ΠΑΡΑΔΟΣΕΟ Π.1 - ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΟ ΤΛΙΚΟ

ΖΑΝΝΟ ΔΡΑΚΟΠΟΤΛΟ & ΙΑ Ο.Ε. ΕΡΓΟ: «ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΟΤ ΤΛΙΚΟΤ ΓΙΑ ΣΙ ΑΝΑΓΚΕ ΚΑΣΑΡΣΙΗ 120 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΣΙΩΝ ΤΓΕΙΑ» αρ. πρωτ. 53/2012 ΠΑΡΑΔΟΣΕΟ Π.1 - ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΟ ΤΛΙΚΟ ΘΕΜΑΣΙΚΗ ΕΝΟΣΗΣΑ 6 ΔΙΕΡΕΤΝΗΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΣΩΝ ΤΓΕΙΑ ΣΗΝ ΚΟΙΝΟΣΗΣΑ «ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΔΚΠΑΙΓΔΤΣΙΚΟΤ ΤΛΙΚΟΤ ΚΑΙ ΚΑΣΑΡΣΙΗ ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΙΩΝ ΤΓΔΙΑ ΣΩΝ ΝΗΩΝ ΒΟΡΔΙΟΤ ΑΙΓΑΙΟΤ ΣΟ ΥΔΓΙΑΜΟ ΚΑΙ ΣΗΝ ΤΛΟΠΟΙΗΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΣΩΝ ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΣΗ ΤΓΔΙΑ ΣΑ ΠΛΑΙΙΑ ΣΗ ΠΡΩΣΟΒΑΘΜΙΑ ΦΡΟΝΣΙΓΑ ΤΓΔΙΑ» κωδικόρ MIS 377006, Δπισειπηζιακό Ππόγπαμμα «Ανάπηςξη Ανθπώπινος Γςναμικού» 30 ΜΑΪΟΤ 2013 Με ηην ζσγτρημαηοδόηηζη www.ygeiapronoia.gr ηης Εσρωπαϊκής Ενωζης www.epanad.gov.gr www.espa.gr

ΠΙΝΑΚΑ ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΩΝ ΡΙΝΑΚΑΣ ΡΕΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... 1 1 Ειςαγωγι... 2 2 Εννοιολογικόσ προςδιοριςμόσ τθσ εκτίμθςθσ αναγκϊν υγείασ... 4 3 Θεωρίεσ για τθν εκτίμθςθ αναγκϊν υγείασ... 6 4 Τα ςτάδια ανάπτυξθσ τθσ εκτίμθςθσ αναγκϊν υγείασ... 10 5 Οι θλικιωμζνοι ωσ κατεξοχιν χριςτεσ υπθρεςιϊν υγείασ... 14 6 Επιδθμιολογικά δεδομζνα νοςθρότθτασ... 18 7 Ρρωτοβάκμια Φροντίδα Υγείασ και εκτίμθςθ αναγκϊν υγείασ των θλικιωμζνων... 26 8 Βιβλιογραφία... 29 9 Ερωτιςεισ - Απαντιςεισ... 33 9.1 Ερωτιςεισ... 33 9.2 Απαντιςεισ Ερωτιςεων... 37 1

«Άνευ των αναγκαίων αδφνατον και ηθν και εφ ηθν» Αριςτοτέλησ, 384-322 π.χ 1 Ειςαγωγή Η πρόοδοσ τθσ ιατρικισ επιςτιμθσ ςτθν πρόλθψθ και τθ κεραπεία των χρόνιων πακιςεων και των επιπλοκϊν τουσ είναι ςθμαντικζσ τα τελευταία χρόνια. Εντοφτοισ, ςτουσ θλικιωμζνουσ υπάρχουν ακόμθ πολλζσ αιτίεσ νοςθρότθτασ που κα μποροφςαν να προλθφκοφν, ενϊ πολλοί υποφζρουν κακθμερινά από χρόνιεσ ςωματικζσ και ψυχικζσ αναπθρίεσ, τόςο ςτισ κοινωνίεσ που ζχει