Περιεχόμενα ΠΡOΛΟΓΟΣ: ΡΟΥΕΝ..................................... 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο χειρουργός του Οτέλ-Ντιε....................................... 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Πόλος έλξης όλων των βλεμμάτων................................. 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ημέρες σχολείου.................................................. 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Μύθοι και ιστορίες................................................ 74 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Η πρώτη αγάπη................................................... 98 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Η μεγάλη περιοδεία.............................................. 127 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Τυχερή «ατυχία»................................................. 150 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Θάνατοι στην οικογένεια......................................... 182 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Ο Λουί, η Λουίζ και ο Μαξ........................................ 217 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 1848............................................................. 253 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Ταξίδι στην Ανατολή: Αίγυπτος................................... 284 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Ταξίδι στην Ανατολή: Μετά την Αίγυπτο........................... 316 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Ιδανικοί όμηροι.................................................. 334 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 Μαντάμ Μποβαρύ................................................. 351 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 Δίκη............................................................. 384 9
ΦΛΩΜΠΕΡ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16 Ένα δικό του νησί................................................ 407 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17 Μπαίνοντας στη μέση ηλικία..................................... 452 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18 Αυτοκρατορική κοινωνία......................................... 476 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19 Η αισθηματική αγωγή.............................................. 510 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20 Τα χρόνια του πολέμου.......................................... 537 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21 Ορφάνια......................................................... 563 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 22 «Είμαστε όλοι μας εμιγκρέδες, απομεινάρια μιας άλλης εποχής».... 583 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23 Γόνιμη ανάπαυλα................................................. 618 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 24 Το ξεδιάλεγμα................................................... 645 ΕΠΙΛΟΓΟΣ................................................. 672 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ........................................... 685 ΠΗΓΕΣ....................................................... 687 ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.................... 717 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ............................................... 729 10
ΜΑΝΤΑΜ ΜΠΟΒΑΡΥ Συνηθισμένη ως παιδί να ακούει ότι ο θείος της ήταν απασχολημένος με την «Μποβαρύ», η Λιλίν, η ανιψιά του Φλωμπέρ, νόμιζε ότι το όνομα ήταν κάποια γαλλική λέξη που σήμαινε «δουλειά». Και η μυστήρια αυτή λέξη εννοείται ότι υπαγόρευε όχι μόνο τον μέγιστο επιτρεπόμενο θόρυβο στο σπιτικό αλλά γενικά τις τελετουργικές συνήθειες της καθημερινής ζωής στο Κρουασσέ. Η κυρία Φλωμπέρ ίσως και να παραπονιόταν γι αυτό. Μπορεί μάλιστα κατά διαστήματα να δήλωνε ότι η πένα από φτερό χήνας την οποία ο γιος της δεν μπορούσε να αποχωριστεί για πολύ είχε απομυζήσει την ανθρωπιά του.* Παρ όλα αυτά, δεν παρέλειπε ποτέ να πηγαίνει και να κάθεται δίπλα του σαν αυλάρχης κατά το πρωινό ξύπνημα του πρίγκιπα όταν τη φώναζε, όπως έκανε κάθε πρωί μόλις ξυπνούσε, χτυπώντας τον τοίχο που χώριζε τα υπνοδωμάτιά τους. Οι ημέρες κυλούσαν ίδιες και απαράλλαχτες, σαν τις νότες του κούκου που σημαίνουν τις ώρες. Ο Φλωμπέρ, που ήταν νυχτερινός τύπος, ξυπνούσε συνήθως στις 10 το πρωί και ανακοίνωνε το γεγονός χτυπώντας το κουδούνι του δωματίου του. Μόνο τότε οι άνθρωποι μέσα στο σπίτι τολμούσαν να μιλήσουν δυνατότερα από ψιθυριστά. Ο προσωπικός υπηρέτης του, ο Νάρκισσος, του πήγαινε αμέσως νερό, γέμιζε την πίπα του, άνοιγε τις κουρτίνες και του έδινε την πρωινή αλληλογραφία. Οι συζητήσεις με τη μητέρα του, που γίνονταν μέσα σε σύννεφα καπνού ιδιαιτέρως επιβλαβή για την πάσχουσα από ημικρανίες, προηγούνταν του καυτού μπάνιου και της ατελείωτης, σχολαστικής πρωινής τουαλέτας, η οποία περιλάμβανε την επάλειψη ενός φημισμένου για την καταπολέμηση της τριχόπτωσης τονωτικού φαρμάκου. Στις 11 το πρωί έμπαινε στην τραπεζαρία, όπου είχαν ήδη συγκεντρωθεί η κυρία Φλωμπέρ, η Λιλίν, η αγγλίδα γκουβερνάντα της, η Ίζαμπελ Χάττον, και πολλές φορές ο θείος Παραίν. Ανίκανος να εργαστεί αποδοτικά με γεμάτο στομάχι, έτρωγε ελαφρά, ή ό,τι θεωρούνταν ελαφρύ στο σπίτι των Φλωμπέρ τέλος πάντων, δηλαδή αυγά, λαχανικά, τυρί ή φρούτο και ένα φλιτζάνι κρύα σοκολάτα. Στη συνέχεια, η οικογένεια τεμπέλιαζε στη βεράντα, εκτός κι αν ο άσχημος καιρός την κρατούσε μέσα στο σπίτι, ή σκαρφάλωναν όλοι μαζί ένα απόκρημνο μονοπάτι που άρχιζε πίσω από την πέργκολα του κήπου της κουζίνας, διέσχιζε το δάσος και * Η ανάγκη του Φλωμπέρ να διαχωρίσει τελείως τη συγγραφή από οτιδήποτε θεωρούσε μηχανικό εργαλείο ήταν πράγματι επιτακτική. Μισούσε όχι μόνο τις μεταλλικές μύτες της πένας, αλλά και τα μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία, και απεχθανόταν τις επισκέψεις στα τυπογραφεία. 359
ΦΛΩΜΠΕΡ έβγαζε σε ένα ξέφωτο που είχαν ονομάσει Ερμή, από ένα άγαλμα του Ερμή που κάποτε υπήρχε εκεί. Καθισμένοι στη σκιά των καστανιών κοντά στον οπωρώνα τους που απλωνόταν στην πλαγιά του λόφου, συζητούσαν, αστειεύονταν, κουτσομπόλευαν και παρακολουθούσαν τα πλοία που ανεβοκατέβαιναν το ποτάμι. Μια άλλη τοποθεσία όπου συνήθιζαν να παίρνουν τον αέρα τους ήταν το περίπτερο του δέκατου όγδοου αιώνα. Μετά το δείπνο, που συνήθως διαρκούσε από τις εφτά μέχρι τις εννιά το βράδυ, το απόβραδο τους έβρισκε συχνά εκεί να κοιτάζουν το φεγγαρόφωτο που κηλίδωνε τα νερά και τους ψαράδες που έριχναν τις απόχες τους για να πιάσουν χέλια. Τον Ιούνιο του 1852 ο Φλωμπέρ είπε στη Λουίζ Κολέ ότι εργαζόταν από τη 1 μετά το μεσημέρι μέχρι τη 1 το πρωί. Ένα χρόνο αργότερα, όταν ανέλαβε εν μέρει την εκπαίδευση της Λιλίν και της διέθετε καθημερινά μία ή και περισσότερες ώρες από το χρόνο του, δεν άρχιζε να γράφει στο στρογγυλό του γραφείο πριν από τις δύο το μεσημέρι ή και αργότερα ίσως. Η παράδοση των μαθημάτων ήταν σημαντική τόσο για τον Φλωμπέρ, που παίζοντας τον οικείο αυτό ρόλο μπορούσε να φαντάζεται