ULRICH MOENNIG Neograeca in Germania Πορίσματα ενός ερευνητικού προγράμματος Από τον Ιούλιο του 1991 διεκπεραιώνεται, αρχικά στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας και τώρα στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου, ένα ερευνητικό πρόγραμμα με τίτλο Neograeca in Germania. Το πρόγραμμα amò λειτουργούσε για τρία χρόνια με την οικονομική υποστήριξη της Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG). Διεξάγεται υπό τη διεύθυνση του Hans Eideneier. Επιστημονικοί συνεργάτες ήταν από το 1991 ώς το 1993 ο Ulrich Moennig και από το 1994 ώς το 1995 η Helma Winterwerb. Ερευνητικός σκοπός του προγράμματος είναι η εξερεύνηση των γνώσεων που είχαν ή μπορούσαν να έχουν Γερμανοί λόγιοι από τη Μεταρρύθμιση ώς το Διαφωτισμό. Για το σκοπό αυτό αναζητήσαμε, μελετήσαμε και συνεχίζουμε να μελετάμε το αυθεντικό υλικό (χειρόγραφο και κυρίως έντυπο), που διέθεταν οι λόγιοι αυτοί για να πληροφορηθούν, καθώς και τα χειρόγραφα/ αρχειακά και έντυπα κατάλοιπα τους (ταξιδιωτικές και αποστολικές αναφορές, βιβλία σχετικά με την Ορθόδοξη Εκκλησία και σχετικά με τους Έλληνες υπό οθωμανική κυριαρχία, γραμματικές, μεθόδους εκμάθησης Νέων Ελληνικών και γλωσσάρια). Κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης της έρευνας εστιάσαμε το κύριο ενδιαφέρον μας στη συγκέντρωση του υλικού, το οποίο αποτελεί τη βάση για ειδικότερες μελέτες. Μερικές τέτοιες μελέτες έχουν ήδη ολοκληρωθεί, άλλες έχουν προχωρήσει. Βασικό στοιχείο και αφετηρία των ερευνών μας ήταν η συστηματική αναζήτηση νεοελληνικών παλαίτυπων βιβλίων, συμπεριλαμβανομένων λειτουργικών βιβλίων, στο γερμανόφωνο πολιτισμικό χώρο. Εφόσον τα νήματα των επιστημονικών σχέσεων δεν υπόκεινται στα δεδομένα κρατικών ή γλωσσικών συνόρων, επεκτείναμε την αναζήτηση τέτοιων αντιτύπων εκλεκτικά και σε βιβλιοθήκες του ευρύτερου κεντρικού και βόρειου ευρωπαϊκού χώρου. Αρχική μας σκέψη ήταν πως τα σωζόμενα έντυπα θα μας οδηγούσαν στους συλλέκτες. Είχαμε ωστόσο εξαρχής υπόψη μας την πιθανότητα πως θα βρίσκαμε σπάνια, δυσπρόσιτα ή και αβιβλιογράφητα νεοελληνικά παλαίτυπα, τα οποία είχαμε σκοπό να αποδελτιώσουμε και να διαθέσουμε στη φιλολογική έρευνα. Ο κατάλογος που δημοσιεύεται μετά από αυτήν την σύντομη αναφορά αποτελεί το αποτέλεσμα της σχετικής μας έρευνας. Η αναζήτηση νεοελληνικών παλαιτύπων στις βιβλιοθήκες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης υποσχόταν πολλά, εφόσον μάλιστα προηγούμενες έρευ-
12 NEOGRAECA IN GERMANIA νες άλλων ερευνητών έφεραν ενδεικτικά αποτελέσματα. Η εργασία μας διευκολύνθηκε πολύ από τη μνημειώδη Ελληνική Βιβλιογραφία του Θωμά Παπαδόπουλου (καθώς και τις μεταγενέστερες προσθήκες του ίδιου και άλλων μελετητών) με τη βοήθεια του έργου αυτού συγκροτήσαμε μια λίστα με πάνω από 400 λέξεις-κλειδιά, με βάση την οποία αναζητούσαμε τα παλαίτυπα στους καταλόγους των βιβλιοθηκών. Πρέπει βεβαίως να ειπωθεί πως σε μερικές βιβλιοθήκες τα έντυπα προ του 1800 δεν έχουν καταλογογραφηθεί ικανοποιητικά. Σε άλλες βιβλιοθήκες στείλαμε μια κατά πολύ συντομότερη λίστα και, εφόσον οι εκεί βιβλιοθηκάριοι δεν μπόρεσαν να βρουν σχετικά αντίτυπα, δεν συνεχίσαμε την έρευνα. Επίσης, η μέθοδος αναζήτησης βελτιώθηκε με την πάροδο του χρόνου, ώστε η πιθανότητα να μας διέφυγαν ενδιαφέροντα έντυπα δεν μπορεί να αποκλειστεί. Τα ονόματα των βιβλιοθηκών, όπου εντοπίσαμε νεοελληνικά παλαίτυπα, βρίσκονται συνημμένα με τον κατάλογο που δημοσιεύουμε στη συνέχεια. Αποτελέσματα των σχετικών μας ερευνών έχουν δημοσιευτεί σε επί μέρους μελέτες του Hans Eideneier ή του Ulrich Moennig (περισσότερες πληροφορίες στη συνέχεια). Επίσης, έχουμε διαθέσει πληροφορίες σε ενδιαφερόμενους μελετητές, οι οποίοι τις έχουν χρησιμοποιήσει σε σχετικές μελέτες τους (λ.