ςυντελεςτεί θ δθμογραφικι γιρανςθ, όςο και ςε αυτζσ που τϊρα ςυντελείται. Η ςυνεχισ αφξθςθ των προςφερόμενων ιατρικϊν υπθρεςιϊν και παρεμβάςεων υψθλισ τεχνολογίασ δε φαίνεται να είναι από μόνθ τθσ ικανι να βελτιϊςει τθν υγεία του πλθκυςμοφ χωρίσ τθν εφαρμογι πολιτικϊν βελτίωςθσ τθσ προςβαςιμότθτασ και τθσ ανταπόκριςθσ των υπθρεςιϊν ςτισ ανάγκεσ του πλθκυςμοφ. Η επιδείνωςθ των κοινωνικϊν ςυνκθκϊν αποτελεί ζνα μεγάλο παράγοντα κινδφνου, ειδικά για τουσ θλικιωμζνουσ. Ππωσ δείχνουν τα δεδομζνα τθσ κνθςιμότθτασ, κυρίωσ ςτισ Ανατολικζσ χϊρεσ τθσ Ευρϊπθσ, θ επίτευξθ ενόσ υψθλοφ προςδόκιμου επιβίωςθσ κατά τθ διάρκεια του 20ου αιϊνα εφκολα ανατρζπεται με τθν αλλαγι των κοινωνικϊν ςυνκθκϊν Τα ςυςτιματα υγείασ φαίνεται πωσ ζχουν αμελιςει τουσ θλικιωμζνουσ, ειδικά αυτοφσ πάνω από τα 75 ζτθ. Υπάρχουν αυξθμζνεσ ενδείξεισ ότι δεν παρουςιάηονται ςθμαντικζσ θλικιακζσ διαφορζσ ςτθ κνθςιμότθτα ι νοςθρότθτα για μια πλειάδα παρεμβάςεων (καρδιοπνευμονικι αναηωογόνθςθ, ςτεφανιογραφία, αορτοςτεφανιαία παράκαμψθ, μεταμοςχεφςεισ, περιτοναϊκι κάκαρςθ). Η φυςιολογικι θλικία είναι πιο ςθμαντικι από τθ χρονολογικι, όταν πρόκειται να παρκοφν αποφάςεισ ςχετικά με θλικιακά όρια ςτθν εφαρμογι ι όχι μιασ κεραπευτικισ παρζμβαςθσ. Ραρ όλα αυτά, ςφγχρονεσ κεραπείεσ, όπωσ π.χ. θ κρομβόλυςθ ςε εμφραγματίεσ, ςυχνά δεν εφαρμόηονται ςε θλικιωμζνουσ μόνο από προκατάλθψθ. Η εφαρμογι επιδθμιολογικϊν μεκόδων ςτθν εκτίμθςθ αναγκϊν υγείασ, τθν αξιολόγθςθ των υπθρεςιϊν και ςτθν ανάπτυξθ πολιτικϊν δθμόςιασ υγείασ είναι απαραίτθτεσ, αλλά 2

πολλζσ φορζσ εφαρμόηονται χωρίσ να λαμβάνονται υπ όψθ οι ιδιαιτερότθτεσ των θλικιωμζνων. Η κλαςικι, επικεντρωμζνθ ςτθ νόςο, ιατρικι προςζγγιςθ ςυχνά αποτυγχάνει να ανιχνεφςει τισ πραγματικζσ ανάγκεσ του ατόμου, όπωσ αυτζσ φαίνονται μζςα από το πρίςμα τθσ ίδιασ αντίλθψθσ που ζχει για τθν υγεία του, τισ βιολογικζσ του δυνατότθτεσ, τθν ποιότθτα τθσ ηωισ του, ακόμθ και τθ ςτάςθ του απζναντι ςτο κάνατο. Οι υπθρεςίεσ υγείασ, παρά τθ εξειδίκευςθ, το υψθλό τουσ κόςτοσ και τθν ανκρϊπινθ εργαςία που καταβάλλεται, είναι τισ περιςςότερεσ φορζσ περιχαρακωμζνεσ ςτα ςτενά πλαίςια του νοςοκομείου, αδυνατϊντασ να προςεγγίςουν τισ διαφορετικζσ ανάγκεσ που αναδφονται ςτο περιβάλλον τθσ κοινότθτασ, ενϊ ςυχνά τα μικρά προβλιματα υγείασ, παρ ότι επιδροφν ςτθν ποιότθτα ηωισ και μποροφν να προκαλζςουν ςθμαντικι αναπθρία, υποτιμϊνται. Η αντιμετϊπιςθ των ςυνθκιςμζνων χρόνιων και οξζων προβλθμάτων υγείασ ςε πρϊτο επίπεδο και θ παρακολοφκθςθ των αςκενϊν που ζχουν λάβει εξειδικευμζνθ κεραπεία από ζνα δευτεροβάκμιο ι τριτοβάκμιο κζντρο είναι το κατ εξοχιν πεδίο παρζμβαςθσ τθσ Ρρωτοβάκμιασ Φροντίδασ Υγείασ (Ρ.Φ.Υ.). Στο πλαίςιο τθσ Ρ.Φ.Υ. είναι εφικτι θ γνϊςθ των πραγματικϊν ςυνκθκϊν διαβίωςθσ του ανκρϊπου, θ καταγραφι των ςτάςεων και ςυμπεριφορϊν του και θ προςπάκεια παρζμβαςθσ για τθν άρςθ των διαφόρων παραγόντων κινδφνου. Η διεπαγγελματικι ςυνεργαςία των διαφόρων λειτουργϊν υγείασ προςφζρει διαφορετικζσ οπτικζσ γωνίεσ ςτθν προςζγγιςθ των προβλθμάτων υγείασ και περιςςότερεσ, πολυποίκιλεσ λφςεισ. Η προςωπικι, μόνιμθ επαφι με ζνα ςτακερό πλθκυςμό ευκφνθσ δίνει τθ δυνατότθτα τθσ επζνδυςθσ ςτο χρόνο, ϊςτε μζςα από πολλαπλζσ ευκαιρίεσ να γίνει βακφτερθ διερεφνθςθ των προβλθμάτων υγείασ και να αναηθτθκοφν εφικτζσ και μακροπρόκεςμεσ λφςεισ. Στθν Ελλάδα, θ αξιολόγθςθ των αναγκϊν υγείασ των θλικιωμζνων ςτθν κοινότθτα είναι δυςχερισ λόγω τθσ ανυπαρξίασ οργανωμζνου ςυςτιματοσ καταγραφισ των επιδθμιολογικϊν δεδομζνων ςτθν ΡΦΥ. Ραρά τισ προςπάκειεσ που ζχουν γίνει από μεμονωμζνουσ ερευνθτζσ ι επιςτθμονικζσ ομάδεσ, απουςιάηει θ ςυςτθματικι καταγραφι τθσ νοςθρότθτασ, των παραγόντων κινδφνου και των κοινωνικϊν παραγόντων που επθρεάηουν τθν υγεία του πλθκυςμοφ. Στα υποκεφάλαια που κα ακολουκιςουν αναλφονται ζννοιεσ, όπωσ: εκτίμθςθ αναγκϊν υγείασ, κεωρίεσ εκτίμθςθσ αναγκϊν, θλικιωμζνοι χριςτεσ υπθρεςιϊν υγείασ, νοςθρότθτα θλικιωμζνων και Ρρωτοβάκμια Φροντίδα Υγείασ. 3

