ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Σπουδαστήριο Κοινωνικής και Κοινοτικής Εργασίας Διεύθυνση: Θεανώ Καλλινικάκη & Αγάπη Κανδυλάκη Επιμέλεια/Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Ηλεκτρονική επεξεργασία: Κατερίνα Βαρουκτσή Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. Εικαστικό εξωφύλλου: Νικόλας Μαγκριώτης 2010 Εκδόσεις Τόπος & Θεανώ Καλλινικάκη [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN 978-960-6863-78-3 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΠΟΣ Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 Βιβλιοπωλείο Γενναδίου 6 10678, Αθήνα Τηλ.: 210 3221580 Fax: 210 3211246 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. www.toposbooks.gr

Θεανώ Καλλινικάκη Επιμέλεια Ποιοτικές μέθοδοι στην έρευνα της Κοινωνικής Εργασίας ΕΚΔΟΣΕΙΣ TOΠΟΣ

Αφιερώνεται στις/στους κοινωνικούς λειτουργούς, διδάκτορες, υποψήφιους διδάκτορες και μεταπτυχιακούς φοιτητές του Τμήματος Κοινωνικής Διοίκησης που εφήρμοσαν ποιοτικές μεθόδους έρευνας υπό την επίβλεψη της επιμελήτριας, την περίοδο 2000-2010.

Οι συγγραφείς του βιβλίου Χάρης Ασημόπουλος, Κοινωνικός λειτουργός, Δρ Πανεπιστημίου Bradford, επίκουρος καθηγητής στο ΤΕΙ Αθήνας. Αλεξάνδρα Βεργέτη, Κοινωνική λειτουργός, Msw, Δρ ΔΠΘ, επίκουρη καθηγήτρια στο ΤΕΙ Αθήνας. Θεανώ Καλλινικάκη, Καθηγήτρια Κοινωνικής Εργασίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Αγάπη Κανδυλάκη, Αναπληρώτρια καθηγήτρια Κοινωνικής Εργασίας και Πολυπολιτισμικότητας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Βασίλης Καραγκούνης, Κοινωνικός λειτουργός, Δρ ΔΠΘ, λέκτορας Κοινωνικής Εργασίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Γιώργος Καρπέτης, Κοινωνικός λειτουργός, Msw, Δρ ΔΠΘ, επίκουρος καθηγητής στο ΤΕΙ Αθήνας. Όλγα Κατσιάνη, Κοινωνική λειτουργός, ΜΑ-Εμψυχώτρια, υποψήφια διδάκτωρ ΔΠΘ. Μάνος Κωνσταντινίδης, Κοινωνικός λειτουργός, Msw, υποψήφιος διδάκτωρ UN Buenos Aires. Ελένη Μαυρογένη, Κοινωνική λειτουργός, ΜΑ-Ψυχολόγος, διδάκτωρ Παντείου Πανεπιστημίου, συνεργάτις του Κέντρου Ανθρώπινης Αναπαραγωγής, της Κλινικής Γένεσις Αθηνών. Σταύρος Πάρλαλης, Κοινωνικός λειτουργός, Δρ Πανεπιστημίου Edinburg, λέκτορας Πανεπιστημίου Frederic (Κύπρος). Χαράλαμπος Πουλόπουλος, Κοινωνικός λειτουργός, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Bradford, διευθυντής του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ), πρόεδρος της επιστημονικής και συμβουλευτικής επιτροπής της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Θεραπευτικών Κοινοτήτων (W.F.T.C.) και αντιπρόεδρος του Δ.Σ. της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Θεραπευτικών Κοινοτήτων (E.F.T.C.). Γιώργος Τσιώλης, Επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. 9

Περιεχόμενα Οι συγγραφείς του βιβλίου 9 Πρόλογος 17 Μέρος Α Μέθοδοι και μέσα ποιοτικής έρευνας στην Κοινωνική Εργασία I. Η έρευνα στην Κοινωνική Εργασία, Θεανώ Καλλινικάκη 23 1. Ο πολύσημος χαρακτήρας της έρευνας στην Κοινωνική Εργασία 23 2. Η περιγραφική, επιτόπια έρευνα 45 3. Η έρευνα που τεκμηριώνει την αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων 48 4. Η έρευνα πρακτικής 55 5. Αξιολόγηση προγράμματος και υπηρεσιών 61 6. Η έρευνα εκτίμησης αναγκών 66 7. Η έρευνα αποτίμησης της κλινικής πρακτικής 69 8. Η «φωνή» των απευθυνομένων και ωφελουμένων από την πρακτική της Κοινωνικής Εργασίας 73 9. Η διεπιστημονική έρευνα 77 II. Η ποιοτική έρευνα σε «ευαίσθητα ζητήματα» στο πεδίο της Κοινωνικής Εργασίας, Αγάπη Κανδυλάκη 83 1. Εισαγωγή 83 2. Έρευνες σε ευαίσθητα ζητήματα 84 3. Η ανάδειξη του «λόγου» μέσα από την εις βάθος συνέντευξη 87 4. Η ποιοτική έρευνα μία πρόκληση απέναντι στην αντικειμενικότητα, τη γενίκευση και την απόλυτη αλήθεια 94 5. Κοινές αξίες και χαρακτηριστικά της Κοινωνικής Εργασίας και της ποιοτικής έρευνας σε ευαίσθητα ζητήματα 95 6. Εμπόδια και καθ οδόν προβλήματα 97 7. Αντί επιλόγου 98 11

Ποιοτικές μέθοδοι στην έρευνα της Κοινωνικής Εργασίας III. Ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας στην ποιοτική έρευνα, Θεανώ Καλλινικάκη 101 1. Αξιοπιστία και εγκυρότητα 102 2. Ανωνυμία - εμπιστευτικότητα 106 3. Συγκατάθεση συμμετεχόντων 107 4. Πρόκληση βλάβης στα υποκείμενα της έρευνας 111 5. Προστασία των δεδομένων και των συμπερασμάτων 112 IV. Μέθοδοι και μέσα ποιοτικής έρευνας, Θεανώ Καλλινικάκη 115 1. Επιλογή του ερωτήματος πεδίου έρευνας και σχεδιασμός της έρευνας 121 2. Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας 126 3. Αποσαφήνιση του σκοπού και των στόχων της έρευνας 131 4. Προετοιμασία της εισόδου του ερευνητή στο πεδίο διεξαγωγής της έρευνας 132 5. Επιλογή δειγματοληπτικών μονάδων 135 6. Ο ερευνητής ως εργαλείο και μέσο της έρευνας 140 V. Παραγωγή ποιοτικών δεδομένων, Θεανώ Καλλινικάκη 149 1. Οι μελέτες περίπτωσης 152 2. Η συμμετοχική παρατήρηση 156 3. Η εις βάθος συνέντευξη 161 4. Η βιογραφική αφηγηματική προσέγγιση, Γιώργος Τσιώλης 166 5. Έρευνα δράση 188 6. Τεκμήρια (γραπτό, οπτικό υλικό, αρχεία) 192 7. Η ομαδικά εστιασμένη συνέντευξη, Χαράλαμπος Πουλόπουλος 194 VI. Οργάνωση, ταξινόμηση και ανάλυση ποιοτικών δεδομένων, Θεανώ Καλλινικάκη 207 1. Ημερολόγιο και σημειώσεις 209 2. Απομαγνητοφώνηση, μεταφορά του προφορικού λόγου στον γραπτό 210 12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3. Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων 212 4. Σύγκριση δεδομένων, αναστοχασμός 223 5. Η συγγραφή 224 Βιβλιογραφία 229 ΜΕΡΟΣ Β Εφαρμογές και αξιοποίηση της ποιοτικής έρευνας I. Η ζωή σε ένα ψυχιατρείο στην Ελλάδα: Μελέτη περίπτωσης με συμμετοχική παρατήρηση, Χάρης Ασημόπουλος 243 1. Εισαγωγή 243 2. Η μελέτη «Αναζητώντας τον μίτο της Αριάδνης: Ο λαβύρινθος ενός ψυχιατρείου» 244 3. Η συμμετοχική παρατήρηση 246 4. Τα αποτελέσματα της μελέτης της καθημερινής ζωής στο ψυχιατρείο 248 5. Η συμμετοχική παρατήρηση στο ψυχιατρικό πεδίο 260 6. Σύνοψη 265 II. Κλινική Κοινωνική Εργασία με γονείς. Η ευρετική προσέγγιση στη μελέτη περίπτωσης, Γιώργος Καρπέτης 269 1. Εισαγωγή 269 2. Η μεθοδολογία της έρευνας 273 3. Κατηγοριοποίηση των ερευνητικών δεδομένων 278 4. Ανάλυση των δεδομένων 282 5. Αποτελεσματικότητα της παρέμβασης στους γονείς 299 6. Συμπεράσματα 302 III. Μελέτη περίπτωσης στην Κλινική Κοινωνική Εργασία, Αλεξάνδρα Βεργέτη 309 1. Εισαγωγή 309 13