ότι έφερνε την αδελφή του πίσω στη ζωή, όσο και για το κοριτσάκι, που είχε απελπιστικά ανάγκη την αφοσίωση του θείου του. «Πηδούσα πάνω στο τεράστιο λευκό τομάρι της αρκούδας και γέμιζα φιλιά το μεγάλο κεφάλι της» 17 αναφέρει η ανιψιά του στα Souvenirs intimes [Προσωπικές αναμνήσεις] της αναπολώντας τρυφερά τη μυρωδιά του καπνού και της κολόνιας που είχε ποτίσει το γραφείο του, τις δρύινες σπειροειδείς στήλες των ραφιών της βιβλιοθήκης του, το καλυμμένο με πράσινο ύφασμα γραφείο, την ταπετσαρισμένη πολυθρόνα με την ψηλή πλάτη, το πορσελάνινο μελανοδοχείο σε σχήμα βατράχου, τον επίχρυσο Βούδα, τη μαρμάρινη προτομή της μητέρας της πάνω στο βάθρο της ανάμεσα στα δύο παράθυρα που έβλεπαν στο ποτάμι. «Στο μεταξύ ο θείος μου άφηνε την πίπα του πάνω στο πλαίσιο του τζακιού, διάλεγε μια άλλη, τη γέμιζε, την άναβε, καθόταν. στην άλλη άκρη του δωματίου, σταύρωνε τα πόδια του, ακουμπούσε πίσω, έπαιρνε μια λίμα και λιμάριζε τα νύχια του». Της διάβαζε αποσπάσματα από τον Πλούταρχο, ενώ εκείνη καθόταν δίπλα του σε ένα ανάκλιντρο, καθηλωμένη τόσο από την ιστορία όσο και από τον αφηγητή. «Έτσι μου έμαθε όλη την αρχαία ιστορία, 18 συνδέοντας τα γεγονότα μεταξύ τους, κάνοντας κατανοητές για τις δυνατότητές μου παρατηρήσεις τόσο εύστοχες, που ακόμα και τα πιο ώριμα μυαλά δεν θα έβρισκαν τίποτα το επικίνδυνο στη διδασκαλία του» γράφει. «Μερικές φορές τον διέκοπτα και τον ρωτούσα για τον Καμβύση, τον Αλέξανδρο ή τον Αλκιβιάδη, αν ήταν καλοί άνθρωποι ή όχι. Η ερώτηση τον έφερνε σε δύσκολη θέση. Καλοί; Εντάξει, σίγουρα δεν ήταν και πολύ βολικοί κύριοι. Αλλά τι σημασία έχει; Αλλά αυτή η απάντηση ποτέ δεν με ικανοποιούσε και πίστευα ότι ο mon vieux, ο γέρος μου, όπως τον αποκαλούσα, θα έπρεπε να ξέρει και την παραμικρή λεπτομέρεια για τους ανθρώπους που μου παρουσίαζε». Ένα χοντρό μάτσο σημειώσεων σχετικών με την αρχαία ιστορία και γραμμένων με τα μικρά, ευανάγνωστα γράμματά του αποδεικνύει πόσο σοβαρά είχε πάρει ο Φλωμπέρ την παιδαγωγική αποστολή του. Αλλά οι σημειώσεις αυτές είχαν φτιαχτεί για μια 360
ΜΑΝΤΑΜ ΜΠΟΒΑΡΥ Λιλίν αρκετά μεγάλη ώστε να ψάχνει στη βιβλιοθήκη του Φλωμπέρ και να κρατάει πλέον δικές της. Όταν ήταν μικρότερη, της μάζευε κάρτες, πλανήτες, παιχνίδια συναρμολόγησης και ωραίες εικόνες από βιβλία. Τα μαθήματα γεωγραφίας γίνονταν στον κήπο, όπου εξοπλισμένος με έναν κουβά νερό και ένα φτυαράκι έσκαβε το χώμα και έφτιαχνε νησιά, χερσονήσους, κόλπους, ακρωτήρια. Όταν έπειτα από καιρό η μικρή φαινόταν έτοιμη για σοβαρή μελέτη, επέμενε ότι δεν έπρεπε ούτε να παρατάει στη μέση το βιβλίο που είχε αρχίσει ούτε να το συνεχίζει σπασμωδικά. Πώς είναι δυνατόν να καταλάβεις στο σύνολό του ένα έργο, της έλεγε, όταν το καταπίνεις λίγο λίγο; Έπρεπε, επομένως, να διαβάζει τα βιβλία όπως τα διάβαζε και ο ίδιος: μια κι έξω. Η αποδεκτή από την αστική τάξη του δέκατου ένατου αιώνα αντίληψη ότι οι γυναίκες δεν διέθεταν esprit de suite ειρμό και πνευματική επιμονή καθιστούσε την πειθαρχία αυτή ακόμα πιο αναγκαία. Μια πολύ λιγότερο ευχάριστη τελετουργική συνήθεια της οικογένειας ήταν το κυριακάτικο φαγητό με «τους Ασίλ» τον αδελφό, τη νύφη, τη Ζυλί, και την ανιψιά, τη Ζυλιέτ. Για τα πολύ δικά του άτομα με τα οποία αλληλογραφούσε το θαυμαστικό μετά την αναφορά ότι τους περίμεναν για δείπνο αποτελούσε μια συνοπτική ένδειξη της δυσαρέσκειάς του, πολλές φορές όμως το παρατραβούσε και κορόιδευε την οικογένεια του αδελφού του με τρόπους που φανέρωναν την ανάγκη του να διαχωρίζει τον εαυτό του από τους στιγματισμένους ως ακαλλιέργητους συγγενείς του. Μήπως κατά κάποιο τρόπο τον