χ. η Caterina Carpinato, ο Στέφανος Κακλαμάνης και η Evro Layton). Ένα μέρος των μελετών, που προέρχονται από το ερευνητικό πρόγραμμα αυτό, έχουν δημοσιευτεί ή βρίσκονται στο τυπογραφείο, ασχολείται με συγκεκριμένες συλλογές επιφανών Γερμανών συλλεκτών, με τη συγκρότηση των συλλογών αυτών, με τη σχετική πληροφόρηση εκ μέρους των συλλεκτών και με την περιγραφή αβιβλιογράφητων εκδόσεων. Άλλες μελέτες αφορούν στις επαφές Γερμανών λογίων με Έλληνες και στο υλικό που έχει διασωθεί σχετικά με τις επαφές αυτές. Άλλες πάλι ασχολούνται με την παραγωγή, πλέον, νεοελληνικών εκδόσεων από Γερμανούς. Άλλες εργασίες που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με το ερευνητικό πρόγραμμα βρίσκονται στη φάση της συγγραφής: Εδώ πρέπει πρωτίστως να αναφερθούν οι διδακτορικές διατριβές στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου του Παναγιώτη Τουφεξή (ανασυγκρότηση του Glossarium barbarograecum του Martinus Crusius) και της Eva Pelster (μελέτη και επανέκδοση των νεοελληνικών γλωσσάριων των Johannes Tribbechovius, Johann Michael Tangius και άλλων). Ετοιμάζονται επίσης μελέτες (από τον Ulrich Moennig) για τα ιστορικά της έκδοσης της νεοελληνικής μετάφρασης της Καινής Διαθήκης, που έγινε με πρωτοβουλία του Heinrich Wilhelm Ludolf το 1703 (και σε τεχνητό εκσυγχρονισμό ξανά το 1705) στο Λονδίνο καθώς και για την έκδοση του ίδιου κειμένου (παράλληλα με το αρχαιοελληνικό πρότυπο) στη Χάλη το 1710 (με βάση το αυτόγραφο του επιμελητή της έκδοσης Αναστάσιου Μιχαήλ). Επίσης θα δημοσιευτούν περιγραφές αβιβλιογράφητων εκδόσεων. Κατά τη διάρκεια των μελετών μας έχουμε εντοπίσει πολλά στοιχεία για συλλογείς νεοελληνικών παλαιτύπων καθώς και για αβιβλιογράφητα έντυπα που προέρχονται από τις συλλογές τους ή και από τις συλλογές άγνωστων συλ-
FRÜHNEUGRIECHISCHE DRUCKE IM DEUTSCHSPRACHIGEN RAUM 13 λογέων. Τα στοιχεία αυτά βρίσκονται σε στάδιο επεξεργασίας και θα δημοσιευτούν. Όσο για τα αβιβλιογράφητα, δίνουμε τις σχετικές παραπομπές στον κατάλογο που ακολουθεί. Όσο για τους συλλέκτες, αρκούμαι να δώσω εδώ μερικά μόνο στοιχεία: Το αντίτυπο της Καινής τε και Νέας Διαθήκης του Ιωαννίκιου Καρτάνου της έκδοσης του 1536, που βρίσκεται σήμερα στην Κρατική Βιβλιοθήκη του Μονάχου, είχε αγοραστεί για το εκεί κολλέγιο Ιησουητών κατόπιν προτροπής του Petrus Canisius. Το Ωρολόγιον του 1520 [=Παπαδόπουλος αρ. 2784] της Niedersächsische Landesbibliothek ανήκε στον Μητρο(ράνη Κριτόπουλο. Στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Βιέννης υπάρχει μια συγκροτημένη συλλογή εκδόσεων από τα μέσα περ. του 16ου αιώνα. Ο David Chytraeus δεν φαίνεται να έκανε συλλογή νεοελληνικών εντύπων στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη του Rostock, τουλάχιστον, δεν σώζονται τέτοια έντυπα. Δεν βρήκαμε