ΕΘΝΙΚΟ ΚΑ Ι ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΑΝΔΡΕΑΣ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑ: Η ΔΥΣΜΕΝΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗ ΔΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΒΑΣΑΛΑ-ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΑΜ: 1340200300026 ΑΘΗΝΑ, Μάιος 2005
ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 1. Τύπος...5 1.1 Έννοια του τύπου...5 2. Η ελευθερία του τύπου...6 2.1 Η σημασία της ελευθερίας του τύπου...6 2.2 Περιεχόμενο της ελευθερίας του τύπου...7 2.2.1 Αμυντικό, προστατευτικό και διασφαλιστικό περιεχόμενο...7 2.2.2 Η ελευθερία εκδόσεως...7 2.2.3 Η ελευθερία συντάξεως...8 2.2.4 Η ελευθερία εκτυπώσεως...8 2.2.5 Η ελευθερία κυκλοφορίας...8 2.2.6 Η ελευθερία ασκήσεως επαγγελμάτων του τύπου...9 2.3 Η κατοχύρωση της ελευθερίας του τύπου...9 2.3.1 Στην ελληνική έννομη τάξη...10 2.3.2 Στις διεθνείς συμβάσεις...10 - Ειδικότερα το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ)...11 -Ειδικότερα το άρθρο ΙΙ-71 του «Ευρωπαϊκού Συντάγματος» (της «συνταγματικής συνθήκης» ορθότερα) όπως περιλαμβάνεται στο Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης...12 2.3.3 Στη σημερινή παγκόσμια πραγματικότητα...12 2.4 Πεδίο ισχύος της ελευθερίας του τύπου...13 2.4.1 Φορείς...13 2.4.2 Τριτενέργεια...14 2.5 Περιορισμοί της ελευθερίας του τύπου...14 2.5.1 Γενικοί περιορισμοί...15 2.5.2 Ειδικοί περιορισμοί...15 3. Η κριτική δια του τύπου...16 4. Τύπος και προσωπικότητα...16 4.1 Περιεχόμενο και όρια του δικαιώματος της προσωπικότητας...16 4.1 Τα public persons...18 4.2 Συναλλακτικές υποχρεώσεις του τύπου...19 2. Υποχρεώσεις που απορρέουν από το καθήκον αλήθειας...20 3. Υποχρεώσεις που απορρέουν από το καθήκον σεβασμού απόψεων...20 4.3 Το δικαίωμα της προσωπικότητας ως περιορισμός της ελευθερίας του τύπου...22 4.3.1 Ο παράνομος χαρακτήρας της προσβολής της προσωπικότητας...22 4.3.2 Ειδικότερα η προσβολή της τιμής και το άρθρο 367 ΠΚ...23 4.3.3 Ειδικότερα ο ιδιωτικός βίος...26 Λόγοι που αίρουν τον παράνομο χαρακτήρα...27 4.4 Αστική και ποινική ευθύνη του τύπου...29 4.5 Μέσα προστασίας...31 4.5.1 Δικαίωμα απαντήσεως και υποχρέωση επανορθώσεως...31 Αμυντικά μέτρα προστασίας...32 Αποκαταστατικά μέτρα προστασίας...33 Συμπεράσματα...34 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...35 ΛΗΜΜΑΤΑ/ ENTRIES...35
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...36 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ...37 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...38 1. Lingens case...38 2. New York Times Co. v. Sullivan (1964)
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το θέμα της παρούσας εργασίας αποτελεί «η δυσμενής κριτική δια του τύπου». Είναι γνωστό πως στη σύγχρονη εποχή ο Τύπος συνιστά ένα ισχυρό όπλο με πολυδιάστατες ικανότητες. Γενικότερα τα μέσα μαζικής επικοινωνίας αλλά και ειδικότερα ο Τύπος διαμορφώνουν, καθοδηγούν και διαφωτίζουν την κοινή γνώμη. Η επίδραση του Τύπου στην τελευταία είναι ιδιαίτερα σημαντική γι αυτό και οι συντάκτες των διαφόρων δημοσιευμάτων οφείλουν να είναι προσεκτικοί σε ό,τι αφορά κυρίως την κριτική που ασκούν. Διότι παρόλο που η άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος διακηρύσσεται ως απολύτως ελεύθερη, εντούτοις απαραίτητη καθίσταται η αυστηρή νομοθεσία δεδομένης της έλλειψης σοβαρότητας και της ανηθικότητας που επικρατεί στις μέρες μας στο χώρο των ΜΜΕ. Στην παρούσα εργασία θα γίνει αναφορά στην δυσμενή κριτική που ασκείται από τον τύπο. Για να γίνει πλήρως κατανοητό αυτό το θέμα έχει ακολουθηθεί μια συγκεκριμένη μέθοδος προσέγγισης. Αρχικά, διευκρινίζεται το περιεχόμενο της έννοιας του Τύπου έτσι ώστε να είναι σαφές τι περιλαμβάνει ο όρος αυτός. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η ελευθερία του τύπου. Τονίζεται η σημασία της λόγω της σημαντικής θέσης που κατέχει ο τύπος ως μέσο ενημέρωσης, και αναλύεται διεξοδικά το πολυσύνθετο περιεχόμενο της. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στην κατοχύρωση της ελευθερίας αυτής που επήλθε με ιδιαίτερο κόπο σε ορισμένες χώρες ενώ σε άλλες δεν έχει επέλθει ακόμη. Τέλος, ορίζεται το πεδίο ισχύος της ελευθεροτυπίας και τίθενται οι γενικοί και ειδικοί περιορισμοί Στο τρίτο μέρος παρατίθεται η ουσία του θέματος, δηλαδή η κριτική δια του τύπου. Έμφαση δίδεται στην σημασία της κριτικής που ασκείται από τον τύπο και τίθεται το ερώτημα: μέχρι ποιο σημείο μπορεί να φθάσει μια κριτική; Συνειδητοποιούμε δηλαδή την ανάγκη τοποθέτησης ορίων στην ελεύθερη έκφραση έτσι ώστε να μην θίγονται άλλα κατοχυρωμένα συνταγματικά δικαιώματα. Ένα από τα βασικότερα όρια της ελευθερίας του τύπου τίθεται με το δικαίωμα ανάπτυξης της προσωπικότητας, το οποίο αποτελεί το τέταρτο και τελευταίο μέρος της εργασίας. Καταρχήν καθορίζεται το περιεχόμενο του δικαιώματος της προσωπικότητας και γίνεται ειδική μνεία στα «δημόσια πρόσωπα». Στη συνέχεια αναφέρονται οι συναλλακτικές υποχρεώσεις του τύπου και οι σημαντικότερες διατάξεις του κώδικα δεοντολογίας της Ε.Σ.Η.Ε.Α. Έτσι φτάνουμε στο σχολιασμό του δικαιώματος της προσωπικότητας ως περιορισμού της ελευθεροτυπίας και ειδικότερα ο παράνομος χαρακτήρας της προσβολής της προσωπικότητας καθώς και οι λόγοι άρσης αυτού. Ακολουθεί μια σύντομη αναφορά στην αστική και ποινική ευθύνη του τύπου και στο τέλος αναφέρονται τα μέσα με τα οποία μπορεί να προστατευθεί ο καθένας του οποίου η προσωπικότητα προσβάλλεται από δυσμενή κριτική του τύπου.