βόλευε να τους χρησιμοποιεί ως αποδιοπομπαίους τράγους; «Να ζεις ως αστός, αλλά να σκέφτεσαι ως ημίθεος» 19 θα έλεγε έπειτα από χρόνια, και σίγουρα «οι Ασίλ» τον βοήθησαν να νιώθει θεός σε σύγκριση μαζί τους. Όταν κάποια στιγμή φάνηκαν πολύ πιο εγκάρδιοι από ό,τι συνήθως, απέδωσε το ξέσπασμά τους στο γεγονός ότι η κυρία Φλωμπέρ είχε επιδιορθώσει για χάρη τους το παλιό τραπέζι του μπιλιάρδου. Η γυναίκα του Ασίλ και η πεθερά του, η Μαργκερίτ Λορμιέ, ήταν τα αγαπημένα του αντικείμενα χλευασμού. «Κατά κοινή ομολογία, η μητέρα Λορμιέ 20 όσο γερνάει τόσο πιο βραδύνους και κουραστική γίνεται οι χαρακτηρισμοί ανήκουν στην ίδια» έγραψε την Πρωτοχρονιά του 1853 στον θείο Παραίν. «Σαν να μην έφτανε που ήταν χαζή σε όλη της τη ζωή, τώρα αγγίζει πλέον τα όρια της ηλιθιότητας. Ακόμα και τα παιδιά της έχουν αρχίσει να ανησυχούν. Καιρός ήταν! Φοβερή διορατικότητα!... Θα με βρεις ίδιο και απαράλλαχτο, γεράκο μου το μίσος μου για την μπουρζουαζία δεν έχει μειωθεί, αν και τώρα πια έχει μάλλον μετατραπεί σε ένα είδος ήρεμης οργής εναντίον της τάξης μου». Κάποιες φορές υπέγραφε τα γράμματά του ως «μπουρζουαφοβικός».* * Ο Φλωμπέρ δεν έχασε ποτέ την αγάπη του για τα παρατσούκλια. Η ανιψιά του η Καρολίν ήταν η «Μπιμπί του», καθώς και η «Καρό», η «Καρολό», η «Λιλίν» και η «Λουλού». Για εκείνη ήταν «ton vieux ganachon» (ο γερο-μούχλας σου) και αργότερα μετονομάστηκε σε «Πολύκαρπος» (ο Άγιος Πολύκαρπος ήταν επίσκοπος της Σμύρνης κατά τον 1ο μ.χ. αιώνα και 361
ΦΛΩΜΠΕΡ Το να καταδικάζει την τάξη του ήταν ένα θέμα το να τον αποκλείουν από αυτήν ήταν ένα άλλο. Τον εξόργιζε το γεγονός ότι ο αδελφός του δεν τον είχε καλέσει σε ένα σουαρέ που είχε οργανωθεί στο Οτέλ-Ντιε για την τοπική άρχουσα τάξη. Παρηγορήθηκε με τη σκέψη ότι αυτός ο «εκλεκτός κόσμος» ήταν τόσο μπανάλ, που δεν μπορούσε να ανεχτεί εκείνους που ξέφευγαν από τα κοινώς αποδεκτά πρότυπα. «Όσο και αν προσπαθώ, δεν είναι δυνατόν να νιώσω 21 σχεδόν καμία εκτίμηση για τη χώρα και την οικογένειά μου!» καμάρωνε παραπονιάρικα. Μερικά χρόνια αργότερα, έπειτα από πέντε ημέρες παρουσίας στις αυτοκρατορικές εορταστικές εκδηλώσεις στο Μέγαρο της Κομπιένης, θα ένιωθε υπέρτατη ικανοποίηση στη σκέψη της αμηχανίας που θα καταλάμβανε την αστική τάξη της Ρουέν μαθαίνοντας ότι συγχρωτιζόταν με μέλη της αυλής του Ναπολέοντα του Γ. Ωστόσο ο Φλωμπέρ δεχόταν να παίρνει το δείπνο του με τον Ασίλ (δειπνούσαν αρκετά νωρίς, γιατί ο χειρουργός στις 9 το βράδυ πήγαινε για ύπνο) και να δίνει εκείνος τις μάχες για λογαριασμό του αδελφού του, θεωρώντας ευπρόσδεκτη κάθε ευκαιρία που του δινόταν για να αποδείξει ότι ήταν αποτελεσματικότερος, μαχητικότερος και ανδροπρεπέστερος από εκείνον. Το 1846 είχε παρατάξει τις ισχυρές γνωριμίες του σε όσους εναντιώνονταν στο διορισμό του Ασίλ στο Οτέλ-Ντιε. Τώρα, το 1853, ένας φαφλατάς Ασίλ, έντρομος μήπως ο ιδιοκτήτης μιας φάρμας κοντά στην Τρουβίλ αποδεικνυόταν ικανότερος από εκείνον στις διαπραγματεύσεις, έβαλε τον Γκυστάβ να τον αντιπροσωπεύσει. «Πόσα ποτήρια ρούμι 22 έχω πιει από χτες!» έγραψε ο Φλωμπέρ στη Λουίζ Κολέ. «Και τι φοβερή η μελέτη των μπουρζουάδων!... Τι βουτυρόπαιδα! Τι λιπόψυχοι! Τι μαλθακοί τύποι! Τι αναποφασιστικότητα, αβεβαιότητα, αδυναμία υπάρχει στο κεφάλι τους! Ω, εσείς οι πρακτικοί, οι δραστήριοι, οι συνετοί άνθρωποι, πόσο αδέξιοι, κοιμισμένοι και στενόμυαλοι μου φαίνεστε!» Ένιωσε μεγάλη ευχαρίστηση αναφέροντας ότι ο ιδιοκτήτης δεν κατάφερε ούτε στιγμή να τον μπουρδουκλώσει και ότι, στο τέλος της ημέρας, ενημέρωσε συνοπτικά τον Ασίλ για τις συζητήσεις που είχε μαζί του, στέλνοντάς του