ίχνη των εντύπων που είχε ο David Hoeschel στη συλλογή του, εκτός βέβαια από αυτά που είναι ήδη γνωστά στην έρευνα. Από τη συλλογή του Martinus Crusius λανθάνουν επίσης αρκετά έντυπα. Βρήκαμε ένα αντίτυπο του Θησαυρού του Δαμασκηνού Στουδίτη από τη συλλογή του Ioannes Leunclavius (στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη του Breslau [PL]) αν ο Leunclavius είχε και άλλα τέτοια έντυπα στη συλλογή του, δεν μας είναι γνωστό. Η βιβλιοθήκη του Ioannes Meursius ςραίνεται να διασκορπίστηκε αντίτυπα άλλα από τα ήδη γνωστά, προερχόμενα από τη συλλογή του, δεν βρήκαμε. Η Δημοτική και Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη της Βέρνης διαθέτει μια ενδιαφέρουσα συλλογή νεοελληνικών παλαιτύπων του συλλέκτη Jacques Bongars (1554-1612). Ο Matthias Bernegger πιθανόν να μην κατείχε καθόλου νεοελληνικά έντυπα αυτά που υποσχέθηκε να του στείλει ο Μητροφάνης Κριτόπουλος δεν είναι γνωστό αν τα έλαβε πάντως και η βιβλιοθήκη του Bernegger φαίνεται να διασκορπίστηκε. Στη Δημοτική Βιβλιοθήκη της Νυρεμβέργης υπάρχει μια ενδιαφέρουσα συλλογή νεοελληνικών παλαιτύπων που συγκέντρωσε ο Adam Rudolf Solger (1693-1770) δεν γνωρίζουμε αν ο Solger τα διάβασε (ή και αν ήξερε να τα διαβάζει). Σχετικά πλούσια συλλογή είχε στην κατοχή του ο ευσεβιστής Wilhelm Christian Schneider (σώζεται σήμερα στην Κεντρική Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Francke της Χάλης) ο Schneider συγκέντρωσε τη συλλογή αυτή κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Βενετία από το 1704 ώς 1709. Ενδιαφέρουσα συλλογή είχε αποκτήσει επίσης η Βιβλιοθήκη του Ορφανοτροφείου της Χάλης.
14 NEOGRAECA IN GERMANIA Πλούσια συλλογή φαίνεται επίσης να είχε ο Ioannes Albertus Fabricius μερικά από αυτά, μεταξύ αυτών και αβιβλιογράφητα, βρίσκονται σήμερα στην Κρατική και Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη του Αμβούργου. Άλλος συλλέκτης ήταν ο Johann Heinrich Callenberg καθώς και οι συνεργάτες του στο Institutum iudaicum της Χάλης, Stephanus Schultz(e), Albrecht Friedrich Woltersdorf και Olaf Gerhard Tychsen. Η αναζήτηση των καταλοίπων του Franz Alter στη Βιέννη δεν έφερε αποτελέσματα. Έχουμε συγκεντρώσει, πάντως, τα άρθρα του στο Allgemeiner Litterarischer Anzeiger, τα οποία παρέχουν πλούσια στοιχεία για τις επαφές του με Έλληνες κυρίως της Βιέννης και για αντίτυπα ελληνικών βιβλίων που είχε ο ίδιος στην κατοχή του. Η Κρατική και Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη του Αμβούργου απέκτησε στον μεσοπόλεμο περί τους 10.000 τόμους από τη συλλογή του Philipp Meyer. Αρκετοί από τους τόμους αυτούς θα ήταν νεοελληνικά παλαίτυπα. Σχετικά λίγοι μόνο τόμοι πρόλαβαν να καταλογογραφηθούν (στον παλιό χειρόγραφο κατάλογο) οι περισσότεροι τόμοι της συλλογής αυτής, μεταξύ αυτών λ.χ. και η έκδοση του Θησαυρού τον Δαμασκηνού Στουδίτη του 1589, χάθηκαν ή καταστράφηκαν στον Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο. Την εργασία της απογραφής των εντύπων που βρίσκονται καταγραμμένα στον κατάλογο που δημοσιεύεται στη συνέχεια έκαναν από κοινού η Helma Winterwerb, ο Hans Eideneier και ο Ulrich Moennig. Η Helma Winterwerb ανέλαβε να "τακτοποιήσει" τις σημειώσεις μας σε ηλεκτρονική τράπεζα δεδομένων και να ετοιμάσει τον κατάλογο για δημοσίευση.