1. Τύπος 1.1 Έννοια του τύπου Η λέξη «τύπος» σημαίνει την πράξη, το αποτέλεσμα του ρήματος τύπτω, κτυπώ. Τύπος γενικότερα σημαίνει το αποτύπωμα που αφήνει κάποιο κτύπημα και κατ επέκταση το αποτύπωμα κάποιας εικόνας ή γράμματος ή παράστασης 1. Στο άρθρο 1 του νόμου «Περί τύπου» Α.Ν. 1092/1938 (ΦΕΚ Α 68/22.02.1938) αναφέρεται ότι «Τύπος και έντυπον επί των οποίων εφαρμόζονται οι διατάξεις του νόμου τούτου, είναι παν ό,τι εκ τυπογραφίας ή οιουδήποτε άλλου μηχανικού ή χημικού μέσου, παράγεται εις όμοια αντίτυπα και χρησιμεύει εις πολλαπλασιασμόν ή διάδοσιν χειρογράφων, εικόνων, παραστάσεων μετά ή άνευ σημειώσεων, ή μουσικών έργων μετά κειμένου ή επεξηγήσεων, ή φωνογραφικών πλακών». Πρόκειται για τον πλέον εύστοχο ορισμό του τύπου δεδομένου ότι έχει διατυπωθεί πριν τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Στο ελληνικό Σύνταγμα δεν υφίσταται ακριβής ορισμός της έννοιας του τύπου. Είναι όμως δυνατόν να λεχθεί ότι ο όρος «τύπος» χρησιμοποιείται με δυο έννοιες, μια υποκειμενική και μια αντικειμενική. Με την υποκειμενική έννοια χρησιμοποιείται ο όρος «τύπος» στην παρ. 2 του άρθρου 14 του Συντάγματος όπου εννοείται ότι τύπος είναι το υποκείμενο (η εφημερίδα 2, το περιοδικό 3 κλπ) της παραγωγής εντύπων. Από την άλλη πλευρά, στην παρ. 1 του άρθρου 14 του Συντάγματος ο τύπος αναφέρεται με την αντικειμενική του έννοια και σε αυτήν την περίπτωση ταυτίζεται με το έντυπο. Κρατούσα θεωρείται γενικά η ταύτιση του «τύπου» με το «έντυπο» κατά την παραδοσιακή αντίληψη. Σύμφωνα με τον Ι.Κ. Καράκωστα 4 τύπος κατά την έννοια του άρθρου 14 παρ.1 σημαίνει κάθε μορφής αποτύπωμα εκφράσεως γνώμης ή λόγου, ανεξάρτητα από το σκοπό διαδόσεως. Αντιθέτως, στην έννοια του τύπου στο άρθρο 14 παρ.2 περιλαμβάνονται όλα τα έντυπα που είναι κατάλληλα και προορισμένα για διάδοση. Αυτό προκύπτει από την παράλληλη αυτή ισχύ της ελευθερίας του τύπου ως ατομικού δικαιώματος και ως θεσμικής εγγυήσεως. Γενικά τύπος και έντυπα είναι οι εφημερίδες, τα περιοδικά, τα φυλλάδια, οι προκηρύξεις κ.ο.κ εφόσον έχουν παραχθεί με ορισμένη τεχνητή διαδικασία από μέσο μαζικής παραγωγής και προορίζονται για διάδοση. Έτσι δεν αποτελούν «τύπο» τα χειρόγραφα ούτε τα κείμενα που έχουν γραφτεί σε γραφομηχανή. Απαραίτητη είναι επίσης και η έκφραση γνώμης από τον τύπο, διαφορετικά πρόκειται για απλή διακοσμητική παράσταση. Επίσης ορισμένα ξένα Συντάγματα ο όρος «τύπος» περιλαμβάνει και τα αποτυπώματα ήχου ή κινητής εικόνας. Εντούτοις το ελληνικό Σύνταγμα κάνει σαφή διάκριση μεταξύ του τύπου (με την έννοια του εντύπου) και της φωνογραφίας και του κινηματογράφου. Γι αυτό και ο τύπος ρυθμίζεται στο 1 Δημητρόπουλος Α.Γ., Συνταγματικά δικαιώματα Ειδικό μέρος Παραδόσεις συνταγματικού δικαίου, τόμ. γ, ημ.β, Αθήνα, 2005 2 Σύμφωνα με τοάρθρο 4 του α.ν.1092/1938 «περί τύπου», «εφημερίς κατά την έννοια του παρόντος νόμου είναι παν έντυπο καθ εκάστην ή και κατά τα μεγαλύτερα αλλά τακτά πάντως χρονικά διαστήματα μέχρις ενός, κατ ανώτατον όριον, μηνός εκδιδόμενο, και περιέχον ύλην γενικού πολιτικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος, ήτοι ειδήσεις, κρίσεις επί ζητημάτων απασχολούνταν την δημόσιαν γνώμη, αναγγελίας και διαφημίσεις». 3 Σύμφωνα με το άρθρο 5 του α.ν.1092/1938 «περί τύπου», «περιοδικό κατά την έννοια του παρόντος νόμου είναι παν έντυπο, όπερ εκδίδεται άπαξ τουλάχιστον κατά τριμηνία εις τακτικάς εκδόσεις, και του οποίου το εν γένει περιεχόμενο δεν δύναται να προσδώση αυτώ την κατά το άρθρ.4 του παρόντος έννοια της εφημερίδος». 4 Καράκωστας Ι.Κ. Το δίκαιο των ΜΜΕ, Αντ.Ν. Σακούλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 2003
άρθρο 14 του ισχύοντος Συντάγματος ενώ η φωνογραφία και ο κινηματογράφος στο άρθρο 15. Τύπο με τη στενή έννοια του όρου αποτελεί η τυπογραφία, η δημοσιογραφία στο σύνολό της, το σύνολο των εκδιδόμενων βιβλίων, εφημερίδων αλλά και τα κάθε φύσης περιοδικά. Ιδιαίτερη θέση μεταξύ των εντύπων κατέχουν οι εφημερίδες. Με μια ακόμη στενότερη έννοια ο όρος τύπος σημαίνει τον δημοσιογραφικό τύπο και κυρίως τον ημερήσιο. 2. Η ελευθερία του τύπου 2.1 Η σημασία της ελευθερίας του τύπου Η πρώτη διακήρυξη της ελευθερίας του τύπου έγινε με την αμερικανική επανάσταση και στη συνέχεια με τη γαλλική επανάσταση το 1789. Έχει διατηρηθεί έως τις μέρες μας αλλά αναπόφευκτα παρουσιάζει διακυμάνσεις από χώρα σε χώρα. Σε λίγες περιπτώσεις θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για πλήρη ελευθερία του τύπου. Σε αρκετά κράτη είναι σημαντικά περιορισμένη ενώ σε άλλα ακόμη και ανύπαρκτη. Λόγω της σημαντικής θέσης που κατέχει ο τύπος ως μέσο ενημέρωσης στη σύγχρονη εποχή, η σημασία της ελευθερίας του τύπου καθίσταται αναπόφευκτα πολύ μεγάλη. Το άρθρο 14 του Συντάγματος θεμελιώνει και προασπίζει το αναφαίρετο δικαίωμα κάθε πολίτη να εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη του και τους στοχασμούς του 5. Πρόκειται ουσιαστικά για μια εξειδίκευση του συνταγματικού δικαιώματος το οποίο προβλέπεται στο άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος και σύμφωνα με το οποίο «καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη». Από την άλλη η ελευθερία της έκφρασης κατά κύριο λόγο κρίνεται απαραίτητη προκειμένου να υπάρξει παραγωγική κριτική, διαμάχη ιδεών αλλά και δημοσιότητα του πολιτικού βίου. Έκφραση της γνώμης είναι η με οποιονδήποτε τρόπο εξωτερίκευση της. Το Σύνταγμα απαριθμεί ενδεικτικά την προφορική, τη γραπτή και τη μέσω του τύπου έκφραση της γνώμης δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην τελευταία, αφού στην παρ.2 του άρθρου 14 η ελευθερία του τύπου κατοχυρώνεται ως θεσμική εγγύηση. Πέρα δηλαδή από το ατομικό δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης μέσω του τύπου (άρθρο 14 παρ.1), κατοχυρώνεται η ελευθεροτυπία ως θεσμός, με αποτέλεσμα να προστατεύονται συνταγματικά όχι μόνο οι συγκεκριμένοι σε δεδομένο χρόνο φορείς αλλά οι σκοποί και εν γένει η αποστολή του θεσμού αυτού, που με αυτόν τον τρόπο αναγορεύονται σε συνταγματικά προστατευόμενο δημόσιο συμφέρον. Επομένως η ελευθερία του τύπου διαθέτει μια επιπλέον σημασία που προέρχεται από την συνταγματική της κατοχύρωσης. 5 Καράκωστας Ι.Κ. Το δίκαιο των ΜΜΕ, Αντ.Ν. Σακούλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 2003