μια «υποδειγματική επαγγελματική επιστολή» 23 όπως την αποκάλεσε. Αν τα αισθήματά του ήταν διαφορετικά, ίσως και να έδειχνε κατανόηση στην εκνευριστική έλλειψη αυτοπεποίθησης του αδελφού του. Ασφαλώς δεν δίστασε να τον επιδοκιμάσει όταν κάποια ημέρα ο Ασίλ έπλεξε το εγκώμιο του Μπουιλέ, αφού πρώτα έμεινε γνωστός για τους αφορισμούς του εναντίον των πρώτων αιρετικών). Ο Μπουιλέ ο «Αρχιεπίσκοπος» ή «Μονσινιόρος» ήταν ο πριμάτος μιας ιδανικής επισκοπής στην οποία ο Φλωμπέρ κατείχε τη θέση του μεγάλου βικάριου. Το φίλο τους, τον Ντ Οσμουά, τον αποκαλούσαν «ο ηλίθιος του Άμστερνταμ», διαστρέφοντας την οξύτητα του πνεύματός του. Ο Φλωμπέρ ίσως γνώριζε ότι το Πολύκαρπος ήταν το όνομα που για κάποιο λόγο δινόταν στα έκθετα μωρά που γεννιόντουσαν στο νοσοκομείο Οτέλ-Ντιε. 362
ΜΑΝΤΑΜ ΜΠΟΒΑΡΥ διάβασε και τους τρεις χιλιάδες στίχους του ποιήματός του Μelaenis που είχε δημοσιευτεί στη Revue de Paris. Αυτό το δείγμα εξιλέωσης αντιστάθμιζε τις πολλές αδελφικές απογοητεύσεις. Η έκπληξη που ένιωσε ο Φλωμπέρ όταν ανακάλυψε μια αίσθηση του κάλλους εκεί όπου παλιότερα δεν διέκρινε παρά μια καθ όλα συμβατική φρόνηση ήταν τόσο μεγάλη, που ορκίστηκε να μην κριτικάρει ποτέ ξανά κανέναν, ένας όρκος που φυσικά καταπατήθηκε πολύ σύντομα. «Η Βλακεία και η Διάνοια 24 δεν διαχωρίζονται σαφώς. Είναι όπως η Διαστροφή και η Αρετή. Όποιος μπορεί να τις ξεχωρίσει είναι πραγματικά πανούργος». Ωστόσο, δεν είχε αμφιβολία ότι ο Μπουιλέ, ο ανώτερος κλασικός μελετητής ο οποίος ερχόταν από τη Ρουέν σχεδόν κάθε Κυριακή, είχε περισσότερο μυαλό από το δικό του. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι συζητήσεις τους ήταν πάντα υψηλού επιπέδου, και ειδικά όταν είχαν να κάνουν με λογοτεχνικά κουτσομπολιά ή όταν η κουβέντα γύριζε, ως συνήθως, στις γυναίκες. Ελάχιστα έκρυβαν ο ένας από τον άλλο. Ο Φλωμπέρ ενημέρωνε τον Μπουιλέ για οτιδήποτε συνέβαινε στη σχέση του με τη Λουίζ Κολέ. Ο Μπουιλέ με τη σειρά του μαράζωνε για μια παντρεμένη που του είχε συστήσει η Λουίζ στη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι, την Έντμα Ροζέ ντε Ζενέτ (με την οποία ο Φλωμπέρ θα ανέπτυσσε αργότερα μια πολύ εγκάρδια φιλία), και περιέγραφε τα γεγονότα που οδήγησαν στην επιτυχή εντέλει εκστρατεία του προκειμένου να κερδίσει την εύνοιά της. Όλοι γνωρίζονταν μεταξύ τους και όλοι αλληλογραφούσαν, σαν τέσσερα χέρια που μπλέκονταν μεταξύ τους κινώντας τα νήματα μεταξύ Ρουέν και Παρισιού. Αυτή η συμμετρική εμπλοκή ενίσχυσε την πεποίθηση του Φλωμπέρ ότι αυτός και ο Μπουιλέ ήταν ίδιοι, ότι τα ερωτικά τους ήταν κάπως θολά, αλλά η φιλία τους απαστράπτουσα. Ενώ οι ερωτικές τους σχέσεις ξέφτιζαν, η φιλία τους από Κυριακή σε Κυριακή γινόταν ολοένα και πιο στενή. Πράγματι, στο τέλος έμοιαζαν σαν ψευδοδίδυμοι, με απολύτως ίσα σε μορφή και μέγεθος προκοίλια, πανομοιότυπα μουστάκια και ομοίως φαλακρά κεφάλια. Non amici, fratres, non sanguine, corde ( Όχι φίλοι, αδέλφια, όχι εξ αίματος, από καρδιάς). Παρ όλα αυτά, εμπνέονταν από υψηλά, ως επί το πλείστον, ιδανικά. Τα ποικίλα άλλα κοινά τους ενδιαφέροντα περιστρέφονταν γύρω από την κοινή αγάπη τους για τη λογοτεχνία και τις πεποιθήσεις που διέπνεαν τις λογοτεχνικές τους συμπάθειες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1850 ο Φλωμπέρ άρχισε να ξενυχτάει μέχρι τις 4 ή 5 το πρωί, οι ώρες της ημέρας και της νύχτας περνούσαν όχι στο γραφείο του με τη Μαντάμ Μποβαρύ, αλλά στον καναπέ του συντροφιά με τον Απουλήιο, τον Μολιέρο, τον Σατωβριάνδο, τον Δάντη, τον Σαίξπηρ, τον Σοφοκλή, τον Μπουαλώ, τον Σταντάλ, τον Μπαλζάκ, τον Λαφοντέν, τον Μονταίνιο, τον Μποσσυέ, τον Ουγκό, τον Οράτιο, τον Όμηρο, και αυτοί είναι μονάχα οι συγγραφείς που αναφέρονται στην αλληλογραφία του («Τους μεγάλους συγγραφείς οφείλουμε να τους ξέρουμε απέξω και ανακατωτά, 25 να τους εξιδανικεύουμε, να προσπαθούμε να σκεφτούμε όπως εκείνοι» συμβούλευε τη Λουίζ «και στη συνέχεια να διαχωρίζουμε οριστικά τη θέση μας από τη δική 363
