην πρόταση. Προσοχή: α) Ένα Ονοµατικό Σύνολο 2 (ΟΣ2) είναι αντικείµενο, όταν µπορούµε να το αντικαταστήσουµε µε ένα άλλο ΟΣ (αντωνυµία ή πρόταση), όχι όµως και µε επίρρηµα. Αντίθετα, ένα ΟΣ2 είναι επιρρηµατικός προσδιορισµός, όταν µπορούµε να το αντικαταστήσουµε και µε επιρρήµατα. β) Με τον ίδιο τρόπο ένα Προθετικό Σύνολο (ΠΣ) είναι (εµπρόθετο) αντικείµενο, όταν µπορούµε να το αντικαταστήσουµε µε άλλο ΠΣ, όχι όµως µε επίρρηµα. Π.χ. Ο Γρηγόρης γράφει στον ηµήτρη. (σε ποιον;) στη θεία του σ εµένα όχι όµως πώς γράφει. Αντίθετα, ένα ΠΣ είναι επιρρηµατικός προσδιορισµός, όταν µπορεί να αντικατασταθεί και µε επίρρηµα. γ) Πολλά ΠΣ επιρρηµατικοί προσδιορισµοί δεν εισάγονται µε απλή πρόθεση παρά µε µια προθετική έκφραση, που είναι κάποιο επίρρηµα µε µία από τις προθέσεις από, µε, σε. Π.χ. Τον ξανάδα ύστερα από πολλά χρόνια. 37. Τοπικές λειτουργίες Είναι δύο: α) η στάση και β) η κίνηση. Η κίνηση µπορεί να είναι: α) προς έναν τόπο ή σηµείο β) από ένα τόπο ή σηµείο γ) διαµέσου ενός τόπου 38. Χρονικές λειτουργίες Είναι δύο: α) το χρονικό σηµείο (πότε;) β) η χρονική διάρκεια (πόσον καιρό; από πότε; ως πότε;) 39. Παράγωγα επιρρήµατα Σχηµατίζονται από τις παραγωγικές καταλήξεις: -α (π.χ. ψηλά) -ως (π.χ. αµέσως) -ου (π.χ. αλλού) -θε (π.χ. εδώθε) Επιρρήµατα σε -ως παράγονται κυρίως από επίθετα σε -ης (π.χ. ευτυχής ευτυχώς). Τα περισσότερα αντικαθιστώνται από κατάληξη -α (π.χ. ευγενικά). Αν δεν µπορεί να γίνει αυτό, χρησιµοποιούµε το ανάλογο προθετικό σύνολο (π.χ. ασαφώς µε ασάφεια ή χωρίς σαφήνεια). 40. οµή του ρηµατικού µέρους της πρότασης Από συντακτική άποψη το ΡΣ µιας πρότασης µπορεί να αποτελείται από ένα κατηγόρηµα ή από ένα κατηγόρηµα και τους προσδιορισµούς του (ρήµα, επιρρηµατικό
προσδιορισµό ρήµα, αντικείµενο, προσδιορισµό του αντικειµένου, προσδιορισµό του κατηγορουµένου, επιρρηµατικό προσδιορισµό). Το κατηγόρηµα έχει τρεις µορφές: α) Οι αθλητές έτρεξαν. Π Υ + Ρ Ρ: κατηγόρηµα που αποτελείται από ένα αµετάβατο ρήµα. β) Οι πυγµάχοι χτυπούν τους αντιπάλους. Π Υ + Ρ + Α Ρ + Α: κατηγόρηµα που αποτελείται από µεταβατικό ρήµα + αντικείµενο. γ) Ο Μιχάλης είναι πρόεδρος. Π Υ + Ρ + Κ Ρ + Κ: κατηγόρηµα που αποτελείται από συνδετικό ρήµα + κατηγορούµενο. 41. Σύνδεση προτάσεων Οι προτάσεις παρουσιάζονται στον λόγο µε τρεις τρόπους: α) Μπαίνουν η µία δίπλα στην άλλη χωρίς σύνδεσµο: ασύνδετο σχήµα. β) Συνδέονται µεταξύ τους µε: συµπλεκτικούς συνδέσµους (και) αντιθετικούς συνδέσµους (αλλά) διαζευκτικούς συνδέσµους (ή) συµπερασµατικούς συνδέσµους (λοιπόν). Οι σύνδεσµοι αυτοί ονοµάζονται παρατακτικοί και συνδέουν όµοιες προτάσεις (κύριες + κύριες ή δευτερεύουσες + δευτερεύουσες). Επειδή οι προτάσεις έτσι παρατάσσονται η µία δίπλα στην άλλη, η σύνδεση αυτή λέγεται παρατακτική ή παράταξη. γ) Συνδέονται µεταξύ τους µε: ειδικούς συνδέσµους (πως) αιτιολογικούς συνδέσµους (γιατί) τελικούς συνδέσµους (για να) αποτελεσµατικούς συνδέσµους (ώστε) ενδοιαστικούς συνδέσµους (µήπως) χρονικούς συνδέσµους (όταν) υποθετικούς συνδέσµους (αν) εναντιωµατικούς συνδέσµους (αν και). Οι σύνδεσµοι αυτοί ονοµάζονται υποτακτικοί και συνδέουν κύριες + δευτερεύουσες ή δευτερεύουσες + δευτερεύουσες προτάσεις. Επειδή οι προτάσεις υποτάσσονται (εξαρτώνται) η µία στην άλλη, αυτή η σύνδεση καλείται υποτακτική ή υπόταξη. Οι δευτερεύουσες προτάσεις παίρνουν το όνοµά τους από τον σύνδεσµο µε τον ο- ποίο εισάγονται στον λόγο. Π.χ. ειδικές, χρονικές, αιτιολογικές κ.λπ. ευτερεύουσες είναι και ένα µέρος των αναφορικών προτάσεων. 42. Σύνδεση όρων µιας πρότασης Γίνεται µε δύο τρόπους: α) µε ασύνδετο σχήµα β) µε παρατακτική σύνδεση (συµπλεκτικοί αντιθετικοί διαζευκτικοί σύνδεσµοι). 43. Το κόµµα Με κόµµα χωρίζουµε: α) τους όµοιους όρους µιας πρότασης β) όµοιες προτάσεις ασύνδετες γ) δευτερεύουσες προτάσεις από κύριες