2.2 Περιεχόμενο της ελευθερίας του τύπου Αρχικά θα πρέπει να ειπωθεί ότι η ελευθερία του τύπου κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα όχι μόνο ως συνταγματικό δικαίωμα αλλά και ως θεσμική εγγύηση. Καθιερώνεται μεν η αντικειμενική αρχή «ο τύπος είναι ελεύθερος» αλλά συγχρόνως παρατίθεται και το συνταγματικό δικαίωμα που προκύπτει από την αρχή αυτή (Σ 14 παρ. 1). Όσον αφορά το περιεχόμενο της ελευθερίας του τύπου, η τελευταία μπορεί να είναι θετική ή αρνητική αλλά και σε ενεργητική ή παθητική. Θετική παρουσιάζεται στην περίπτωση της ελευθερίας δημοσιεύσεως ενώ αρνητική στην ελευθερία της μη δημοσιεύσεως. Ενεργητική ελευθερία του τύπου έχουμε κατά κύριο λόγο στις περισσότερες περιπτώσεις στις οποίες ο τύπος «ενεργεί» με την έννοια ότι ο εκπρόσωπος του τύπου έχει τη δυνατότητα να γράψει και να απευθυνθεί σε ευρύ κοινό. Παθητική ελευθερία του τύπου εμφανίζεται από την πλευρά του αναγνώστη και πρόκειται για την ελευθερία προμήθειας και αναγνώσεως του τύπου. Στήριγμα βρίσκει κυρίως στο δικαίωμα της πληροφόρησης (Σ 5 Α ) Επιπρόσθετα, η ελευθερία του τύπου περιλαμβάνει και άλλες ελευθερίες με πιο ειδικό περιεχόμενο δεδομένου του δικού της ευρύ περιεχομένου. Ένας επιμερισμός μπορεί να γίνει ως εξής 6 : ελευθερία εκδόσεως, ελευθερία συντάξεως, ελευθερία κυκλοφορίας και ελευθερία ασκήσεως επαγγελμάτων τύπου. 2.2.1 Αμυντικό, προστατευτικό και διασφαλιστικό περιεχόμενο Η ελευθερία του τύπου έχει αρχικά αμυντικό περιεχόμενο, το οποίο μάλιστα δεν στρέφεται μόνο κατά των ιδιωτών αλλά και κατά του κράτους. Έτσι το κράτος και οι πολίτες απαγορεύεται να προβαίνουν σε ενέργειες που εμποδίζουν την άσκηση του δικαιώματος αυτού. Αναφορικά με το προστατευτικό περιεχόμενο της ελευθερίας του τύπου λόγω και της συνταγματικής κατοχύρωσης- το κράτος υποχρεώνεται να λαμβάνει μέτρα με σκοπό την διασφάλιση της άσκησης του συγκεκριμένου δικαιώματος. Για παράδειγμα την απαγόρευση της λογοκρισίας αλλά και την προώθηση με υλικά ή μη μέσα της ελεύθερης δημοσιογραφίας. 2.2.2 Η ελευθερία εκδόσεως Η ελευθερία εκδόσεως περιλαμβάνει με τη σειρά της άλλες επιμέρους ελευθερίας που έχουν να κάνουν με την ελευθερία του τύπου γενικότερα. Αυτές είναι: η ελευθερία έκδοσης εντύπου χωρίς προϋποθέσεις η ελευθερία επιλογής του τίτλου του εντύπου η ελευθερία ιδρύσεως και διευθύνσεως επιχειρήσεως τύπου η ελευθερία καθορισμού του είδους, του τόπου και του χρόνου εκδόσεως του τύπου η ελευθερία διορισμού προσωπικού 6 Δαγτόγλου Π.Δ., Συνταγματικό δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα, α τόμος, εκδ.αντ.ν.σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή, 2005
Σύμφωνα με τις παραπάνω ελευθερίες δεν είναι απαραίτητο ο εκδότης μια εφημερίδας να είναι Έλληνας πολίτης. Ούτε είναι απαραίτητο να μην έχει στερηθεί να πολιτικά του δικαιώματα. Οι δυο παραπάνω προϋποθέσεις περιλαμβάνονταν στην παρ. 5 του άρθρου 14 του Συντάγματος του 1952. Το μόνο αναγκαίο είναι ο ορισμός ενός εκδότη και διευθυντή της εφημερίδας προκειμένου να υπάρχει κάποιος αστικά και ποινικά υπεύθυνος για αυτή. Επίσης επιτρέπεται η έκδοση εντύπων από ιδιωτικούς φορείς και από πολιτικά κόμματα αλλά όχι από φορείς δημόσιας εξουσίας διότι οι φορείς του τύπου πρέπει να είναι συγχρόνως και οι φορείς του επιχειρηματικού κινδύνου. Ως αντισυνταγματικοί από την άλλη θα κριθούν οι όποιοι περιορισμοί τεθούν και αφορούν το είδος, τον τόπο και το χρόνο της εκδόσεως του εντύπου. 2.2.3 Η ελευθερία συντάξεως Κατ αρχήν η ελευθερία συντάξεως έχει το νόημα της ελευθερίας συγκεντρώσεως της ύλης. Παρόλο που στο ελληνικό Σύνταγμα δεν προβλέπεται ρητώς αξίωση του τύπου για παροχή πληροφοριών από τις δημόσιες υπηρεσίες κάτι τέτοιο στηρίζεται στο άρθρο 10 του Συντάγματος σύμφωνα με το οποίο οι αρχές υποχρεούνται να απαντούν σε αιτήσεις παροχής πληροφοριών και χορηγήσεις εγγράφων (δικαίωμα του αναφέρεσθαι). Οι διακρίσεις μεταξύ των εφημερίδων και επιπλέον οι εκπρόσωποι του τύπου έχουν αξίωση πρόσβασης σε όλες τις δημόσια προσιτές ιδιωτικές συγκεντρώσεις. Και αυτό συμπληρώνεται με την απαγόρευση της κρατικής μονοπωλήσεως των ειδήσεων. Η ελευθερία συντάξεως σημαίνει επίσης ελευθερία καθορισμού της κατεύθυνσης πολιτικής ή άλλης- του εντύπου. Έτσι το περιεχόμενο του εντύπου είναι ανεξάρτητο από τη θέληση ή την έγκριση του κράτους. Σημαντική είναι επιπλέον η ελευθερία επιλογής της ύλης αλλά και η ελευθερία παρουσιάσεως του εντύπου. Βάσει αυτών απαγορεύονται οι διατάξεις που επιβάλλουν συγκεκριμένο ποσοστό ύλης όπως και αυτές που επιβάλλουν συγκεκριμένη διάταξη της ύλης ή ακόμη και συγκεκριμένη γλώσσα γραφής. Τέλος, η ελευθερία του περιεχομένου του εντύπου αφορά την απαγόρευση της λογοκρισίας και κάθε άλλου προληπτικού μέτρου αλλά και την ελευθερία δημοσιεύσεως αγγελιών και διαφημίσεων. 2.2.4 Η ελευθερία εκτυπώσεως Η ελευθερία εκτυπώσεως περιλαμβάνει δυο μερικότερες ελευθερίες. Πρώτον, την ελευθερία επιλογής σχήματος, επιφάνειας εκδόσεως και αριθμού αντιτύπων του εντύπου. Και δεύτερον την ελευθερία επιλογής μεθόδου και προσωπικού εκτυπώσεως, η οποία έρχεται όμως σε αντίθεση με το «κλειστό» επάγγελμα των τυπογράφων. 2.2.5 Η ελευθερία κυκλοφορίας Η ελευθερία κυκλοφορίας του εντύπου αποτελεί τη σημαντικότερη έκφανση της γενικότερης ελευθερίας του τύπου. Αυτό είναι προφανές και από το ίδιο το κείμενο του Συντάγματος σε δυο μάλιστα περιπτώσεις. Ρητώς στην παρ. 1 του άρθρου 14 του
Συντάγματος ορίζεται ότι «καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του». Εμμέσως και στην παρ. 3 του άρθρου 14 σύμφωνα με την οποία απαγορεύεται η κατάσχεση των εντύπων γενικά αλλά και στις εξαιρετικές περιπτώσεις που επιτρέπεται, αυτή γίνεται μετά την κυκλοφορία του εντύπου. Η ελευθερία κυκλοφορίας έχει τις εξής διαστάσεις: ελευθερία αποστολής από τον τόπο παραγωγής του εντύπου στον τόπο πωλήσεως με οποιοδήποτε τρόπο. Όσον αφορά τα πρακτορεία τύπου, αυτών η λειτουργία είναι καταρχήν ελεύθερη. Σχετικοί νόμοι έχουν διατάξεις που αφορούν γενικά την ασφάλεια των συναλλαγών για τα πρακτορεία τύπου 7. ελευθερία διανομής στους αναγνώστες ανεξάρτητα από το αν μεσολαβεί πρακτορείο τύπου ελευθερία πωλήσεως στο κοινό. Η πώληση μπορεί να γίνει σε οποιονδήποτε τόπο, χρόνο και με οποιονδήποτε τρόπο. Έτσι η πώληση εντύπου μπορεί να γίνει δια μέσου καταστημάτων, περιπτέρων, πλανόδιων πωλητών, αυτόματων μηχανημάτων αλλά και με εγγραφή συνδρομητών. Επιπλέον ελευθερία υπάρχει και ως προς οποιαδήποτε άλλη μορφή διάδοσης του εντύπου όπως για παράδειγμα με τοιχοκόλληση. Αλλά και επειδή η πώληση δεν νοείται στη σημερινή εποχή χωρίς τη διαφήμιση, γίνεται δεκτό ότι η ελευθερία πωλήσεως περιλαμβάνει και την ελευθερία διαφημίσεως του τύπου με όλα τα σχετικά μέσα. 2.2.6 Η ελευθερία ασκήσεως επαγγελμάτων του τύπου Το δημοσιογραφικό επάγγελμα δεν είναι «κλειστό» (closed shop). Αυτό σημαίνει ότι για να ασκήσει κάποιος το επάγγελμα του δημοσιογράφου δεν είναι απαραίτητο να είναι εγγεγραμμένος σε δημοσιογραφικό σωματείο. Το κράτος από την άλλη απαγορεύεται να ασκεί επιμέλεια και επίβλεψη σε οργάνωση τύπου. Διότι εάν αυτό καθίστατο πραγματικότητα θα είχε ως αποτέλεσμα την ίδρυση δημοσιογραφικών οργανώσεων ως νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου. Επιπρόσθετα, στην ελευθερία αυτή αντίκεινται όλες οι διατάξεις που θεσπίζουν διοικητικές άδειες επαγγέλματος δημοσιογράφου, τυπογράφου, εφημεριδοπώλη κλπ. Εντούτοις, η ελευθερία ασκήσεως του δημοσιογραφικού επαγγέλματος περιορίζεται από την παρ. 6 του άρθρου 14 του Συντάγματος που προβλέπει την απαγόρευση της άσκησης του δημοσιογραφικού επαγγέλματος από το πρόσωπο το οποίο καταδικάστηκε για εγκλήματα που προβλέπονται στην παρ. 3 του ίδιου άρθρου. 2.3 Η κατοχύρωση της ελευθερίας του τύπου Η ελευθερία του τύπου μπορεί να αποτέλεσε απαίτηση από το 1453 (έτος ανακάλυψης της τυπογραφίας), εντούτοις η νομική της κατοχύρωση δεν επήλθε άμεσα. Αντιθέτως πρωταρχικά θεσπίστηκαν από την Εκκλησία (κυρίως στη Γερμανία) κανόνες προληπτική λογοκρισίας. 7 άρθρο 4 ν. 73/1944, Υ.Α. (Προεδρίας) ΗΑ/Φ10/22/10.11/31.12.1982
Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως 8 η ελευθεροτυπία υιοθετήθηκε αρχικά από του θεμελιωτές της αμερικανικής ανεξαρτησίας και μάλιστα ως πολιτικό δικαίωμα ( a right of the people ). Έτσι καταφαίνεται η σύνδεση της ελευθερίας του τύπου με την δημοκρατία. Ακολουθεί μάλιστα και η διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου με τη γαλλική επανάσταση το 1789 που κατοχυρώνει την ελευθερία της έκφρασης. 2.3.1 Στην ελληνική έννομη τάξη Στον ελληνικό χώρο η ελευθερία του τύπου διακηρύχθηκε για πρώτη φορά με τη στενή έννοια της ελευθερίας του ατόμου να εκφράζει ελεύθερα τις σκέψεις του. Αρχικά στο συνταγματικό σχέδιο του Ρήγα Φεραίου και στη συνέχεια στο Νόμο της Επιδαύρου το 1823 σύμφωνα με τον οποίον «Οι Έλληνες έχουσι το δικαίωμα να κοινοποιώσιν άλλως τε και δια των τύπων τας δοξασίας των, αλλά με τους ακόλουθους τρεις όρους: α. Να μη γίνεται λόγος κατά της χριστιανικής θρησκείας, β. Να μην αντιβαίνωσιν εις τα κοινώς αποδεδειγμένας αρχάς της ηθικής, γ. Να αποφεύγωσι πάσαν προσωπικήν ύβριν» 9. Ακολουθεί το 1827 το Σύνταγμα της Τροιζήνας με το οποίο απαγορεύεται πλέον ρητά η λογοκρισία και το Σύνταγμα του 1844 που απαγορεύει και την εγγυοδοσία. Οι πρώτοι αγώνες του τύπου δικαιώθηκαν ουσιαστικά με το Σύνταγμα του 1864. Σε αυτό η ελευθερία του τύπου κατοχυρώθηκε πληρέστερα αφού προβλεπόταν η απαγόρευση κάθε προληπτικού μέτρου και ο περιορισμός των περιπτώσεων στις οποίες επιτρέπεται η κατάσχεση εντύπων. Στη συνέχεια ενώ τα Συντάγματα του 1911 και 1927 εξακολουθούν να προωθούν την ελευθεροτυπία, παρατηρείται μια οπισθοδρόμηση όσον αφορά στο Σύνταγμα του 1952. Έτσι στο άρθρο 14 αυξάνονται οι περιπτώσεις κατάσχεσης εντύπων και επιπλέον προβλέπεται η δικαστική παύση εφημερίδας και η απαγόρευση ασκήσεως του δημοσιογραφικού επαγγέλματος. Θα μπορούσε να ειπωθεί πως από την δικτατορία του Μεταξά τον Αύγουστο του 1936 έως και το τέλος της δικτατορίας του Παπαδόπουλου το 1974 επικρατεί μια νομοθεσία που δεν αφήνει τον τύπο να «αναπνεύσει ελεύθερα»- μια νομοθεσία δηλαδή ανελευθερίας του τύπου. Μετά την μεταπολίτευση το Σύνταγμα του 1975 έρχεται να διευρύνει την εν γένει προστασία της ελευθερίας της γνώμης. Ενώ τα προηγούμενα Συντάγματα προστάτευαν μόνο την ελευθερία της έκφρασής της, στην παρ. 1 του νέου άρθρου 14 κατοχυρώνεται ρητά η ελεύθερη διάδοση των στοχασμών και διακηρύσσεται ότι «ο τύπος είναι ελεύθερος» 10 2.3.2 Στις διεθνείς συμβάσεις Η εχθρότητα ή επιφυλακτικότητα των περισσότερων καθεστώτων εξηγεί, γιατί η ελευθερία του τύπου δεν κατοχυρώνεται ρητά και διεξοδικά, όπως μερικές άλλες ελευθερίες, στις διεθνείς διακηρύξεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. 8 βλ. σελ.5, 2.1 Η σημασία της ελευθερίας του τύπου 9 Δαγτόγλου Π.Δ., Συνταγματικό δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα, α τόμος, εκδ.αντ.ν.σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή, 2005 10 βλ. Καρυκόπουλου Πάνου «200 χρόνια ελληνικού τύπου»σ. 158 επ.
Η χωρίς νομική δεσμευτικότητα «Οικουμενική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου» το 1948 κατοχυρώνει στο άρθρο 19 μόνο την ελευθερία της γνώμης και της διάδοσής της με κάθε μέσο. Ακολουθεί το 1966 το «Διεθνές Σύμφωνο των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων» το οποίο προχωρά ένα βήμα παραπέρα εξασφαλίζοντας την ελευθερία της έκφρασης και της πληροφόρησης «γραπτώς ή δια του τύπου» - Ειδικότερα το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) Στη σύμβαση για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών (που προέκυψε μετά από την Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το Δεκέμβρη του 1948) κατοχυρώνεται η ελευθερία έκφρασης, που αποτελεί τον τίτλο του άρθρου 10. Σύμφωνα με την παρ. 1 του άρθρου αυτού «Παν πρόσωπο έχει δικαίωμα εις την ελευθερίαν εκφράσεως. Το δικαίωμα τούτο περιλαμβάνει την ελευθερίαν γνώμης ως και την ελευθερίαν λήψεως ή μεταδόσεως πληροφοριών ή ιδεών, άνευ επεμβάσεως δημοσίων αρχών και ασχέτως συνόρων. Το παρόν άρθρο δεν κωλύει τα Κράτη από του να υποβάλωσι τας επιχειρήσεις ραδιοφωνίας, κινηματογράφου ή τηλεοράσεως εις κανονισμούς εκδόσεως αδειών λειτουργίας». Η παρ. 2 του ίδιου άρθρου ορίζει ότι «Η άσκησες των ελευθεριών τούτων, συνεπαγόμενων καθήκοντα και ευθύνες δύναται να επαχθή εις ωρισμένας διατυπώσεις, όρους, περιορισμούς ή κυρώσεις, προβλεπομένους υπό του νόμου και αποτελούντας αναγκαία μέτρα εν δημοκρατική κοινωνία δια την εθνικήν ασφάλεια, την εδαφική ακεραιότητα ή δημοσίαν ασφάλεια την προάσπισιν της τάξεως και πρόληψιν του εγκλήματος, την προστασία της υγείας ή της ηθικής, την προστασία της υπολήψεως ή των δικαιωμάτων τρίτων, την παρεμπόδισιν της κοινολογήσεως εμπιστευτικών πληροφοριών ή την διασφάλισιν του κύρους και αμεροληψίας της δικαστικής εξουσίας». Βλέπουμε δηλαδή ότι δεν γίνεται καμία αναφορά στον τύπο και την ελευθεροτυπία παρόλο που είχε ήδη τονισθεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου η σημασία του τύπου σε μια φιλελεύθερη κοινωνία 11. Όμως εδώ η ελευθερία της εκφράσεως εξασφαλίζεται και υπό την έννοια της ελευθερίας της γνώμης και υπό το πρίσμα της ελευθερίας αναζητήσεως, λήψεως συλλογής και μεταδόσεως πληροφοριών, ειδήσεων ή ιδεών. Η κατοχύρωση καλύπτει όλα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αποκλείοντας την παρέμβαση διεθνών ή εθνικών αρχών ή οργάνων και εξασφαλίζει την προστασία σε υπερσυνοριακό επίπεδο -στο πλαίσιο του πεδίο εφαρμογής της ΕΣΔΑ- ως θετικό δίκαιο με υπερνομοθετική τυπική ισχύ στην Ελληνική έννομη τάξη- αλλά και ως θεμελιώδης διεθνής αρχή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ανωτέρω διάταξη, όπως οριοθετείται με σημαντικούς περιορισμούς (άρθρ.10 παρ.2) που κρίνονται όμως ως εξαιρέσεις σε σχέση με τη βασική κατευθυντήρια λειτουργία της, αποτελεί σημαντική νομοθετική βάση και συνιστά πρόσθετη εξασφάλιση της ελευθερίας της γνώμης και διακίνησης πληροφοριών και ιδεών 12. 11 βλ. υπόθεση Sunday Times, συλλογή αποφάσεων του Δικαστηρίου, τόμος 30, σ.40 επ. 12 βλ. Καράκωστα Γ., Προσωπικότητα και τύπος, εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα 2000, σελ. 24