ΦΛΩΜΠΕΡ τους»).* Συνήθως, το βιβλίο που υπήρχε ανοιχτό στο κομοδίνο του ήταν ο Φάουστ του Γκαίτε. Ο Μπουιλέ, η ευρυμάθεια του οποίου ήταν ανάλογη, στις κυριακάτικες εκδρομές τους τον συντρόφευε στην ανάγνωση του Ραμπελαί, του Θερβάντες και των λυρικών ποιημάτων του δέκατου έκτου αιώνα που απήγγελλαν εκ περιτροπής. «Τι ποιητής! Τι ποιητής!» 26 έγραφε ο Φλωμπέρ για τον Πιερ ντε Ρονσάρ. «Σου δίνει φτερά! Είναι καλύτερος από τον Βιργίλιο και οι εκρήξεις του λυρισμού του είναι αντάξιες ενός Γκαίτε. Σήμερα το πρωί, στη 1.30, απήγγειλα στίχους που μου προκάλεσαν τρομερή υπερένταση, τόση ευχαρίστηση δοκίμασα. Λες και κάποιος γαργαλούσε τις πατούσες μου. Έχουμε ξεμωραθεί τελείως και οι δυο μας, αφρίζουμε από το κακό μας και οικτίρουμε όποιον στον κόσμο αυτόν αγνοεί τον Ρονσάρ. Ο δύστυχος, σπουδαίος αυτός άνθρωπος, αν η σκιά του μπορεί να μας δει, πόσο ευτυχισμένη πρέπει να νιώθει!» Αυτές οι συναισθηματικές εξάρσεις à deux ήταν η κυριακάτικη κραιπάλη που ακολουθούσε ημέρες στωικού μόχθου, ο φελλός που πεταγόταν και απελευθέρωνε όλη την έξαψη την οποία ο Φλωμπέρ, όσο αφοσιωνόταν στην τέχνη του, κρατούσε, θαρρείς, κλεισμένη μέσα σε ένα μπουκάλι. Είναι βέβαιο ότι ο Μπουιλέ δεν ήταν μόνο η φωνή της κριτικής αλλά και ο ομοϊδεάτης, η οξύνοια του οποίου ωφέλησε όχι μόνο τη Μαντάμ Μποβαρύ, την οποία ο Φλωμπέρ τού διάβαζε κεφάλαιο προς κεφάλαιο και στη συνέχεια ενότητα προς ενότητα (150 σελίδες χωρίς διακοπή), αλλά και τη δουλειά της Λουίζ Κολέ, η οποία τους έστελνε συχνά ποιήματα και θεατρικά έργα για διόρθωση. Η Λουίζ, με ευχέρεια στο χειρισμό του λόγου υπό τις καλύτερες συνθήκες, είχε ίσως ακόμα μεγαλύτερη υπό τις χειρότερες, όταν τα χρέη, η δυστυχία και το στομφώδες ύφος συνδυάζονταν για να τη δραστηριοποιήσουν. Κάθε δύο χρόνια η Γαλλική Ακαδημία βράβευε με ένα σημαντικό ποσό το καλύτερο ποίημα, το περιεχόμενο του οποίου εξέφραζε το ρόλο της ως θεματοφύλακα της πολιτισμικής κληρονομιάς της Γαλλίας θίγοντας συγχρόνως και ζητήματα ηθικής βελτίωσης. Το 1851-52 ως θέμα είχε οριστεί το Μετραί, μια αγροτική αποικία κοντά στην Τουρ, η οποία είχε ιδρυθεί το 1838 με σκοπό την αναμόρφωση ατίθασων νεαρών. Το 1853-54 οι διαγωνιζόμενοι κλήθηκαν να τιμήσουν την Ακρόπολη, όπου ένας γάλλος αρχαιολόγος ονόματι Μπουλέ είχε πρόσφατα διεξαγάγει πολύ σημαντικές ανασκαφές. Με τη συνδρομή των βοηθών της στη Ρουέν και την παρασκηνιακή πίεση που άσκησαν στην Ακαδημία οι επίδοξοι μνηστήρες της (υπήρχαν τουλάχιστον δύο τέτοιοι), κέρδισε και τα δύο βραβεία. Αυτό την έσπρωξε στη συγγραφή ενός μακροσκελούς διδακτικού ποιήματος με τίτλο Le Poème de la femme [Ποίημα για τη γυναίκα], το οποίο θα περιέγραφε σε έξι ενότητες τις διάφορες μορφές σκλαβιάς που υφίσταντο οι γυναίκες στις πατριαρχικές κοινωνίες: την «Αγρότισσα», την «Υπηρέ- * Είχε πάνω από μία φορά προειδοποιήσει την ανιψιά του ότι οι κακές λογοτεχνικές συναναστροφές γίνονται μοιραία αντιληπτές στον γραπτό λόγο. 364