δ) την κλητική προσφώνηση Προσοχή: Στη συµπλεκτική και διαζευκτική σύνδεση δεν χρειάζεται κόµµα. Στην αντιθετική µπαίνει συνήθως, όταν αντιτίθενται προτάσεις. εν µπαίνει όταν αντιτίθενται όροι της πρότασης. Π.χ. Θέλω, µα δεν µπορώ. 44. Παρατακτική σύνδεση προτάσεων Η παρατακτική σύνδεση προτάσεων γίνεται µε συµπλεκτικούς (και),αντιθετικούς (αλλά), διαχωριστικούς (ή) και συµπερασµατικούς (λοιπόν) συνδέσµους. Έτσι συνδέονται µεταξύ τους όχι µόνο κύριες προτάσεις, αλλά και δευτερεύουσες. α) Η σύνδεση προτάσεων κρίσης ή επιθυµίας µε συµπλεκτικούς συνδέσµους λέγεται καταφατική, όταν δεν υπάρχει άρνηση, και αποφατική (αρνητική), όταν υπάρχει άρνηση και στις δύο ή µόνο στη µία πρόταση. Προσοχή: Ο σύνδεσµος και έχει ποικίλες σηµασίες. Σηµαίνει: «και έπειτα», «και συγχρόνως», «αλλά», «ακόµα και» (επιδοτικός), «και έτσι», «και γι αυτό», «και µε τον όρο αυτό». Κάποτε µπαίνει στην αρχή µιας περιόδου χωρίς άλλη σηµασία, απλώς για να περάσει (µεταβεί) ο λόγος στα επόµενα και καλείται µεταβατικός. Κάποτε ισοδυναµεί µε υποτακτικό σύνδεσµο και σηµαίνει: «ότι», «ό,τι» (=την ώρα που), «να», «µήπως», «γιατί», «ώστε», «που» κ.λπ. Επίσης, κάποτε χρησιµοποιείται και ως αντιθετικός. Π.χ. Το έβλεπε και δεν το πίστευε. β) Από τους αντιθετικούς συνδέσµους, µερικοί (ωστόσο, µολαταύτα κ.ά.) συνδέουν κανονικά µόνο περιόδους ή ηµιπεριόδους (συχνά το ίδιο συµβαίνει µε τον σύνδεσµο όµως). Μπαίνουν στην αρχή της πρότασης. Μερικοί (όµως, ωστόσο, µάλιστα κ.ά.) µπορούν να σταθούν και ύστερα από µία ή περισσότερες λέξεις της πρότασης. Προσοχή: α) Με τον αντιθετικό σύνδεσµο παρά συνδέεται κανονικά µια αρνητική πρόταση µε µια δεύτερη καταφατική. Π.χ. εν ήθελε τίποτε άλλο, παρά να τον ακούσει ξανά. β) Σε µια σύνδεση, όταν το δεύτερο από τα δύο µέρη παρουσιάζεται ως σπουδαιότερο, λέγεται επιδοτική. Π.χ. Όχι µόνο δεν ερχόταν στην ώρα του, αλλά και έφευγε πριν από όλους. Είναι δυνατόν να υπάρξει αντιθετική σύνδεση χωρίς σύνδεσµο (συνήθως µεταξύ προτάσεων). γ) Σύνδεση µε διαχωριστικούς συνδέσµους (ή, είτε - είτε). Κάποτε αντί γι αυτούς έχουµε τύπους του ρήµατος θέλω. Π.χ. «Θέλεις η θέρµη της Ανατολής, θέλεις η καρπερή γη, µας έσπρωχνε στο τραγούδι». Οι διαχωριστικοί σύνδεσµοι πολλές φορές παραλείπονται, όταν δύο προτάσεις ή λέξεις είναι αντίθετες µεταξύ τους. Π.χ. Μπορείς δεν µπορείς πρέπει να έρθεις. Οι συµπερασµατικοί σύνδεσµοι (λοιπόν, ώστε, άρα, εποµένως) συνδέουν κανονικά δύο κύριες προτάσεις. Μπαίνουν στην αρχή της δεύτερης πρότασης. Ο σύνδεσµος λοιπόν µπορεί να σταθεί και ύστερα από µία ή περισσότερες λέξεις. Ο σύνδεσµος ώστε, ως συµπερασµατικός, εισάγει συµπεράσµατα συνήθως σε διαλόγους. ΣΤΙΞΗ: Όταν η σύνδεση γίνεται µε συµπλεκτικούς ή διαχωριστικούς συνδέσµους, δεν χρειάζεται συνήθως κόµµα. Στους αντιθετικούς µπαίνει κόµµα, ιδίως όταν οι προτάσεις είναι µεγάλες. Κάποτε µπαίνει κόµµα και πριν από τον και ή τον ή. Αυτό γίνεται: α) Όταν παρεµβάλλεται δευτερεύουσα πρόταση.
β) Όταν µε το κόµµα διευκολύνεται το ορθό διάβασµα. Γ. Ε. Μανουσάκης