-Ειδικότερα το άρθρο ΙΙ-71 του «Ευρωπαϊκού Συντάγματος» (της «συνταγματικής συνθήκης» ορθότερα) όπως περιλαμβάνεται στο Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης Σύμφωνα με την παρ. 1 του άρθρου ΙΙ-71 της υπό κύρωση συνταγματικής συνθήκης της Ευρώπης «κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει την ελευθερία γνώμης και την ελευθερία λήψης ή μετάδοσης πληροφοριών ή ιδεών, χωρίς την ανάμειξη δημοσίων αρχών και αδιακρίτως συνόρων». Στην παρ. 2 του ίδιου άρθρου αναφέρεται ότι «η ελευθερία των μέσων μαζικής ενημέρωσης και η πολυφωνία τους είναι σεβαστές» 13. Παρατηρούμε ότι η παρ. 1 του άρθρου αυτού αποπνέει ουσιαστικά το περιεχόμενο του άρθρου 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου εξασφαλίζοντας την ελευθερία της έκφρασης και στις δυο πτυχές της. Αυτό που είναι όμως πραγματικά άξιο προσοχής και επιβράβευσης είναι η ρητή κατοχύρωση της ελευθερίας όλων των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Το ίδιο το κείμενο στην παρ. 2 δεν αφήνει περιθώριο αμφιβολιών ως προς το ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης είναι ελεύθερα αλλά και δικαιούνται να προβάλουν διαφορετικές απόψεις πάνω σε οποιοδήποτε θέμα 14. Ορθά επίσης δεν εξειδικεύεται σε μεγαλύτερο βαθμό αυτή η ελευθερία των μέσων μαζικής ενημέρωσης και προβλέπεται αποκλειστικά ο σεβασμός αυτής και της πολυφωνίας τους αφού αντίθετη λύση θα δημιουργούσε ενδεχομένως περιορισμούς που δεν θα απέβαιναν πρόσφοροι. 2.3.3 Στη σημερινή παγκόσμια πραγματικότητα Σήμερα, σε όλες τις δυτικές χώρες, αλλά και στις χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού, καθώς και σε λίγες χώρες του «τρίτου κόσμου» (προπάντων στην Ινδία) είναι κατοχυρωμένη και γίνεται σεβαστή η ελευθερία του τύπου. Σε μερικές άλλες αναπτυσσόμενες χώρες η ελευθερία του τύπου είναι περιορισμένη και ασταθής, ενώ στις υπόλοιπες είναι ανύπαρκτη. Ελευθερία του τύπου δεν υπάρχει στις υπολειπόμενες χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού (Κίνα, Βόρεια Κορέα, Βιετνάμ, Κούβα), όπου βρίσκεται σε αντίφαση με τη μονοκομματική διάρθρωση του κράτους και της κοινωνίας 15. Σύμφωνα με την αναφορά για την ελευθερία του τύπου όπως ανακοινώθηκε το 2004 από τους «Δημοσιογράφους χωρίς Σύνορα» 16 υπάρχουν ακόμη πολλές περιοχές στις οποίες δεν υφίστανται ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης ή στις οποίες οι δημοσιογράφοι διώκονται σε καθημερινή βάση. Αυτές είναι κυρίως περιοχές της Ανατολικής Ασίας (με την Νότια Κορέα να βρίσκεται στην χειρότερη θέση) και της Μέσης Ανατολής (με «πρώτη» την Σαουδική Αραβία και το Ιράν). 13 Βλ. http://europa.eu.int/hellas/syntagma/syntagma.index.htm 14 Aποτελεί μάλιστα πρωτοτυπία της ΣυνθΕΕ σε σύγκριση με τα εθνικά Συντάγματα τα οποία εξασφαλίζουν μόνο ορισμένες εκφάνσεις της ελευθερίας των ΜΜΕ βλ. π.χ www.legifrance.gouv.fr, http://www.admin.ch 15 Δαγτόγλου Π.Δ., Συνταγματικό δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα, α τόμος, εκδ.αντ.ν.σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2005 16 http://www.rsf.org/article.php3?id_article=11715
Η χώρα με τους περισσότερους δημοσιογράφους κρατούμενους είναι η Κίνα την οποία ακολουθεί η Κούβα. Άλλες χώρες με μηδαμινή την ελευθεροτυπία είναι το Βιετνάμ, το Ιράκ, οι Μαλβίδες, το Νεπάλ, η Συρία, η Τυνησία, η Σιγκαπούρη, η Λιβύη, το Πακιστάν, η Λευκορωσία, η Ρωσία, η Αίγυπτος, το Μαρόκο, η Ινδία, το Ισραήλ και η Τουρκία. Από την άλλη πλευρά, πραγματικό «παράδεισο» για την ελευθεροτυπία αποτελούν οι χώρες της βορείου Ευρώπης. Στην πρώτη θέση βρίσκεται η Δανία και ακολουθούν η Φινλανδία, η Ισλανδία, η Ιρλανδία, η Ολλανδία, η Νορβηγία, η Σλοβακία, η Ελβετία, η Λετονία και η Εσθονία. Η Ελλάδα κατέχει την 33ή θέση και έτσι προηγείται έναντι της Ιταλίας και της Ισπανίας. Χαρακτηριστικό είναι ότι στις πρώτες είκοσι χώρες, μόνο οι τρεις είναι εκτός Ευρώπης (Νέα Ζηλανδία, Τρινιδάδ/ Τομπάγκο και Καναδάς). 2.4 Πεδίο ισχύος της ελευθερίας του τύπου 2.4.1 Φορείς Ο καθένας είναι φορέας των δικαιωμάτων του τύπου και αυτό ορίζεται ρητά στην παρ. 1 του άρθρου 14 του ισχύοντος Συντάγματος. Δηλαδή και τα φυσικά και τα νομικά πρόσωπα. Κατά κύριο λόγο βέβαια τα υποκείμενα της ελευθερίας του τύπου είναι ιδιώτες ανεξάρτητα από το εάν επιδιώκουν κέρδος ή όχι. Δεν υπάρχουν περιορισμοί που να αφορούν την εθνικότητα ή τα πολιτικά δικαιώματα του φορέα. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως το Σύνταγμα του 1952 όριζε ότι «η έκδοσις εφημερίδων επιτρέπεται μόνο εις πολίτας έλληνας μη εστερημένους των πολιτικών αυτών δικαιωμάτων» κάτι το οποίο δεν ισχύει στο Σύνταγμα του 1975. Η εφαρμογή μιας τέτοιας ρυθμίσεως στους κοινοτικούς αλλοδαπούς θα βρισκόταν άλλωστε σε σύγκρουση με το ευρωπαϊκό κοινοτικό δίκαιο, που απαγορεύει κατ αρχήν κάθε διάκριση σε βάρος των υπηκόων των άλλων κρατών μελών λόγω της ιθαγένειάς τους. Ενώ όμως ο τύπος μπορεί να ανήκει και σε αλλοδαπούς, εντούτοις δεν είναι αντισυνταγματική η διάταξη που απαιτεί τον καθορισμό ως αστικώς και ποινικώς υπεύθυνων προσώπων που διαμένουν μονίμως στην Ελλάδα 17. Εκτός αυτού όμως η ελευθερία του τύπου δεν είναι μόνο ελευθερία του εκδότη ή του δημοσιογράφου αλλά ελευθερία όλων ακόμη και των ανηλίκων- δεδομένου ότι καθένας μπορεί να εκφράζει τις σκέψεις του μέσω του τύπου. Αναφορικά με τα νομικά πρόσωπα ως φορείς της ελευθερίας του τύπου πρέπει να σημειωθεί ότι δεν πρόκειται μόνο για τα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου αλλά και τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου. Επειδή όμως προέχει η αρχή της δημοκρατικής λειτουργίας του τύπου ο νομοθέτης δεν δεσμεύεται από το άρθρο 14 παρ. 1 του Συντάγματος και μπορεί να περιορίσει κατά βούληση την εξουσία των δημοσίων αρχών προς την έκδοση εντύπων. 17 αρθρ. 3 του ν.1178/1981
2.4.2 Τριτενέργεια 18 Αρχικά θα πρέπει να σημειωθεί ότι με τον όρο τριτενέργεια νοείται κυρίως «η προς τα πρόσωπα κατευθυνόμενη και κυρίως από την κρατική εξουσία πραγματοποιούμενη αμυντική νομική ενέργεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων, η οποία εξασφαλίζει την ακώλυτη άσκησή τους, εξαναγκάζοντας τις απειλητικές αντικοινωνικές δυνάμεις να απέχουν από κάθε προσβολή της ανθρώπινης αξίας» 19. Τα ατομικά δικαιώματα ισχύουν αρχικά στις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ ιδιωτών και κράτους και όχι στις σχέσεις των ιδιωτών μεταξύ τους. Σύμφωνα όμως με τη θεωρία της άμεσης τριτενέργειας (αλλιώς θεωρία του Nipperdey) τα συνταγματικά δικαιώματα εφαρμόζονται ως προς το αμυντικό τους περιεχόμενο σε όλες τις ιδιωτικές σχέσεις. Όχι όμως όλα τα συνταγματικά δικαιώματα. Έτσι η ελευθερία της έκφρασης βρίσκει εφαρμογή στις σχέσεις μεταξύ πολιτών σε αντίθεση με την ελευθερία του τύπου. Επομένως για παράδειγμα ο δημοσιογράφος που εργάζεται σε επιχείρηση τύπου μπορεί να προβάλει κατά του εκδότη του μόνο την ελευθερία της γνώμης του και όχι την ελευθερία του τύπου από την ειδικότερη έκφανση της ελευθερίας διαμόρφωσης του περιεχομένου του δημοσιεύματος. Πάντως στην ελληνική νομική θεωρία υποστηρίζεται ότι στην περίπτωση αυτή έχουμε έμμεση τριτενέργεια του δικαιώματος της ελευθερίας του τύπου. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή εφόσον υπάρχουν ειδικοί κανόνες ιδιωτικού δικαίου, η δράση των ιδιωτών πρέπει να κρίνεται σύμφωνα με το περιεχόμενο των κανόνων αυτών, γιατί η δύναμη των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι περιορισμένη κα η προστασία από επεμβάσεις ιδιωτών πρέπει να κρίνεται, σύμφωνα με τους κανόνες του ιδιωτικού δικαίου 20. Οι σχέσεις μεταξύ εκδότη και συντακτών είναι κατά κανόνα σχέσεις ιδιωτικού δικαίου που ρυθμίζονται από συμβάσεις εργασίας, οι οποίες όμως σύμφωνα με τη θεωρία της έμμεσης τριτενέργειας θα πρέπει να ερμηνεύονται υπό το πρίσμα της συνταγματικής κατοχύρωσης της ελευθερίας του τύπου. Κατά την ορθότερη πάντως άποψη, τα συνταγματικά δικαιώματα εφαρμόζονται σε όλες τις ιδιωτικές σχέσεις. Αυτό προκύπτει πλέον ρητά μετά την αναθεώρηση του 2001 του Συντάγματος από την παρ. 1 εδ. γ του άρθρου 25 η οποία αναφερόμενη στα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα τονίζει ότι «τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν». Επομένως αναμφίβολα στην ιδιωτική σχέση μεταξύ εκδότη και δημοσιογράφου εφαρμόζεται το συνταγματικό δικαίωμα της ελευθερίας του τύπου. 