ΜΑΝΤΑΜ ΜΠΟΒΑΡΥ τρια», τη «Μοναχή», την «Αστή», την «Πριγκίπισσα», την «Καλλιτέχνιδα» (με εναλλακτικό τίτλο η «Ανώτερη γυναίκα»). Ο Φλωμπέρ επιτέλεσε το καθήκον του στο ρόλο του επιμελητή με την ίδια ευσυνειδησία που χαρακτήριζε και τη συγγραφή του. Μόνος ή με τον Μπουιλέ αφιέρωσε ολόκληρα απογεύματα στην «Αποικία του Μετραί» και στην «Αγρότισσα», και πολλές ώρες σε μια αλληλογραφία μέσω της οποίας την καθοδηγούσε αράδα προς αράδα σε ολόκληρη τη δουλειά της, αφαιρώντας τις επαναλήψεις και τις παρηχήσεις, επικρίνοντας τις μη σαφείς μεταφορές, καταγγέλλοντας τις κοινοτοπίες, διορθώνοντας τα γραμματικά της λάθη, προτείνοντας εναλλακτικούς στίχους. Ο έλεγχος της δουλειάς της Λουίζ θα του εξασφάλιζε μια πλήρους απασχόλησης εργασία αν δεν είχε να γράψει τη Μαντάμ Μποβαρύ. «Φανού φειδωλή» ήταν η επωδός του και την επαναλάμβανε ακούραστα με κάποια δόση νοσταλγίας, ίσως, για τη «βουβή τρυφερότητα» 27 των γυναικών της Ανατολής. Στο τέλος ενός αυστηρού γράμματος είκοσι σελίδων που συνέταξε στις 28 Νοεμβρίου του 1852 επισήμανε ότι οι παρατηρήσεις ήταν όλες δικές του, εφόσον ο Μπουιλέ δεν τον είχε επισκεφθεί εκείνη την Κυριακή. «Διόρθωνα επί έξι ώρες χωρίς να κουνηθώ» 28 ισχυρίστηκε. Όλα όσα αφήνω ασχολίαστα τα βρίσκω καλά ή εξαιρετικά, οπότε μην τρομάζεις. Οι διορθώσεις που έκανες είναι σε γενικές γραμμές σωστές. Πριν κάνεις οποιαδήποτε αλλαγή στην τελευταία ενότητα, σκέψου την καλά τουλάχιστον για μία εβδομάδα Έχεις στα χέρια σου ένα ωραίο έργο και πρέπει να το κάνεις αψεγάδιαστο. Κλασικό. Μπορείς. Το μόνο που χρειάζεσαι, παρορμητική μου εσύ, είναι υπομονή. Την προηγούμενη εβδομάδα πέρασα τέσσερις ολόκληρες ημέρες γράφοντας μια πολύ όμορφη σελίδα, σκοτώθηκα να την τελειώσω και τώρα τη σκίζω γιατί μου φαίνεται τελείως ξεκάρφωτη. Πρέπει πάντα να λαμβάνεις υπόψη σου το σύνολο Αύριο, πριν πάω στο σπίτι του αδελφού μου για το δείπνο, θα δώσω την «Αγρότισσα» στον Μπουιλέ βάζω στοίχημα ότι θα συμφωνήσει μαζί μου ως προς το τέλος. Θα του πω να σου γράψει μέσα στην εβδομάδα. Δεκαπέντε ημέρες αργότερα την ικέτευε ξανά να αφιερώνει χρόνο στο χτένισμα της δουλειάς της. «Μάθε να κάνεις σωστή αυτοκριτική, 29 αγαπημένη μου βάρβαρη». Όταν εκείνη διαμαρτυρήθηκε ότι ο φίλος της, ο Μπαμπινέ, ένας διακεκριμένος αστρονόμος, έβρισκε πολύ καλούς τους στίχους που ο ίδιος και ο Μπουιλέ θεωρούσαν αδέξιους, ο Φλωμπέρ ξέσπασε. «Ah! Musette, musette,* πόσο επιπόλαια είσαι! 30 Πρέπει να συνηθίσεις να στοχάζεσαι προτού γράψεις!» Ήταν σίγουρος ότι μπορούσε να γίνει πολύ καλύτερη διαφορετικά θα είχε χαρακτηρίσει τη δουλειά της άψογη, απλώς και μόνο για να την ξεφορτωθεί, «γιατί είναι φανερό πόσο προσκολλημένη είσαι στην εξοργιστική προχειρότητά σου». Όσο για τις απόψεις του Μπαμπινέ, τις απέρριψε συλ- * Ο Φλωμπέρ χρησιμοποιεί ως τρυφερή προσφώνηση την ποιητική λέξη musette που δηλώνει την γκάιντα (η οποία σημαίνει, κατ επέκταση, είδος λαϊκής μουσικής συνοδεία γκάιντας). Ίσως πιο συγκεκριμένα για τον ίδιο να ήταν ένα υποκοριστικό της μούσας. 365
ΦΛΩΜΠΕΡ λήβδην, υπονοώντας ότι ο φίλος της θα ήταν καλύτερα να ασχολείται με τη μελέτη του νυχτερινού ουρανού. «Επαναλαμβάνω για άλλη μια φορά ότι [τα δύο ρήματα για τα οποία διαφωνώ] είναι βλακώδη. Τώρα, αν θέλεις να τα κρατήσεις, κράτησέ τα. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που θα τα βρουν χαριτωμένα». Τον Μπουιλέ, ο οποίος δούλευε στο μυαλό του ένα ποίημα έξι χρόνια προτού αρχίσει να το γράφει, της τον έφερνε ως παράδειγμα υπομονής και ακεραιότητας χαρακτήρα. «Μέσα σε ένα μήνα αδιάκοπης εργασίας έγραψε μονάχα σαράντα στίχους, είναι όμως ολόσωστοι». Ανέφερε επίσης τη ρήση του Οράτιου ότι ένα έργο δεν θα έπρεπε να βλέπει το φως της ημέρας αν δεν είχε πρώτα περάσει οχτώ χρόνια στο σκοτάδι. Διατυπώνοντας τις επικρίσεις του σε μια γλώσσα που υποδήλωνε την αδιάκοπη πάλη μεταξύ του αρσενικού και του