Ποιοτικές μέθοδοι στην έρευνα της Κοινωνικής Εργασίας 2. Η μεθοδολογία της έρευνας 310 3. Αίτημα και σύντομο ιστορικό της οικογένειας 314 4. Εστίαση στην κρίση: Στρεσογόνα γεγονότα και εκλυτικός παράγοντας 315 5. Εκτίμηση προβλημάτων κρίσης στην οικογένεια 317 6. Διεργασία επίλυσης προβλημάτων κρίσης στην οικογένεια 327 7. Αξιολόγηση της παρέμβασης 336 8. Συμπεράσματα 340 IV. Η ψυχοκοινωνική διάσταση της υπογονιμότητας: Ο λόγος των γυναικών, Ελένη Μαυρογένη 345 1. Εισαγωγή 345 2. Το κοινωνιοψυχολογικό πλαίσιο της υπογονιμότητας 346 3. Επιλογή της μεθόδου 349 4. Παρουσίαση των αποτελεσμάτων 351 5. Συμπεράσματα 381 6. Επίλογος 386 V. Μέθοδοι ποιοτικής έρευνας στην κοινοτική εργασία: Μελέτη περίπτωσης μιας πιλοτικής παρέμβασης σε έναν πολυπολιτισμικό Δήμο στη Θράκη, Βασίλης Καραγκούνης 389 1. Εισαγωγή 389 2. Η έρευνα στην κοινοτική εργασία 391 3. Η μελέτη περίπτωσης της πιλοτικής παρέμβασης στον Δήμο Αιγείρου 395 4. Διεξαγωγή της πρώτης φάσης της έρευνας: Μέθοδοι συλλογής δεδομένων, ευρήματα 396 5. Διεξαγωγή της δεύτερης φάσης της έρευνας: Σχεδιασμός της πιλοτικής κοινοτικής παρέμβασης συλλογή και ανάλυση των δεδομένων δεύτερης φάσης 402 6. Συμπερασματικές σκέψεις 406 14

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ VI. Μελέτη παρέμβασης για την καλλιέργεια της επικοινωνίας των μαθητών μιας πολυπολιτισμικής τάξης στη Θράκη, Όλγα Κατσιάνη 411 1. Εισαγωγή 411 2. Η μεθοδολογία της έρευνας 412 3. Συμπεράσματα 426 VII. Μελέτη εμπειριών και αντιλήψεων οροθετικών ατόμων (HIV) με χρήση της εις βάθος και της ομαδικά εστιασμένης συνέντευξης, Μάνος Κωνσταντινίδης 429 1. Εισαγωγή 429 2. Η μεθοδολογία της έρευνας 430 3. Ανάλυση-συζήτηση των αποτελεσμάτων της έρευνας 446 4. Αντί επιλόγου 458 VIII. Μελέτη της απο-ιδρυματοποίησης ως διαδικασίας οργανωτικής αλλαγής στη Σκωτία, Σταύρος Κ. Πάρλαλης 463 1. Εισαγωγή 463 2. Ερευνητικά ερωτήματα 463 3. Η μεθοδολογία της έρευνας 464 4. Διεξαγωγή της έρευνας 465 5. Ανάλυση δεδομένων 466 6. Αποτελέσματα της έρευνας 468 7. Επίλογος 472 Παράρτημα 481 15