FRÜHNEUGRIECHISCHE DRUCKE IM DEUTSCHSPRACHIGEN RAUM 15 Μελέτες που προέρχονται από το ερευνητικό πρόγραμμα NEOGRAECA IN GERMANIA Ulrich Moennig, «Ο Μητροφάνης Κριτόπουλος μεταφραστής ελληνικών δημωδών στίχων (Στρασβούργο 1627)», Θησαυρίσματα 22, Βενετία 1992, σ. 361-371. Ulrich Moennig, «Η υποτιθέμενη νεοελληνική μετάφραση της Καινής Διαθήκης του Μητροφάνη Κριτόπουλου», Ελληνικά 43, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 213-216. Ulrich Moennig, «Ο S. Schultze και ο Α. Fr. Woltersdorf πελάτες στο βιβλιοπωλείο του Bortoli στη Βενετία (1750). Με προσθήκες και συμπληρώσεις στην Ελληνική Βιβλιογραφία», Μνήμων 15, Αθήνα 1993 [κυκλοφόρησε το 1994], σ. 149-173. Hans Eideneier, «Neograeca Crusiana», στον τόμο: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Φιλοσοφική Σχολή-Τμήμα Φιλολογίας. Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών, Ζητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων. Αφιέρωμα στον Κ.Θ. Δημαρά, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 63-70. Hans Eideneier (επιμ.), Graeca recentiora in Germania. Deutsch-griechische Kulturbeziehungen vom 15. bis 19. Jahrhundert, Wiesbaden 1994 [Wolfenbütteler Forschungen, 59]. Hans Eideneier, «Von der Handschrift zum Druck: Martinus Crusius und David Höschel als Sammler griechischer Venezianer Volksdrucke des 16. Jahrhunderts», στον τόμο: Graeca recentiora in Germania, σ. 93-111. Hans Eideneier, «Martinus Crusius und die Folgen», στον ίδιο τόμο, σ. 123-136. Ulrich Moennig, «Matthias Berneggers Handexemplar des Glossarium graecobarbarum des Ioannes Meursius mit Korrekturen des Metrophanes Kritopulos, στον ίδιο τόμο, σ. 161-198. Ulrich Moennig, «Die neugriechischen alten Drucke der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel», στον ίδιο τόμο, σ. 235-247. Ulrich Moennig, «Zwei Bände mit Neograeca der Hallenser Waisenhausbibliothek», Θησαυρίσματα 24, Βενετία 1994, σ. 274-281. Hans Eideneier, «Ο συγγραφέας του "Έρωτος Αποτελέσματα"», ΘησαυρίσματαΙΑ, Βενετία 1994, σ. 282-285.
16 NEOGRAECA IN GERMANIA Hans Eideneier, «Der Θησαυρός des Damaskenos Studites von 1557/1558», Θησαυρίσματα 25 (1995) 160-164. Ulrich Moennig, «Κύπριοι επισκέπτες στο σπίτι τον Martinus Crusius στο Tübingen»; στον τόμο: La Langue - La Littérature - L'Histoire et la Civilisation Chypriotes. XHIe Colloque International des Neo-Hellenistes des Universités Francophones, Besançon 1995, σ. 260-280. Ulrich Moennig, «Die neugriechischen Missionsdrucke im Verlagsprogramm Callenbergs», στον τόμο: Walter Beltz (επιμ.), Übersetzungen und Übersetzer im Verlag J. H. Callenbergs, Internationales Kolloquium in Halle (Saale) vom 22.-24. Mai 1995, Χάλη 1995 [Hallesche Beiträge zur Orientwissenschaft, 19] σ. 53-65. Ulrich Moennig, «Ένα αβιβλιογράφητο αλφαβητάρι τον Θωμά Μανδακάση (Λιψία 1761)», Τα Ιστορικά 24-25, Αθήνα 1997, σ. 121-128. Ulrich Moennig, «On Martinus Crusius's collection of Greek vernacular and religious books», Byzantine and Modern Greek Studies, 21(1997) 40-78. Ulrich Moennig, «Die griechischen Studenten am Hallenser Collegium orientale theologicum», στον τόμο: Johannes Wallmann, Udo Sträter (επιμ.), Halle und Osteuropa, fur europäischen fusstrahlung des hallischen Pietismus, Halle/ Tübingen 1998, 299-329. Ulrich Moennig, Οι νεοελληνικές εκδόσεις της Typographia Orientalis τον Johann Heinrich Callenberg (1746 έως 1749 ή 1751 περ.), Αθήνα, Ερμής, 1999, 119σ.