2 Εννοιολογικόσ προςδιοριςμόσ τησ εκτίμηςησ αναγκών υγείασ Ρολλζσ μελζτεσ ςτθ διεκνι βιβλιογραφία αναφζρονται ςτθν εκτίμθςθ αναγκϊν υγείασ (health needs assessment) ωσ το μζςο, το οποίο δίνει τθ δυνατότθτα να μάκει κανείσ περιςςότερα για τισ ανάγκεσ υγείασ τόςο των αςκενϊν όςο και του πλθκυςμοφ ςε τοπικό ι εκνικό επίπεδο. Η εκτίμθςθ αναγκϊν παρζχει ζνα ξεκάκαρο πλαίςιο αντικειμενικϊν ςτόχων για τισ ακάλυπτεσ ανάγκεσ φροντίδασ και επθρεάηει τθν πολιτικι για τθν Υγεία κακορίηοντασ προτεραιότθτεσ και κάνοντασ ορκολογικι κατανομι των πόρων (Wright,1998). Ζνασ άλλοσ δυναμικόσ οριςμόσ του παραπάνω ςυγγραφζα για τθν εκτίμθςθ των αναγκϊν υγείασ τισ προςδιορίηει ωσ τθ ςυςτθματικι δζςμθ ενεργειϊν με τθν οποία τα άτομα ενκαρρφνονται να ςκεφτοφν και να αποκτιςουν γνϊςεισ ςχετικά με τθν υγεία τουσ, αναλαμβάνουν δράςθ, ςχεδιάηουν και ςυμμετζχουν ενεργά για τθ βελτίωςθ τθσ υγείασ τουσ. Η παραπάνω διαδικαςία περιλαμβάνει τρία βαςικά ςθμεία: τθν αρχι τθσ βελτίωςθσ (improvement), τθν αρχι τθσ ολοκλιρωςθσ (integration) και τθν αρχι τθσ ςυμμετοχισ (involvement). Ο Bradshaw (1972) διζκρινε τζςςερα είδθ αναγκϊν: o o o o τθν διαπιςτωμζνθ ανάγκθ, κατά τθν οποία ο επαγγελματίασ υγείασ ορίηει ωσ ανάγκθ ανάλογα με τθν κατάςταςθ που εξετάηει, μπορεί δε να μεταβάλλεται λόγω τθσ εξζλιξθσ τθσ γνϊςθσ ι κοινωνικϊν αλλαγϊν. τθν αιςκανόμενθ, αυτι, δθλαδι, που αντιλαμβάνεται το άτομο ι το ςτενό του περιβάλλον. τθν εκφραηόμενθ, όταν θ ανάγκθ μετατρζπεται ςε ηιτθςθ υπθρεςιϊν υγείασ ι κοινωνικισ φροντίδασ και τθ ςυγκριτικι ανάγκθ, αυτι που προκφπτει όταν οι ανάγκεσ ενόσ πλθκυςμοφ, που χρθςιμοποιεί ςυγκεκριμζνεσ υπθρεςίεσ υγείασ, αντιςτοιχιςτοφν ςε ζναν πλθκυςμό με παρόμοια χαρακτθριςτικά. Μια άλλθ διάκριςθ των αναγκϊν υγείασ είναι ο διαχωριςμόσ τουσ ςε «ςυνειδθτζσ» (αντιλθπτζσ) και «μθ ςυνειδθτζσ» (μθ αντιλθπτζσ) ανάγκεσ. Η διάκριςθ αυτι είναι χριςιμθ λόγω του γεγονότοσ ότι θ ηιτθςθ υγειονομικϊν υπθρεςιϊν προκφπτει από τισ «ςυνειδθτζσ» 4

ανάγκεσ υγείασ παρ όλο που θ αντιςτοιχία των δφο όρων δεν είναι απόλυτθ, αφοφ αφενόσ άτομα με «ςυνειδθτζσ» ανάγκεσ υγείασ ςυχνά δεν προςφεφγουν ςτισ υπθρεςίεσ υγείασ, αφετζρου δε θ ηιτθςθ δεν ςθμαίνει πάντα τθν φπαρξθ αναγκϊν, αλλά μπορεί να υπαγορεφεται από κοινωνικά κίνθτρα, διαφιμιςθ ι νευρωςικζσ διαταραχζσ (Τριχόπουλοσ, 1982). Οι παράγοντεσ που προςδιορίηουν τισ ανάγκεσ υγείασ μπορεί να είναι επιδθμιολογικοί, οικολογικοί, κοινωνιολογικοί και οικονομικοί (Κυριόπουλοσ και ςυν., 1999). Η προςζγγιςι τουσ επομζνωσ επιτυγχάνεται μζςω δεικτϊν επιπολαςμοφ ι επιπτϊςεωσ τθσ νόςου, μετριςεισ για τισ ςφγχρονεσ και μελλοντικζσ επιπτϊςεισ τθσ κοινωνικοοικονομικισ ανάπτυξθσ ςτα οικοςυςτιματα, κοινωνιολογικζσ ζρευνεσ και οικονομετρικά υποδείγματα ςχετικά με τθν προςφορά, ηιτθςθ, αποτελεςματικότθτα και αποδοτικότθτα των υπθρεςιϊν υγείασ. Επομζνωσ, «ανάγκθ» είναι οι καταςτάςεισ που πικανϊσ να γίνουν «ηιτθςθ», οπότε οι ανάγκεσ υγείασ μποροφν να οριςκοφν ωσ θ διαφορά μεταξφ παρατθροφμενων και ιδεωδϊν επιπζδων υγείασ. Σε ςχζςθ με τισ υπθρεςίεσ υγείασ το «ιςοδφναμο τθσ ανάγκθσ» μπορεί να εκφραςτεί από τουσ απαιτοφμενουσ πόρουσ για να προςφερκοφν υπθρεςίεσ που κα ικανοποιοφν αυτι τθν ανάγκθ (Donabedian, 1973). 5

3 Θεωρίεσ για την εκτίμηςη αναγκών υγείασ Σφμφωνα με τουσ Billings και Cowley (1995) υπάρχουν τρεισ κφριεσ προςεγγίςεισ για τθν εκτίμθςθ αναγκϊν υγείασ ςτθν Κοινότθτα, θ κοινωνιολογικι, θ επιδθμιολογικι και θ προςζγγιςθ από τθν πλευρά των οικονομικϊν τθσ υγείασ. Οι κοινωνιολόγοι ταξινομοφν ςτο πλαίςιο τθσ φροντίδασ υγείασ, τθν κανονιςτικι (φυςικι) ανάγκθ (αυτι κακορίηεται από τουσ επαγγελματίεσ), τθν αιςκανόμενθ ανάγκθ, τθν εκφραςμζνθ ανάγκθ και τθ ςχετικι ανάγκθ (κακορίηονται από τα άτομα, δθλαδι, τον πλθκυςμό αναφοράσ). Η επιδθμιολογικι είναι θ παραδοςιακι προςζγγιςθ, ςτθν οποία χρθςιμοποιοφνται οι δείκτεσ νοςθρότθτασ και κνθςιμότθτασ για να μετρθκεί το ςυνολικό μζγεκοσ τθσ αρρϊςτιασ ςε μια Κοινότθτα, το οποίο κα χρθςιμοποιθκεί ςτο να κακοριςτοφν προτεραιότθτεσ για διάφορεσ αςκζνειεσ. Εδϊ θ ανάγκθ κακορίηεται από τθ διάρκεια ηωισ, από τα χαμζνα χρόνια ηωισ, από τθ νοςθρότθτα και τθ χαμζνθ κοινωνικι λειτουργία των ατόμων. Η οικονομικι προςζγγιςθ, τζλοσ, εςτιάηει ςτον κακοριςμό τθσ ζννοιασ τθσ ανάγκθσ ςτο πλαίςιο του κόςτουσ αποτελεςματικότθτασ. Μια άλλθ κεωρθτικι προςζγγιςθ εκτίμθςθσ των αναγκϊν υγείασ προζρχεται από το χϊρο τθσ Κοινοτικισ Νοςθλευτικισ, θ οποία αναγνωρίηει «ότι θ εκτίμθςθ των αναγκϊν