2.5 Περιορισμοί της ελευθερίας του τύπου Η οριοθέτηση περιορισμών της ελευθερίας του τύπου δικαιολογείται από την ανάγκη προστασίας άλλων έννομων αγαθών που επίσης κατοχυρώνονται στο Σύνταγμα. Στο πλαίσιο, συνεπώς, του άρθρου 14 επιτρέπονται γενικοί και ειδικοί περιορισμοί στο 18 Σχετικά βλ. Αλ.Κατράνη, Η θεωρία της τριτενέργειας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, ΤοΣ4 (1978) σ.237 επ. και Γ. Κασιμάτη, Το ζήτημα της τριτενέργειας των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, ΤοΣ7 (1981) σ.1 επ. 19 Δημητρόπουλος Α.Γ., Η συνταγματική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία, σ.151 επ. 20 Δημητρόπουλος Α.Γ.,Συνταγματικά δικαιώματα Γενικό μέρος, τόμ. γ, ημ. Ι, εκδ.σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη, 2005
βαθμό και στο μέτρο προστασίας άλλων έννομων αγαθών χωρίς όμως να θίγεται ο πυρήνας της προστασίας του τύπου. Η διάκριση των περιορισμών σε γενικούς και ειδικούς γίνεται για την ευκολότερη παρουσίασή τους (υιοθετείται και από ορισμένους συγγραφείς 21 ). 2.5.1 Γενικοί περιορισμοί Αρχικά ο τύπος δεν είναι legibus solutus 22. Με άλλα λόγια κατά την άσκηση της ελευθερίας του τύπου πρέπει να τηρείται το Σύνταγμα και οι σύμφωνοι προς αυτό νόμοι. Η άσκηση της ελευθερία του τύπου δεν επιτρέπει προσβολή των δικαιωμάτων των άλλων. Σύμφωνα με την παρ. 1 του άρθρου 14 του Συντάγματος επιβάλλεται ρητά η τήρηση της αρχής της νομιμότητας αφού κατοχυρώνεται η ελευθερία της έκφρασης αλλά «τηρώντας τους νόμους του Κράτους». Δηλαδή η ελευθερία του τύπου δεν σημαίνει απαλλαγή από τις δεσμεύσεις των γενικών νόμων. Ακόμη όμως και να μην υπήρχε η συγκεκριμένη έκφραση στο άρθρο 14, θα προέκυπτε από τη γενική αρχή της νομιμότητας της παρ. 1 του άρθρου 5. Επομένως όσον αφορά τον νομοθέτη, είναι σαφές πως δεν παρέχεται σε αυτόν εξουσία εισαγωγής περιορισμών της γενικής αυτής ρήτρας. Οι γενικοί περιορισμοί που τίθενται από τους νόμους του Κράτους πρέπει να εφαρμόζονται στη συγκεκριμένη περίπτωση μόνο εάν είναι αναγκαίοι και πρόσφοροι σε μια δημοκρατική κοινωνία για την προστασία του συγκρουόμενου με την ελευθερία του τύπου έννομου αγαθού. Θα πρέπει δηλαδή να εφαρμόζεται η αρχή της αναλογικότητας και σε καμία περίπτωση να μην προσβάλλεται ο απαραβίαστος πυρήνας της ελευθερίας του τύπου. Σε επόμενο σημείο της εργασίας 23 θα γίνει εκτενής αναφορά στην προσβολή της τιμής και στο απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου. 2.5.2 Ειδικοί περιορισμοί Πέραν του γενικού περιορισμού εκ του νόμου, το ισχύον Σύνταγμα περιέχει και έναν μακρύ σε σύγκριση με άλλες δυτικές δημοκρατίες- κατάλογο ειδικών περιορισμών που αφορούν ειδικά τον τύπο. Οι περιορισμοί αυτοί δεν ισχύουν για τα έντυπα που είναι συγχρόνως και έργα τέχνης ή επιστήμης από τη στιγμή που αυτά εμπίπτουν στο πεδίο προστασίας του άρθρου 16 παρ.1 του Συντάγματος. Οι ειδικοί περιορισμοί μπορούν να θεσπιστούν και να εφαρμοστούν μόνο στο μέτρο που προβλέπονται από το Σύνταγμα. Το περιεχόμενό τους αναφέρεται κυρίως στην κατ εξαίρεση επιτρεπόμενη κατάσχεση εντύπων, στη δυνατότητα της δικαστικής παύσης του εντύπου, στην απαγόρευση της άσκησης του δημοσιογραφικού επαγγέλματος, στην επανόρθωση εκ μέρους του Τύπου ανακριβών δημοσιευμάτων καθώς και σε θέματα επαγγελματικών σχέσεων και σχέσεων χρηματοδότησης των εφημερίδων και των περιοδικών. 21 Καράκωστας Γ.Κ, Π.Δ. Δαγτόγλου, Αντωνόπουλος Ν.Α 22 Δαγτόγλου Π.Δ., Συνταγματικό δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα, α τόμος, εκδ.αντ.ν.σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2005, σ.609). 23 Βλ. σελ.20-23, 4.3.2 Ειδικότερα η προσβολή της τιμής και το άρθρο 367 ΠΚ και 4.3.3 Ειδικότερα το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου
Συγκεκριμένα στην παρ. 3 του άρθρου 14 προβλέπονται οι περιπτώσεις στις οποίες επιτρέπεται η κατάσχεση ενός εντύπου μετά την κυκλοφορία του. Αυτές είναι: για προσβολή της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρησκείας για προσβολή του προσώπου του Προέδρου της Δημοκρατίας για δημοσίευμα που αποκαλύπτει πληροφορίες για τη σύσταση, τον εξοπλισμό και τη διάταξη των ενόπλων δυνάμεων ή την οχύρωση της Χώρας ή που έχει σκοπό τη βίαιη ανατροπή του πολιτεύματος ή στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητας του Κράτους για άσεμνα δημοσιεύματα που προσβάλλουν ολοφάνερα τη δημόσια αιδώ, στις περιπτώσεις που ορίζει ο νόμος. 3. Η κριτική δια του τύπου Ο Τύπος αποτελεί βασικό όργανο κουλτούρας, κοινωνικού ελέγχου και ανάπτυξης. Συνήθης είναι η χρήση του ως μέσου άσκησης κριτικής και έκφρασης απόψεων. Στη σύγχρονη εποχή παρατηρείται πληθώρα επιχειρήσεων τύπου, γραπτού αλλά και ηλεκτρονικού. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα θετικό καθώς ο μεγάλος αριθμός των εντύπων που κυκλοφορούν συνεπάγεται και την διατύπωση ακόμη περισσότερων κρίσεων, απόψεων και θεωρήσεων σύμφωνα με τις οποίες διαμορφώνεται άλλωστε και η κοινή γνώμη. Και πως θα μπορούσε να διαμορφωθεί καλύτερα η κοινή γνώμη αν όχι με την ύπαρξη πολυφωνίας; Διότι είναι δεδομένο ότι ο τύπος δεν μπορεί να μένει αμέτοχος στις καθημερινές εξελίξεις. Άλλωστε, αυτή είναι και η αποστολή του: να σχολιάζει την τρέχουσα επικαιρότητα. Η άσκηση λοιπόν κριτικής αποτελεί βασικό έργο του τύπου και μάλιστα δεν αποκλείεται να είναι και θετική όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση θα ασχοληθούμε με την αρνητική, τη δυσμενή κριτική που ασκείται από τον τύπο. Η κριτική αυτή ασκείται προς όλες τις κατευθύνσεις. Έτσι κρίσεις διατυπώνονται προς τους πολιτικούς αλλά και προς τους καλλιτέχνες. Κατά κύριο λόγο προς τα πρόσωπα τα οποία ενδιαφέρουν το αναγνωστικό κοινό. Και αυτά δεν είναι δυστυχώς πάντοτε άξια σημασίας και προσοχής- και σε αυτές τις περιπτώσεις η κριτική γίνεται ακόμη πιο οξεία. Όμως μέχρι ποιο σημείο μπορεί να φθάσει μια κριτική; Πόσο δυσμενής μπορεί να γίνει; Επιτρέπεται η ελευθερία του τύπου να γίνεται ασυδοσία; Απαραίτητη κρίνεται επομένως η τοποθέτηση ορίων στην ελεύθερη έκφραση έτσι ώστε να μην θίγονται άλλα κατοχυρωμένα συνταγματικά δικαιώματα. Ένα από τα βασικότερα όρια της ελευθερίας του τύπου τίθεται με το δικαίωμα ανάπτυξης της προσωπικότητας. 4. Τύπος και προσωπικότητα 4.1 Περιεχόμενο και όρια του δικαιώματος της προσωπικότητας Σύμφωνα με την παρ.1 του άρθρου 5 του ισχύοντος Συντάγματος «καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη».βλέπουμε δηλαδή την κατοχύρωση του δικαιώματος του καθενός να αναπτύσσεται ως άνθρωπος. Ως προσωπικότητα εδώ νοείται απλώς η ιδιότητα του ανθρώπου ως