θηλυκού, την παρότρυνε να υιοθετήσει όχι μόνο τον σφιχτοδεμένο πεζό λόγο για τον οποίο ο ίδιος δήλωνε τον αποκλειστικό θαυμασμό του, αλλά και τη retenue, δηλαδή την αυτοσυγκράτηση, που ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τα αριστοκρατικά ανδρικά ιδεώδη. Θα την ανάγκαζε να μην συμπεριφέρεται τόσο ως γυναίκα σπαταλώντας τον εαυτό της στην ανάγκη της για συνεχή επιβεβαίωση, αλλά ως άντρας που έχοντας δεσμευτεί να υπηρετεί έναν ευγενή σκοπό στερεί από τον εαυτό του φθηνές ανταμοιβές. Ένας τέτοιου είδους άντρας ήταν ο Μπουιλέ. Ένας άλλος ο Φλωμπέρ. Τα μαρτύρια που υπέμενε στο γραφείο του φανέρωναν το μέγεθος του ανδρισμού του, όπως ακριβώς ο βιργιλικός ρυθμός συγγραφής της Μαντάμ Μποβαρύ υποστήριζε την πνευματική αποστολή του, και οι αγωνιώδεις αναφορές της προόδου που έχει κάνει (οι οποίες χρησίμευαν επίσης και ως δικαιολογία για τις παρατεταμένες απουσίες του από το Παρίσι) εμφανίζονται ξανά και ξανά σε ολόκληρη την αλληλογραφία τους. Αν η Λουίζ μπορούσε να φανταστεί έναν πιανίστα να παίζει με μολυβένιες μπάλες σε κάθε του δάχτυλο, τότε θα μπορούσε να φανταστεί και τον ίδιο να μοχθεί στο γραφείο του. «Από τότε που ειδωθήκαμε, 31 πριν από έξι εβδομάδες, έχω γράψει όλες κι όλες είκοσι πέντε σελίδες» την πληροφόρησε στις 24 Απριλίου του 1852. «Τις έχω τόσο πολλές φορές διορθώσει και καθαρογράψει, που τα μάτια μου καίνε». Η κακοκεφιά της, δήλωσε, ωχριούσε μπροστά στη δική του. «Μερικές φορές αναρωτιέμαι πώς είναι δυνατόν με τέτοια κούραση τα χέρια μου να μην έχουν πέσει ακόμη από το κορμί μου και το μυαλό μου να μην έχει γίνει κουρκούτι. Ζω μια σκληρή ζωή, στερημένη από όλες τις χαρές του έξω κόσμου, με μοναδικό μου στήριγμα ένα είδος αδιάκοπης οργής». Τα μεσάνυχτα της 15ης Μαΐου, της είπε, τον βρήκαν στη μέση μιας σελίδας στην οποία είχε αφιερώσει ολόκληρη την ημέρα. «Τη βάζω στην άκρη για να γράψω αυτό το γράμμα. 32 Άλλωστε, θα με βασάνιζε ίσως μέχρι αύριο το βράδυ γιατί πολλές φορές ψάχνω ώρες ολόκληρες να βρω μια λέξη και έχω ακόμα πολλές να βρω». Το κουρκούτι, ή bouillie, ήταν η αγαπημένη του λέξη. «Αν ήξερες μονάχα πόσα έχω περικόψει και τι κουρκούτι έχουν γίνει τα χειρόγραφά μου! Βρίσκω αποδεκτές μόνον εκατόν είκοσι σελίδες, αλλά έχω γράψει τουλάχιστον πεντακόσιες». Τον Ιανουάριο του 1853 ανήγγειλε ότι μέσα στους πέντε προηγούμενους μήνες το μυθιστόρημά του 366
ΜΑΝΤΑΜ ΜΠΟΒΑΡΥ είχε προχωρήσει μόνο κατά εξήντα πέντε σελίδες. «Τις ξαναδιάβασα προχτές 33 και τρόμαξα βλέποντας πόσο χρόνο είχα ξοδέψει για ένα τόσο ασήμαντο αποτέλεσμα Κάθε παράγραφος από μόνη της είναι καλή, και υπάρχουν σελίδες που είναι τέλειες, είμαι σίγουρος. Αλλά γι αυτόν ακριβώς το λόγο κάτι δεν πάει καλά. Πρόκειται για μια σειρά από καλογραμμένες παραγράφους που όμως σκοντάφτουν η μια πάνω στην άλλη, δεν κυλάνε. Πρέπει να τις ξεμοντάρω, να λασκάρω τους αρμούς, όπως λασκάρουμε το πανί της μαΐστρας για να του δώσουμε περισσότερο αέρα. Ξεθεώνομαι κυνηγώντας ίσως ένα τελείως παράλογο στην ουσία ιδανικό. Μπορεί τελικά το θέμα μου να απαιτεί διαφορετικό ύφος». Αυτό το μάταιο κυνήγι είχε αρχίσει στην παιδική του ηλικία, έγραψε, τότε που η Ζυλί, η υπηρέτρια, τον βοηθούσε να γράψει τις προτάσεις που σκαρφιζόταν. «Πάντα έβλεπα το στόχο να απομακρύνεται από μπροστά μου, 34 χρόνο με το χρόνο, πρόοδο με την πρόοδο. Πόσες φορές μού ξέφυγε από τα χέρια τη στιγμή που νόμιζα ότι τον είχα τσακώσει. Κι όμως, νιώθω ότι δεν πρέπει να πεθάνω, προτού αυτό το ύφος καταφέρει να ακουστεί όπως ακριβώς το έχω στο μυαλό μου και να επιβληθεί στις φωνές των παπαγάλων και των τζιτζικιών». 367