ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗΣ ΝΕΟΠΡΟΑΧΘΕΝΤΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΔΡ ΕΛΕΝΑ ΧΡΙΣΤΟΦΙΔΟΥ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΡΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗΣ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΥΠΡΟΥ 25 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ, 2011 1
ΔΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ Κουλτούρα Ορισμός Διαφορετικοί τύποι κουλτούρας Επίπεδα κουλτούρας Σημασία κουλτούρας Η κουλτούρα του σχολείου Ο ρόλος του ηγέτη στη διαμόρφωση κουλτούρας Κουλτούρα και αλλαγή Κουλτούρα και Σχολικό Κλίμα Σχολικό κλίμα (ορισμός) Παράγοντες σχολικού κλίματος Τύποι σχολικού κλίματος Θετικό Σχολικό Κλίμα Μαθησιακό κλίμα Σχολικό Μαθησιακό κλίμα Σύνοψη 2
ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ - ΟΡΙΣΜΟΣ Kουλτούρα = «τους κοινούς προσανατολισμούς που κρατούν ενωμένο τον οργανισμό ως μια μονάδα και του δίνουν την ξεχωριστή, δική του ταυτότητα» (Hoy και Miskel,1996, σ. 129). «ένα πρότυπο των βασικών παραδοχών (που ανακαλύπτονται ή αναπτύσσονται από μια συγκεκριμένη ομάδα, όταν μαθαίνει να αντιμετωπίζει προβλήματα), το οποίο έχει δοκιμαστεί αρκετά, ώστε να θεωρείται έγκυρο και γι αυτό διδάσκεται σε νέα μέλη ως ο σωστός τρόπος αντίληψης, σκέψης και αίσθησης γι αυτά τα προβλήματα» (Schein,1985, σ. 6). 3
ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΟΡΙΣΜΟΣ (2) Schein (1985) - τρία επίπεδα της κουλτούρας: Τα πρότυπα (norms-artifacts): είναι οι άγραφες και ανεπίσημες προσδοκίες, όπως εκφράζονται μέσα από τις ορατές δομές και διαδικασίες του οργανισμού. (π.χ η υποστήριξη προς του συναδέλφους, η αποφυγή κριτικής προς το διευθυντή). Τις υιοθετημένες αξίες και πεποιθήσεις (espoused values and beliefs): είναι οι στρατηγικές, οι στόχοι και οι φιλοσοφίες σύμφωνα με τις επιθυμίες των μελών του οργανισμού (π.χ Η εμπιστοσύνη, η συνεργασία, η οικειότητα και η ομαδική εργασία) Τις βαθύτερες παραδοχές (basic underlying assumptions): είναι οι μη συνειδητές, αφηρημένες πεποιθήσεις, αντιλήψεις, σκέψεις και αισθήματα των μελών του οργανισμού σχετικά με τις ανθρώπινες σχέσεις, την ανθρώπινη φύση, την αλήθεια, την πραγματικότητα και το περιβάλλον (αποτελούν την πρωταρχική πηγή αξιών και δράσης). (π.χ Η φύση του ανθρώπου, η φύση των ανθρώπινων σχέσεων, η φύση της αλήθειας και της πραγματικότητας και η σχέση με το περιβάλλον) 4
ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ - ΟΡΙΣΜΟΣ (3) Κουλτούρα = τα σύμβολα, τις τελετουργίες και τους μύθους που μεταφέρουν τις αξίες και αντιλήψεις του οργανισμού στους εργαζόμενους (Ouchi,1981) ένα σύστημα κοινών αντιλήψεων που ξεχωρίζει τον ένα οργανισμό από τον άλλο. η κουλτούρα - μέσα από ό,τι λένε οι άνθρωποι, από τη συμπεριφορά τους, από τις ιστορίες που λένε, τις τελετουργίες, τους κανόνες και τις νόρμες που μοιράζονται, καθώς και τις προτεραιότητες που θέτουν. 5
ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ πολύ σημαντική επιβίωση και ανάπτυξη οργανισμών Οι Cameron και Quinn (1999) - δύο βασικά χαρακτηριστικά της κουλτούρας-- τη σταθερότητα και την προσαρμογή - ουσιαστικό ρόλο για την επιβίωση ενός οργανισμού. Ο Robbins (1991)- η κουλτούρα: (α) δημιουργεί όρια μεταξύ των οργανισμών, ώστε να διακρίνεται ο ένας από τον άλλο, (β) παρέχει μια αίσθηση ταυτότητας στον οργανισμό (γ) διευκολύνει την ανάπτυξη αφοσίωσης στην ομάδα (δ) αυξάνει τη σταθερότητα στο κοινωνικό σύστημα (ε) είναι ο συνδετικός κρίκος που κρατά ενωμένο τον οργανισμό (στ) παρέχει τα κατάλληλα επίπεδα συμπεριφοράς. 8
ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ (2) Mεγάλη επίδραση της κουλτούρας στην αποτελεσματικότητα (Denison, 1990) Η ύπαρξη ισχυρής κουλτούρας - προάγει τη συνοχή, την αφοσίωση και τη νομιμοφροσύνη. Ο οργανισμός = πιο δυνατός και ταυτόχρονα να περιορίζονται οι περιπτώσεις φυγής μελών από τον οργανισμό (Mowday, Porter & Steers, 1982). Η ύπαρξη κουλτούρας - εξυπηρετεί από τη μια τις ανάγκες του ατόμου για γνωστική και εσωτερική ασφάλεια και σταθερότητα, ενώ, από την άλλη, εξυπηρετεί τις ανάγκες του οργανισμού για συντονισμό και συνεργασία. 9
Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ Όπως κάθε οργανισμός - το σχολείο έχει τη δική του κουλτούρα (οι εκπαιδευτικοί, οι μαθητές, οι διευθυντές και οι γονείς) (Deal & Peterson, 1999 Shein, 1985). Η κουλτούρα - σημαντική και για το σχολείο Οι Deal και Peterson (1999): Τομείς στους οποίους η κουλτούρα έχει θετική επίδραση. Σημαντική επίδραση στην αποτελεσματικότητα και στην παραγωγικότητα του σχολείου. Βελτίωση δραστηριοτήτων συναδελφικότητας και συνεργασίας (καλύτερη επικοινωνία και καλύτερες πρακτικές λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει το σχολείο). Βοηθά στην επιτυχία της αλλαγής και των προσπαθειών βελτίωσης. Οικοδομεί την αφοσίωση και την ταύτιση του προσωπικού, των μαθητών και των διευθυντών με το σχολείο. Ενισχύει την ενεργητικότητα, τα κίνητρα και τη ζωτικότητα του προσωπικού, των μαθητών και της κοινότητας. Αυξάνει το ενδιαφέρον για την καθημερινή συμπεριφορά και την απόδοση μεγαλύτερης προσοχής σε αυτά που έχουν πραγματική σημασία και αξία για το σχολείο. 10
Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ (2) Η ισχυρή κουλτούρα προκύπτει, όταν υπάρχουν πολλές κοινές αξίες, τύποι συμπεριφοράς και πρακτικές και όπου τα επίπεδα της κουλτούρας σχετίζονται μεταξύ τους αρκετά. Η ισχυρή κουλτούρα αποτελεί ένα σημαντικό ενεργητικό για ένα οργανισμό και ενθαρρύνει τη συμμετοχή και την εμπλοκή των μελών του οργανισμού. Παρέχει στους εργαζόμενους σημαντικούς σκοπούς για να εργάζονται. Από τη μια αυξάνεται η αφοσίωσή τους στον οργανισμό και η συνοχή του ίδιου του οργανισμού, ενώ από την άλλη μειώνεται η τάση φυγής από τον οργανισμό. Η ισχυρή κουλτούρα συνεισφέρει ουσιαστικά στις πρωτοβουλίες βελτίωσης του σχολείου (Leithwood, Tomlison & Genge, 1996), σε αντίθεση με την αδύνατη κουλτούρα, η οποία χαρακτηρίζεται από μικρή συναίνεση και απομόνωση των εργαζομένων στον οργανισμό (Fieman-Nemser & Floden, 1986). 11
Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ (3) Deal (1985) - στα αποτελεσματικά σχολεία παρατηρείται η ύπαρξη ισχυρής κουλτούρας. Η ισχυρή κουλτούρα μπορεί να λειτουργεί αρνητικά σε ένα οργανισμό σε περιόδους ραγδαίων αλλαγών, γιατί είναι τόσο βαθιά ριζωμένη, ώστε να αποτρέπει την προσαρμογή σε νέες καταστάσεις που παρουσιάζονται (Hoy & Miskel, 2001 Robbins, 1993). Η ισχυρή κουλτούρα λειτουργεί αρνητικά, όταν υπάρχει έλλειψη προσαρμογής της στις ραγδαίες εξωτερικές αλλαγές και πιέσεις. Όμως, μια αποτελεσματική, ισχυρή κουλτούρα πρέπει να χαρακτηρίζεται και από την ικανότητά της για τέτοια προσαρμογή. Συνεπώς, δεν είναι όλες οι ισχυρές κουλτούρες, που λειτουργούν αρνητικά σε περιόδους αλλαγών. 12
Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ (4) Η συνύπαρξη πολλών ειδών κουλτούρας στη σχολική μονάδα. Σε ένα σχολείο δεν υπάρχει μια μόνο κουλτούρα, αλλά διάφορες ομάδες έχουν τη δική τους ξεχωριστή κουλτούρα. Η κουλτούρα των εκπαιδευτικών και η κουλτούρα των μαθητών (Maehr & Midgley, 1996)(η κουλτούρα των εκπαιδευτικών = μια κουλτούρα εργασίας, μαθητών = μια κουλτούρα μάθησης, αφού η κάθε ομάδα επιδιώκει διαφορετικούς σκοπούς και έχει διαφορετικές ανάγκες και κίνητρα). Σημαντικό - ο βαθμός συνοχής που υπάρχει μεταξύ των ξεχωριστών ειδών κουλτούρας. Όσο μεγαλύτερος είναι ο βαθμός συνοχής τους, τόσο πιο ισχυρή είναι η κουλτούρα του σχολείου. 13
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ O προσδιορισμός και η διαμόρφωση της κουλτούρας - πρώτους στόχους ενός ηγέτη ο οποίος προσπαθεί να αναπτύξει υγιή κουλτούρα στη σχολική μονάδα, αφού η κουλτούρα έχει φανεί μέσα από έρευνες ότι είναι ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη υψηλών ακαδημαϊκών επιπέδων μεταξύ των μαθητών (Barth, 1990 Campo, 1993). Ο ρόλος του διευθυντή σε ό,τι αφορά το θέμα της κουλτούρας στο σχολείο του = πολύπλευρος. Είναι απαραίτητο να γνωρίζει πολύ καλά τα διάφορα στοιχεία της κουλτούρας στο συγκεκριμένο οργανισμό και το βαθμό στον οποίο αυτά ενθαρρύνουν ή εμποδίζουν την πρόοδο των μαθητών και την επίτευξη των στόχων της σχολικής μονάδας (Barth, 1990). 14
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ (2) Για τη βελτίωση της σχολικής κουλτούρας, έχουν σχεδιαστεί διάφορα ερωτηματολόγια = χρήσιμο εργαλείο στα χέρια των εκπαιδευτικών, οι οποίοι καλό θα ήταν να αξιολογούν την κουλτούρα του δικού τους σχολείου και να συμβάλλουν στη βελτίωσή της, ενώ θεωρούνται πολύ βοηθητικά στην αναγνώριση της δομής της υπάρχουσας κουλτούρας, στην περιγραφή της, καθώς και στην ταξινόμησή της (Sergiovanni & Starratt, 2002). H εξέταση της σχολικής κουλτούρας μέσα από νόρμες συμπεριφοράς που την κατευθύνουν και εκδηλώνονται από τους εκπαιδευτικούς, αποτελεί σημείο αναφοράς για την ανάπτυξη ολοκληρωμένης εικόνας της(barth, 1990). 15
ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑΓΗ Σημασία της κουλτούρας - άμεση σχέση που έχει με την αλλαγή και τη βελτίωση στο σχολείο (Deal & Peterson,1999). Leithwood, Jantzi και Fernandez (1994): αξιολόγησε τη σχέση μεταξύ της κουλτούρας του σχολείου και της αφοσίωσης των εκπαιδευτικών στην αλλαγή. Φάνηκε ότι υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ τους. Επίσης, η ίδια έρευνα έδειξε ότι η σχολική κουλτούρα ήταν ο πιο σημαντικός παράγοντας για την επιτυχία της αναδόμησης του σχολείου. Η γενικότερη αλλαγή σε ένα σχολείο εξαρτάται τόσο από την αλλαγή της κουλτούρας όσο και από την αλλαγή της δομής του σχολείου. 16
ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑΓΗ (3) H κουλτούρα διαμορφώνει αξίες και θετική στάση απέναντι στην αλλαγή Το κλίμα ενθαρρύνει ερμηνείες της κουλτούρας που μεταφράζονται σε επιθυμητές ενέργειες. 17
ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΟ ΚΛΙΜΑ H κουλτούρα ενός σχολείου αντανακλάται στο σχολικό κλίμα (Mintzberg, 1979) το οποίο αποτελεί στοιχείο της οργανωτικής κουλτούρας. Κουλτούρα και κλίμα προσδίδουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα στο κάθε σχολείο και έχουν ερευνηθεί εκτεταμένα (Campo, 1993 Pashiardis, 2000). 18
ΣΧΟΛΙΚΟ ΚΛΙΜΑ - ΟΡΙΣΜΟΣ Tο σχολικό κλίμα - ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που συμβάλλουν στην παραγωγικότητα και αποτελεσματικότητα της σχολικής μονάδας (Creemers, Peters & Reynolds, 1989 Lezotte, 1991 Lezotte & Jacoby, 1990 Pashiardis, 2000 Πασιαρδής & Πασιαρδή, 2000 Purkey & Smith, 1983). Tο σχολικό κλίμα μπορεί να έχει επίδραση στην παραγωγικότητα, αλλά και στην επιτυχία εκπαιδευτικών και μαθητών Hargreaves (1994): η ατμόσφαιρα στην οποία εργάζεται ένα πρόσωπο επηρεάζει σαφώς την ποιότητα της εργασίας που επιτελεί. 19
ΣΧΟΛΙΚΟ ΚΛΙΜΑ ΟΡΙΣΜΟΣ (2) Το σχολικό κλίμα = ατμόσφαιρα που επικρατεί σε κάθε σχολική μονάδα και σχετίζεται άμεσα με όσους εμπλέκονται σε αυτή. Ως σχολικό κλίμα = το σύνολο των δυναμικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ψυχολογικών, ακαδημαϊκών και φυσικών παραμέτρων του σχολικού περιβάλλοντος (Hayes, 1994) και επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την ψυχική διάθεση των εκπαιδευτικών για την εκτέλεση του εκπαιδευτικού τους έργου (ψυχολογικό κλίμα) (Jorde-Bloom, 1988), τον ενθουσιασμό των εκπαιδευτικών για το εκπαιδευτικό και το διδακτικό τους έργο (συναισθήματα, στάσεις), την παραγωγικότητα των εκπαιδευτικών (διεκπεραίωση συγκεκριμένης εργασίας σε καθορισμένο χρόνο), την επίτευξη των στόχων τους κατά τρόπο αποτελεσματικό και γενικά την όλη απόδοση στο εκπαιδευτικό τους έργο (Sergiovanni & Starratt, 2007). Η σχετικά διαρκής ποιότητα του σχολικού περιβάλλοντος, όπως βιώνεται από τους συμμετέχοντες και επηρεάζει τη συμπεριφορά τους. 20
ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΛΙΜΑΤΟΣ Το σχολικό κλίμα επηρεάζεται από τις επίσημες και ανεπίσημες συμπεριφορές που εκδηλώνονται στους σχολικούς οργανισμούς, την προσωπικότητα των εμπλεκομένων, καθώς επίσης και από την ηγεσία του σχολείου 21
Τύποι σχολικού κλίματος Τρόπος διοίκησης του Διευθυντή Ανοιχτός Κλειστός Συμπεριφορά των εκπαιδευτικών Ανοιχτή Κλειστή Ανοιχτό κλίμα Κλίμα αποστασιοποίησης Κλίμα ενεργού εμπλοκής Κλειστό κλίμα
ΘΕΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΚΛΙΜΑ Σε ένα σχολείο με θετικό κλίμα - ανοιχτή επικοινωνία μεταξύ των εκπαιδευτικών και καταβάλλεται συλλογική προσπάθεια από το εκπαιδευτικό προσωπικό για την πρόοδο των μαθητών τους. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του σχολείου με θετικό κλίμα - η υπακοή στους κοινούς κανόνες συμπεριφοράς, το πνεύμα συναδελφικότητας και συνεργασίας μεταξύ του προσωπικού και μεταξύ του προσωπικού και του διευθυντή για την επίτευξη των διακηρυγμένων στόχων τους (Sergiovanni, 1990). Λήψη αποφάσεων με δημοκρατικές μεθόδους (Hoy & Miskel, 2001). Το θετικό σχολικό κλίμα - προάγει την αποτελεσματικότητα της σχολικής μονάδας (Brookover & Lezotte, 1979 Brookover et al., 1978 Edmonds, 1979 Lezotte, 1991 Reynolds & Cuttance, 1992) 23
ΘΕΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΚΛΙΜΑ (2) ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ: Oι διευθυντές - ηγετικό ρόλο (αρκετός βαθμός ελευθερίας στον κάθε εκπαιδευτικό). Η οργάνωση και η διοίκηση - σειρά σαφών οδηγιών και δίκαιων κανονισμών, που με τη συστηματική τους εφαρμογή δημιουργούνται αισθήματα ικανοποίησης, αλλά και υπευθυνότητας. Οι διευθυντές - καθορίζουν σε συνεργασία αναλυτικά τους σκοπούς και τους στόχους του σχολείου, έτσι ώστε να στηρίζονται όλοι σε ένα κοινό παρονομαστή. Oι εκπαιδευτικοί - καθήκον και ευθύνη τους να διδάξουν σε όλους τους μαθητές χρησιμοποιώντας ποικίλες διδακτικές μεθόδους, μέσα και υλικά βασιζόμενοι στην αρχή της ατομικότητας Πνεύμα συναδελφικότητας και συνεργασίας με άμεσο σκοπό την ανταπόκριση στις ανάγκες των μαθητών και τη βελτίωση των προγραμμάτων της σχολικής μονάδας 24
ΜΑΘΗΣΙΑΚΟ ΚΛΙΜΑ Το σχολικό κλίμα και το κλίμα της τάξης έχουν μελετηθεί ξεχωριστά μέσα από τέσσερις ερευνητικές σχολές (Creemers & Reezigt, 1999). Oι αντιλήψεις των μαθητών αναφορικά με το διδακτικό και το μαθησιακό περιβάλλον της τάξης δίνουν εξήγηση για ένα υπολογίσιμο ποσοστό της διακύμανσης στα γνωστικά και συναισθηματικά αποτελέσματα των μαθητών (Fraser, 1986 1989 1994). Η συνεκτικότητα, ο προσανατολισμός στο στόχο, η σαφήνεια κανόνων, η ικανοποίηση και υποστήριξη από τον εκπαιδευτικό έχουν θετική συσχέτιση με το τι αποκομίζουν οι μαθητές σε γνωστικό επίπεδο και ακαδημαϊκή επιτυχία. 25
ΣΧΟΛΙΚΟ - ΜΑΘΗΣΙΑΚΟ ΚΛΙΜΑ Αναμφίβολα τόσο το θετικό μαθησιακό κλίμα όσο και το θετικό σχολικό κλίμα, λόγω της συμβολής τους στην προώθηση της αποτελεσματικότητας του σχολείου, χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής και μελέτης. Γενικά, το κλίμα είναι για ένα κοινωνικό οργανισμό ό,τι η προσωπικότητα για τον άνθρωπο. Συνεπώς είναι ίσως ο σημαντικότερος παράγοντας αποτελεσματικότητας ενός σχολείου που δίνει το στίγμα της ίδιας της ύπαρξής του (Πασιαρδή, 2001). 26
ΣΥΝΟΨΗ Η κουλτούρα και το κλίμα σημαντικοί παράγοντες για την εύρυθμη λειτουργία του οποιουδήποτε οργανισμού. Ενίσχυση αποτελεσματικότητας και παραγωγικότητας Σημαντικός ο ρόλος του ηγέτη στην ανάπτυξη ισχυρής, θετικής κουλτούρας και θετικού κλίματος 27