προσώπου, ως έλλογου δηλαδή και εξατομικευμένου όντος 24. Υποστηρίζεται ότι η διάταξη αυτή έχει επικουρική εφαρμογή και χρησιμοποιείται μόνο όταν δεν υπάρχουν ειδικές διατάξεις από το Σύνταγμα. Επίσης στην παρ.1 του άρθρου 2 του Συντάγματος ορίζεται ότι «ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας». Εδώ έχουμε την κατοχύρωση της καταστατικής αρχής την έννομης τάξης, με άλλα λόγια της ανθρώπινης αξίας. Το ιδιωτικού δικαίου δικαίωμα στην προσωπικότητα διατυπώνεται στη γενική ρήτρα του ΑΚ 57 μέσω τις οποίας αναγνωρίζεται ένα γενικό, απόλυτο δικαίωμα του καθενός με το οποίο εξασφαλίζεται η προστασία της προσωπικότητας και,γενικότερα, η προάσπιση της αξίας του ανθρώπου. Ουσιαστικά πρόκειται για ένα συγκερασμό των δυο προηγούμενων διατάξεων, δηλαδή του άρθρου 2 παρ.1 και του άρθρου 5 παρ.1. Έτσι στην ΑΚ 57 περιέχεται και ο σεβασμός της αξίας του ανθρώπου αλλά και η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Σύμφωνα με τη γερμανική διδασκαλία (που έχει υιοθετηθεί σήμερα από τα περισσότερα ευρωπαϊκά δίκαια) το δικαίωμα της προσωπικότητας χαρακτηρίζεται ως δικαίωμα πλαίσιο. Αυτό σημαίνει ότι περιλαμβάνει εκφάνσεις που συνθέτουν την αξία του ανθρώπου, αποτελώντας αναπόσπαστα στοιχεία της ανθρώπινης ιδιότητας, και αφετέρου συντελεστές καθοριστικούς της ατομικότητας του προσώπου. Η νομολογία, στην προσπάθεια προσδιορισμού της έννοιας της προσωπικότητας, δέχεται σχεδόν ομόφωνα ότι «το δικαίωμα της προσωπικότητας, αποτελεί πλέγμα αγαθών που συνθέτουν την υπόσταση του προσώπου, με το οποίο είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη». Στη συνέχεια, τονίζει ότι «εξαντλητική απαρίθμηση των αγαθών που απαρτίζουν το περιεχόμενο του δικαιώματος της προσωπικότητας δεν είναι δυνατή» 25. Αναφορικά με τα όρια του δικαιώματος της προσωπικότητας έχει διατυπωθεί επίσης από την γερμανική επιστήμη και νομολογία η θεωρία των σφαιρών της προσωπικότητας. Σύμφωνα με αυτήν, αντικείμενο έννομης προστασίας συνιστούν τρεις σφαίρες ανθρώπινης προσωπικότητας: η ατομική, η ιδιωτική και η απόρρητη ή μυστική σφαίρα. Τα όρια των τριών αυτών περιοχών της προσωπικότητας δεν είναι δυνατόν να καθοριστούν ακριβώς a priori, αλλά εξαρτάται από τις συγκεκριμένες περιστάσεις ποια σφαίρα και σε ποιο βαθμό έγινε αντικείμενο προσβολής. Η μυστική ή απόρρητη σφαίρα περιλαμβάνει, κατά κανόνα, το πεδίο της ανθρώπινης προσωπικότητας που το άτομο δεν αποκαλύπτει ούτε στα πιο έμπιστά του πρόσωπα και στο οποίο επιτρέπει την πρόσβαση μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Στην έννοια της ιδιωτικής σφαίρας περιλαμβάνεται το πεδίο εκείνο της ανθρώπινης δραστηριότητας, το οποίο είναι μεν προσιτό στο στενό κύκλο των προσώπων της οικογένειας και των φίλων, η πρόσβαση όμως σε αυτό τρίτων επιτρέπεται μόνο υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Τέλος, η ατομική σφαίρα έχει σκοπό την προστασία του ατόμου υπό την έννοια της διατηρήσεως της ατομικότητάς του σε σχέση με τον κοινωνικό του περίγυρο. Στο πλαίσιο της ατομικής σφαίρας προστατεύεται το σύνολο της επαγγελματικής και κοινωνικής εν γένει δραστηριότητας του ανθρώπου. 24 Δαγτόγλου Π.Δ., Συνταγματικό δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα, β τόμος, εκδ.αντ.ν.σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή, 2005, σ. 1335) 25 Καράκωστας Ι.Κ. Το δίκαιο των ΜΜΕ, Αντ.Ν. Σακούλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 2003
4.1 Τα public persons Ανάλογα με το σκοπό, τον τρόπο και την έκταση με την οποία γίνεται η προβολή ενός προσώπου, η δημοσιότητα μπορεί να έχει ευνοϊκές ή αντίθετα καταστροφικές συνέπειες για την κοινωνική, ηθική και επαγγελματική εικόνα του. Από το βαθμό της επικινδυνότητας των σχολίων ή ειδήσεων που περιλαμβάνει το προς δημοσίευση κείμενο, εξαρτάται και ο βαθμός επιμέλειας που υποχρεούνται να καταβάλουν οι υπεύθυνοι για την τήρηση των συναλλακτικών υποχρεώσεων του τύπου. Η σχέση δημοσιότητας, ως σχέση μεταξύ συγκεκριμένου προσώπου και κοινού, αποτελεί έννομη σχέση αναγνωριζόμενη από το δίκαιο. Η δημοσιότητα μπορεί να είναι είτε διαρκής, είτε περιοδική, επιδιωκόμενη ή μη. Μπορεί επίσης να είναι θετική ή και αρνητική για τα εμπλεκόμενα πρόσωπα. Το ευρισκόμενο στην δημοσιότητα πρόσωπο περιορίζεται στην άσκηση των δικαιωμάτων του, εφόσον το συγκεκριμένο δικαίωμα συνδέεται με το δεσμό αιτιώδους συνάφειας προς την έννομη σχέση της δημοσιότητας και μόνο κατά το μέτρο, που επιβάλλει ο δεσμός αιτιώδους συνάφειας. Ο φορέας του δικαιώματος της προσωπικότητα οφείλει να ανέχεται επεμβάσεις στην προσωπικότητά του, οι οποίες συνδέονται με τον τρόπο ζωής που ο ίδιος επέλεξε. Αυτό ισχύει ιδίως για πρόσωπα που ασκούν δημόσιο λειτούργημα ή που συμμετέχουν στην πολιτική ζωή, καθώς και για τα λεγόμενα πρόσωπα της σύγχρονης ιστορίας. Σύμφωνα με τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου του Στρασβούργο τα δημόσια πρόσωπα ( public persons ) θα πρέπει να συμφιλιώνονται με το γεγονός ότι δέχονται πιο ευρεία κριτική από τους υπόλοιπους ανθρώπους. Για τα πρόσωπα της επικαιρότητας υπάρχει δικαιολογημένο ενδιαφέρον του κοινού να έχει πλήρη και ολοκληρωμένη εικόνα της προσωπικότητάς τους, που σημαίνει γνώση των στοιχείων της ιδιωτικής τους ζωής, η οποία όμως δεν επιτρέπει να φτάσει μέχρι την επέμβαση στη σφαίρα του απορρήτου. Τα πρόσωπα της επικαιρότητας οφείλουν, συνεπώς, να ανέχονται επεμβάσεις που δικαιολογούνται από το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης. Από το 1964, εισήχθη στο αμερικανικό δίκαιο με την υπόθεση New York Times v.sullivan 26 η έννοια των δημοσίων λειτουργών μέσω της οποία επήλθε η πρώτη απόκλιση από την αρχή της γνήσια αντικειμενικής ευθύνης του τύπου σε περίπτωση δυσφημήσεως. Εφεξής, η άσκηση κριτικής εκ μέρους του τύπου, εφ όσον έχει στόχο πρόσωπα της κατηγορίας αυτής, δεν θεμελιώνει υποχρέωση αποζημιώσεως, εκτός εάν ο συντάκτης ενήργησε με πρόθεση, δηλαδή αν η γνώση του αναληθούς χαρακτήρα του ισχυρισμού του ή αδιαφορώντας για το αληθές ή όχι του ισχυρισμού. Τρία χρόνια μετά από αυτήν την υπόθεση το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο επέκτεινε τη ρύθμιση αυτή πέρα από τους δημόσιους λειτουργού και υποψηφίους για δημόσια αξιώματα, στα «δημόσια πρόσωπα», τα οποία, λόγω της θέσεώς τους ή λόγω συγκεκριμένων περιστατικών, βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Προκειμένου περί δυσφημήσεως, το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο των ΗΠΑ εισήγαγε ένα σύστημα διαβαθμίσεως της ευθύνης εξαρτώμενο από το εάν ο ενάγων περιλαμβάνεται στην κατηγορία των «δημοσίων προσώπων». Η διαβάθμιση αυτή, η οποία αποδείχθηκε ολισθηρή και δυσεφάρμοστη, οδήγησε στην περαιτέρω διάκριση μεταξύ προσώπων απόλυτης δημοσιότητας και προσώπων τα οποία γίνονται διάσημα εξαιτίας ειδικής περιστάσεως. Η διάκριση εφαρμόζεται αποκλειστικά στο αδίκημα της δυσφημήσεως και δεν κρίνεται από συνταγματική άποψη αναγκαίο να επεκταθεί στο δικαίωμα δημοσιότητας. Για την εξουσία οικονομικής εκμεταλλεύσεως 26 βλ. http://www.firstamendmentcenter.org/faclibrary/case.aspx?case=new_york_times_co_v_sullivan