Πρόλογος Το παρόν βιβλίο εισάγει τον αναγνώστη στη δομή και τις ιδιότητες της κοινωνικής έρευνας, η οποία διεξάγεται στο πεδίο μιας εφαρμοσμένης κοινωνικής επιστήμης, της κοινωνικής εργασίας και ειδικότερα σε αυτήν που αφορά στην κλινική πρακτική της και αποβλέπει στη βελτιστοποίηση των παρεμβάσεων που αναπτύσσει και στην αποτίμηση της αποτελεσματικότητας-αποδοτικότητάς τους. Οι μέθοδοι ποιοτικής έρευνας έχουν ευρεία εφαρμογή στην έρευνα της κοινωνικής εργασίας επειδή παρουσιάζουν ομοιότητες με τις μεθόδους προσέγγισης και μελέτης της ανθρώπινης εμπειρίας, τις οποίες υιοθετεί η γενική-διαμεθοδική και κυρίως η κλινική κοινωνική εργασία. Τόσο η ποιοτική έρευνα όσο και η κοινωνική εργασία εντρυφούν σε ευαίσθητα, πολυδιάστατα, πολύσημα βιώματα σχέσεων με σημαντικούς άλλους και σε εμπειρίες απώλειας και τραύματος, δίνοντας έμφαση στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πλαισίου εντός του οποίου έχουν συμβεί και σε εκείνο το πλαίσιο εντός του οποίου εκτυλίσσεται η κλινική συνεδρία ή η συνάντηση ερευνητή-ερευνωμένου. Παράλληλα, ευνοούν διαφορετικές οπτικές και διεπιστημονικές προσεγγίσεις, αναζητώντας γόνιμες συνθέσεις μεταξύ διαφορετικών πεδίων και βαθμών εμπλοκής χωρίς αμοιβαίους περιορισμούς. Κύριες μέθοδοι παραγωγής δεδομένων στην ποιοτική έρευνα είναι η εις βάθος συνέντευξη, η βιογραφία, η συμμετοχική παρατήρηση, η έρευνα αρχείων, οι «μελέτες περίπτωσης», οι «αφηγήσεις ζωής» και οι «ιστορίες οικογενειών», που όλες αποτελούν εργαλεία πρακτικής και καθιερωμένες προσεγγίσεις στην κλινική πρακτική και την έρευνα της κοινωνικής εργασίας. Tόσο η ποιοτική έρευνα όσο και η κοινωνική εργασία έχουν αφετηρία το σημείο «όπου βρίσκονται τα άτομα» και ύστερα από εξασφάλιση της συναίνεσής τους δίνουν τον λόγο στο πλαίσιο μιας αλληλεπίδρασης ακροατή-αφηγητή, όπου και οι δύο συνυφαίνουν το νόημα και κτίζουν από κοινού τη γνώση-κατανόηση της μελετώμενης κατάστασης, των αιτίων και των επιπτώσεών της. 17