για ζνα άτομο αςκενι είναι ςθμαντικι, γιατί διαςφαλίηει τθν παροχι κατάλλθλων υπθρεςιϊν. Εντοφτοισ, ο κακοριςμόσ τθσ ζννοιασ τθσ «ανάγκθσ» παραμζνει μια προςωπικι, υποκειμενικι, με διάφορεσ παραμζτρουσ διαδικαςία, θ οποία αλλάηει ςυνεχϊσ. Επίςθσ, οι προςωπικοί ςτόχοι, οι αξίεσ, οι αντιλιψεισ, οι προςδοκίεσ, οι ρόλοι και οι ςχζςεισ του κάκε ατόμου ςυνειςφζρουν ςτο να υπάρχουν διαφορετικοί οριςμοί για τθν ζννοια τθσ ανάγκθσ. Η ανάγκθ ςυχνά διαμορφϊνεται από τθν κοινωνικι αντίλθψθ. Ακόμα ςθμαντικό ρόλο ζχουν οι αντιλιψεισ των επαγγελματιϊν υγείασ, οι διαφορετικζσ προςδοκίεσ και πρακτικζσ τουσ, κακϊσ και τοπικοί ι κοινωνικοί παράγοντεσ. Χαρακτθριςτικι είναι θ περίπτωςθ του Εκνικοφ Συςτιματοσ Υγείασ του Ηνωμζνου Βαςιλείου, το οποίο τθ δεκαετία του 90 προχϊρθςε ςτο διαχωριςμό των αναγκϊν υγείασ από τισ κοινωνικζσ ανάγκεσ αναπτφςςοντασ διαφορετικζσ υπθρεςίεσ για τθν κάλυψθ τουσ» (Cowley και ςυν., 2000:222). Εκτόσ από τον κακοριςμό των εννοιϊν τθσ «ανάγκθσ» και τθσ «υγείασ» πρζπει να λθφκοφν υπόψθ και οι παράγοντεσ, οι οποίοι επιδροφν ςτθν υγεία (ολιςτικι προςζγγιςθ τθσ υγείασ), όπωσ το φυςικό περιβάλλον, ςτο οποίο ηουν οι άνκρωποι, το κοινωνικό περιβάλλον 6

(κοινωνικο-ςυναιςκθματικι υποςτιριξθ), θ φτϊχεια, θ ςυμπεριφορά και ο τρόποσ κακθμερινισ ηωισ, κλθρονομικοί και βιολογικοί παράγοντεσ (WHO, 2001). Οι Stevens και Gillam (1998) ανζπτυξαν μια νζα ςυλλογιςτικι για τθν εκτίμθςθ αναγκϊν υγείασ τόςο ςτο επίπεδο των επίςθμων φορζων υγείασ όςο και ςτο πρακτικό επίπεδο. Η προςζγγιςθ αυτι αναφζρεται ςτθν ομαδικι ςυλλογικι προςζγγιςθ (corporate approaches), θ οποία αφορά τθ ςυςτθματικι ςυλλογι γνϊςεων και απόψεων από όλουσ όςουσ μποροφν να δϊςουν πλθροφορίεσ (corporate informants) για τισ ανάγκεσ και τισ υπθρεςίεσ υγείασ, όπωσ το προςωπικό από τισ επίςθμεσ αρχζσ τθσ υγείασ, οι επαγγελματίεσ υγείασ (Γενικοί Ιατροί, νοςοκομειακοί ιατροί, ιατροί Δθμόςιασ Υγείασ, κοινοτικοί νοςθλευτζσ, κοινωνικοί λειτουργοί, εκελοντικζσ οργανϊςεισ κοινοτικά ςυμβοφλια υγείασ, ο γενικόσ πλθκυςμόσ κ.