στοιχείων της προσωπικότητας ή δικαίωμα δημοσιότητας προτάθηκε η διάκριση μεταξύ διασημοτήτων και μη διασημοτήτων. Η έννοια της διασημότητας είναι ευρεία και απροσδιόριστη. Το γεγονός ότι εμφανίζεται κυρίως στις υποθέσεις που αφορούν την άσκηση του δικαιώματος της δημοσιότητας, οφείλεται στην ιδιομορφία του δικαιώματος, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι φορείς του δικαιώματος είναι μόνο διασημότητες, όπως υποστηρίχθηκε από τη μειοψηφία της νομολογίας. 4.2 Συναλλακτικές υποχρεώσεις του τύπου Η αναγνώριση του τύπου ως πηγή ενδεχόμενου κινδύνου για την προσωπικότητα του αποδέκτη της κριτικής δικαιολογεί και επιβάλλει την καθιέρωση συναλλακτικών υποχρεώσεων προστασίας του προσώπου. Γενικότερα, κρίνεται επιτακτική η καθιέρωση συναλλακτικών υποχρεώσεων ασφαλείας σε περιπτώσεις όπου συγκεκριμένες κοινωνικοηθικές επιταγές, όπως αυτές εκφράζονται στην ισχύουσα έννομη τάξη ή συνάγονται από τις διατάξεις του ισχύοντος δικαίου, επιβάλλουν τη λήψη ειδικών μέτρων επιμέλειας χάριν των τρίτων 27. Ουσιαστικά οι συναλλακτικές υποχρεώσεις του τύπου αποτελούν τα ίδια τα όρια της ελευθεροτυπίας. Αυτά προέρχονται είτε από το Σύνταγμα είτε από τους νόμους 28. Ο καθορισμός των υποχρεώσεων του τύπου γίνεται με κριτήριο αντικειμενικό ενώ η εφαρμογή στην πράξη των αρχών αυτών είναι υποκειμενική. Αυτό συμβαίνει διότι υπάρχει πιθανότητα να δικαιολογείται η μη τήρηση των υποχρεώσεων του τύπου και επομένως να μην καθίσταται παράνομη η δημοσιογραφική έρευνα. Οι συναλλακτικές υποχρεώσεις του τύπου προσδιορίζουν τη συμπεριφορά που οφείλει να δείξει ένας μέσος συνετός δημοσιογράφος, ο μέσος δηλαδή τυπικός εκπρόσωπος του κύκλου του. Σε περίπτωση που δεν τις τηρήσει, η συμπεριφορά του είναι παράνομη και αν μπορούσε να αποφύγει την προσβολή της προσωπικότητας και δεν το έκανε τότε η συμπεριφορά του είναι και υπαίτια 29. Ο κύριος υπεύθυνος για την τήρηση των συναλλακτικών υποχρεώσεων του τύπου είναι ο ιδιοκτήτης του εντύπου 30. Ευθύνη υπέχουν επίσης ο εκδότης και ο διευθυντής του εντύπου για τον έλεγχο του «θεμιτού» των δημοσιευμάτων που υπάγονται στον κύκλο της αρμοδιότητάς τους. Αλλά και ο συντάκτης του άρθρου βαρύνεται από την υποχρέωση τηρήσεως των συναλλακτικών υποχρεώσεων. Πρόκειται λοιπόν για: 1. Υποχρεώσεις που απορρέουν από το καθήκον σεβασμού της προσωπικότητας και της ιδιωτικής σφάιρας 31 Η υποχρέωση σεβασμού της προσωπικότητας και της ιδιωτικής σφαίρας θεμελιώνεται κυρίως σε διατάξεις του Συντάγματος αλλά και σε διατάξεις του Αστικού Κώδικα, του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, του Ποινικού Κώδικα και της Σύμβασης της Ρώμης. 27 Καράκωστας Ι.Κ. Το δίκαιο των ΜΜΕ, Αντ.Ν. Σακούλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 2003, σ. 42 28 βλ. παρ.1 άρθρου 14) 29 Καράκωστας Ι.Κ. Το δίκαιο των ΜΜΕ, Αντ.Ν. Σακούλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 2003 30 για την ευθύνη του ιδιοκτήτη βλ.ν 1178/1981 31 Χαρακτηριστική είναι η απόφαση του Εφετείου Αθηνών 8908/1988 (ΝοΒ 36, σελ.1665), σύμφωνα με την οποία υπάρχει προσβολή της προσωπικότητας «όταν το φωτογραφιζόμενο (στην εφημερίδα) άτομο εμφανίζει στην επίμαχη φωτογραφία κάποια σωματική του μειονεξία (αναπηρία, παχυσαρκία, δυσμορφία), απεικονίζεται γυμνό ή ημίγυμνο ή η φωτογραφία του συνοδεύει δημοσίευμα στο οποίο τονίζονται σωματικές μειονεξίες, άμεσα σχετιζόμενες με τη δική του σωματική μειονεξία»
2. Υποχρεώσεις που απορρέουν από το καθήκον αλήθειας Ρύθμιση, που με ιδιαίτερη ένταση αφορά τον τύπο, αποτελεί η αρχή της αλήθειας. Η ελευθερία του τύπου δεν είναι ελευθερία στο ψεύδος, δεν είναι ελευθερία παραποίησης της αλήθειας. Η αρχή αυτή επιβάλλει τον πριν από τη δημοσίευση έλεγχο της αλήθειας των πληροφοριών και ειδήσεων. Το καθήκον αλήθειας συνίσταται στο καθήκον τηρήσεως τη καλής πίστης ως προς την ακρίβεια της είδησης και στην επίδειξη της απαιτούμενης επιμέλειας (υποκειμενική αλήθεια). Το καθήκον αλήθειας θεμελιώνεται κυρίως σε διατάξεις του Συντάγματος αλλά και σε διατάξεις του Αστικού και του Ποινικού Κώδικα 32 Στο καθήκον αλήθειας με ευρύτερη έννοια περιλαμβάνεται και η υποχρέωση του τύπου να μην παραποιεί ή αποσιωπά το είδος του δημοσιεύματος. Δηλαδή να μπορεί η είδηση να διακριθεί από τα σχόλια και από τις καταχωρήσεις που γίνονται με αμοιβή. Η δημοσίευση ανακριβών ειδήσεων είναι παράνομη σε κάθε περίπτωση. Επομένως κρίνεται απαραίτητη η επαλήθευση και διασταύρωση των πραγματικών περιστατικών που αμφισβητούνται. Σχολαστικός επίσης θα πρέπει να είναι ο έλεγχος των πηγών πληροφόρησης αφού οι τελευταίες μπορούν να είναι επισφαλείς. Όταν λέμε ότι μια είδηση είναι ανακριβής, μπορεί να σημαίνει και ότι δεν είναι αρκετά πλήρης. Με άλλη λόγια ναι μεν μιλάμε για παρουσίαση της πραγματικότητας όμως υπολείπονται τόσα στοιχεία από αυτή ώστε η τελική εικόνα να είναι παραποιημένη. Αποφασιστικό κριτήριο για την ακρίβεια μιας ειδήσεως είναι όχι η υποκειμενική γνώμη του δημοσιογράφου αλλά η αντικειμενική εντύπωση του μέσου αμερόληπτου αναγνώστη. Επακόλουθο του καθήκοντος αλήθειας είναι η υποχρέωση επανορθώσεως δημοσιεύματος το οποίο έχει κριθεί ως αναληθές ή ανακριβές. Η θεμελίωση του καθήκοντος αλήθειας βρίσκεται στο άρθρο 14 παρ.5 του Συντάγματος 33. Η αξίωση επανορθώσεως ικανοποιείται επίσης στο άρθρο 37 του ν. 1092/1938 περί τύπου, στις ΑΚ 57 και 59, σε διατάξεις του ΚΠολΔ για την προσωρινή ρύθμιση καταστάσεως και ειδικότερα μέσω του άρθρου 732. Η επανόρθωση είναι δυνατή στο πλαίσιο της παροχής προσωρινής δικαστικής προστασίας, με καταδίκη του προσβάλλοντος σε αυτοπρόσωπη θετική ενέργεια. 3. Υποχρεώσεις που απορρέουν από το καθήκον σεβασμού απόψεων Το καθήκον σεβασμού των απόψεων επιβάλλει αρχικά την καλόπιστη κριτική σκέψεων και γνωμών που διατυπώθηκαν είτε στον τύπο είτε σε άλλο μέσον. Επιβεβλημένη είναι επίσης και η καταχώρηση δημοσιευμάτων με τα οποία παρέχεται στο κοινό διαφορετική εκδοχή ενός θέματος που αποτέλεσε αντικείμενο προηγούμενο 32 Χαρακτηριστική για το καθήκον αλήθειας είναι η απόφαση του ΑΠ 1156/1985 (ΝοΒ 33, σελ.1462), που έκρινε ότι η ανακρίβεια στην παρουσίαση της ειδήσεως είναι δυνατόν να συνίσταται στην μη πληρότητα, υπό την έννοα ότι παραλείπονται ουσιώδη στοιχεία και αποδίδεται παραποιημένη η εικόνα της πραγματικότητας. Η φράση «η χούντα του παραχώρησε δάσος 14 στρεμμάτων» δεν υποδηλώνει απλώς τη χρονική περίοδο, αλλά αφήνει να εννοοηθεί ότι η χούντα ήταν εκείνη που παραχώρησε το ακίνητο στον θιγέντα με συνέπεια να προσβάλλεται η τιμή του. 33 Σύμφωνα με το άρθρο αυτό «καθένας ο οποίος θίγεται από ανακριβές δημοσίευμα ή εκπομπή έχει δικαίωμα απάντησης, το δε μέσο ενημέρωσης έχει αντιστοίχως υποχρέωση πλήρους και άμεσης επανόρθωσης. Καθένας ο οποίος θίγεται από υβριστικό ή δυσφημιστικό δημοσίευμα ή εκπομπή έχει, επίσης, δικαίωμα απάντησης, το δε μέσο ενημέρωσης έχει αντιστοίχως υποχρέωση άμεσης δημοσίευσης ή μετάδοσης της απάντησης. Νόμος ορίζει τον τρόπο με τον οποίον ασκείται το δικαίωμα απάντησης και διασφαλίζεται η πλήρης και άμεση επανόρθωση ή η δημοσίευση της απάντησης».