Ποιοτικές μέθοδοι στην έρευνα της Κοινωνικής Εργασίας Ο ερευνητής, κατ αναλογία της στάσης του κλινικού κοινωνικού λειτουργού, είναι εξαρχής και παραμένει ανοικτός, ευέλικτος και αυθεντικός, αποφεύγοντας συνειδητά τη στάση αποστασιοποίησης που υιοθετεί ο «ειδικός», ο οποίος θεωρεί ότι κατέχει την αλήθεια ή και την απόλυτη γνώση του φαινομένου ή της εμπειρίας που του αναφέρει ο συνομιλητής του. Ο ίδιος ο κοινωνικός λειτουργός αναζητεί τη νέα γνώση που προκύπτει από την έρευνα, όχι μόνο ως ερευνητικό προϊόν/αποτέλεσμα αλλά κυρίως ως διεργασία, που φωτίζει όσο το δυνατόν περισσότερες πτυχές του τρόπου σκέψης, των γεγονότων και των καταστάσεων ζωής. Διεισδύει στη σκέψη όπως αυτή διαμορφώνεται από το αξιακό σύστημα, την αίσθηση και πρόσληψη της ατομικής εμπειρίας και τις προσδοκίες του συνομιλητή του. Η διατήρηση της επερώτησης σε όλα τα στάδια της ερευνητικής διαδικασίας «τι», «γιατί;», «πώς;», «ποιες οι συνέπειες;», «ποια προσέγγιση αποδίδει στην αποκάλυψη των σημαντικότερων/κύριων πτυχών;» είναι αντίστοιχη με την ηχώ που συνοδεύει τον κλινικό στις συνεδρίες παρέμβασης που διεξάγει, ανεξάρτητα αν αποσκοπεί σε πρόληψη ή αντιμετώπιση-αλλαγή. Οι συμμετέχοντες καλούνται να παράγουν τις δικές τους ιδέες και να εκφράζουν τις προτεραιότητές τους από τη δική τους σκοπιά, στον δικό τους χρόνο και στη δική τους γλώσσα. Η πρακτική της ποιοτικής έρευνας, όπως και η πρακτική της κοινωνικής εργασίας, είναι κατ εξοχήν αναστοχαστική και δομείται στη βάση αποφάσεων και δράσης του ερευνητή και του κλινικού αντίστοιχα, οι οποίες λαμβάνονται ύστερα από διεξοδική, εξαντλητική συμπερίληψη των περιστάσεων και των συγκεκριμένων πλαισίων, εντός των οποίων συμβαίνει το μελετώμενο φαινόμενο, καθώς και του πεδίου εντός του οποίου διεξάγεται η έρευνα. Η συνάρθρωση του ατομικού με το συλλογικό, του υποκειμενικού με το αντικειμενικό, η συνεκτίμηση της υποκειμενικότητας του ερευνητή ή του παρεμβαίνοντα στην περίπτωση της πρακτικής της κοινωνικής εργασίας, η μελέτη όχι μόνο ατόμων αλλά και σχημάτων οικογένειας και ομάδων (ομαδικά εστιασμένες συνεντεύξεις, παρατήρηση ομαδικών δραστηριοτήτων κ.λπ.), η πραγματοποίηση συναντήσεων στον χώρο διαβίωσης των υποκειμένων (κατοικία, εκπαίδευση, εργασία, νοσηλεία, ψυχαγωγία κ.ά.) είναι μερικά από τα σημεία σύμπτωσης της οπτικής και πρακτικής της κοινωνικής εργασίας με την οπτική και την εφαρμογή της ποιοτικής έρευνας. 18

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Στόχος του βιβλίου είναι να παρακινήσει τους επαγγελματίες να επεκτείνουν το πεδίο δράσης τους στην έρευνα, προκειμένου να αναδειχθεί η σημασία του «λόγου» που αναπτύσσουν, η αξία των παρεμβάσεων που αναλαμβάνουν και η συμβολή τους στην ανατροπή της ισχύουσας ελλειμματικής κοινωνικής πρόνοιας και των καταστάσεων συγκάλυψης ή και αμνήστευσής της. Εφαρμόζοντας ποιοτική μεθοδολογία, ο κοινωνικός λειτουργός αξιοποιεί κλινικές δεξιότητες, όπως η ευελιξία, η σχολαστική τήρηση της δεοντολογίας, η κριτική στάση, ο αναστοχασμός, η συνειδητή αποφυγή ταύτισης, η αυτοπειθαρχία, η ετοιμότητα για διαχείριση του απροσδόκητου και της αβεβαιότητας κ.ά., δεξιότητες οι οποίες απαιτούν συνειδητή άσκηση αλλά και διαρκή καλλιέργεια και εμβάθυνση. Το βιβλίο αναδεικνύει πτυχές που αφορούν στους κλινικούς ερευνητές, όπως η κριτική απόσταση, η ευελιξία, η ενσυναίσθηση, η μη προϊδεασμένη αντίληψη, ζητήματα καταγραφής και ανάλυσης του υλικού, και στα πολύσημα ζητήματα δεοντολογίας που ανακύπτουν κατά τη διεξαγωγή της έρευνας αλλά και κατά τη δημοσιοποίηση των ευρημάτων. Αναφέρεται στις μεθόδους διεξαγωγής και ανάλυσης της ποιοτικής έρευνας στο πεδίο και στους σκοπούς της κοινωνικής εργασίας. Τέλος, περιλαμβάνει παραδείγματα αξιοποίησης διαφορετικών μεθόδων ποιοτικής έρευνας σε έρευνες που έχουν διεξαγάγει πολύπειροι αλλά και νέοι Έλληνες κοινωνικοί λειτουργοί, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Στην παρουσίαση των ερευνών αυτών διατηρήσαμε το ύφος του κάθε συγγραφέα και τη δομή των κειμένων τους. Θεανώ Καλλινικάκη Κομοτηνή, Ιούνιος 2010 19