α.), κακϊσ και οι χριςτεσ αςκενείσ των υπθρεςιϊν φροντίδασ (ςχιμα 1). Η προςζγγιςθ αυτι είναι ςθμαντικι, κακϊσ οι απόψεισ τθσ τοπικισ κοινωνίασ δεν είναι ίδιεσ και ςυχνά μζνουν ακάλυπτεσ ανάγκεσ υγείασ κυρίωσ ςτο επίπεδο τθσ Ρρωτοβάκμιασ Φροντίδασ Υγείασ. Σχιμα 1: Οι ςυμμετζχοντεσ ςτθ ςυλλογικι προςζγγιςθ Προμηθεσηές (Providers) Αγοραζηής (Purchaser) Δπαγγελμαηίες (Professionals) Καθοδηγηηές γνώμης (Opinion Leaders) σλλογική άποψη (corporate view) Αζθενείς (Patients) Πολιηικοί (Politicians) Μέζα Μαζικής Δνημέρωζης (Press) Γενικοί Ηαηροί (General Practitioners) ΠΗΓΗ: Stevens και ςυν, 2004 7

Στθ ςυνζχεια παρουςιάηεται θ ςυγκριτικι προςζγγιςθ (corporate approach), όπου θ εκτίμθςθ αναγκϊν υγείασ αντιπαρατίκεται με τισ υπθρεςίεσ που λαμβάνει ο πλθκυςμόσ ςε μια περιοχι, ςε ςφγκριςθ με τισ υπθρεςίεσ άλλων περιοχϊν. Η ςφγκριςθ παρζχει δυναμικά εργαλεία για τθν ζρευνα και τθν αξιολόγθςθ των υπθρεςιϊν υγείασ. Ακόμα γίνεται αναφορά ςε επιδθμιολογικζσ προςεγγίςεισ (Shanks και ςυν., 1995, Stevens και ςυν., 1998), κακϊσ και ςτθν προςζγγιςθ κόςτουσ αποτελεςματικότθτασ. Η εκτίμθςθ αναγκϊν τοποκετείται ςτο πλαίςιο του «τι είναι αποτελεςματικό» και «για ποιόν». Η κριτικι για τθν παραπάνω προςζγγιςθ ςυνοψίηεται ςτο ότι κακορίηεται θ ομάδα πλθκυςμοφ, τθσ οποίασ οι ανάγκεσ πρζπει να εκτιμθκοφν, διαχωρίηεται ο πλθκυςμόσ ςτόχοσ ςε υποκατθγορίεσ, κακορίηεται ο επιπολαςμόσ (prevalence) και θ επίπτωςθ (incidence) ςτισ ομάδεσ αυτζσ. Επίςθσ, παρουςιάηονται οι διακζςιμεσ υπθρεςίεσ ςε όλα τα επίπεδα φροντίδασ, υπογραμμίηεται θ αποτελεςματικότθτά τουσ και προτείνεται ζνα μοντζλο φροντίδασ με βάςθ κακοριςμζνεσ προτεραιότθτεσ (Stevens και ςυν., 1998). Ρζρα από τα παραπάνω υπάρχουν και άλλεσ ςφγχρονεσ προςεγγίςεισ ςχετικά με τθν εκτίμθςθ των αναγκϊν των υπθρεςιϊν υγείασ. Στθν περίπτωςθ αυτι δεν εκτιμϊνται μόνο οι ανάγκεσ υγείασ του πλθκυςμοφ, αλλά εκτιμϊνται επίςθσ οι κοινωνικζσ υπθρεςίεσ, θ ατομικι εκτίμθςθ υγείασ, ο ςχεδιαςμόσ των υπθρεςιϊν με βάςθ τα χαρακτθριςτικά και τθ ςυμμετοχι του εκάςτοτε πλθκυςμοφ, ζρευνεσ ςτον πλθκυςμό ι ςε ομάδεσ αςκενϊν, προτάςεισ ειδικϊν και κλινικζσ μελζτεσ για το κόςτοσ αποτελεςματικότθτα (Stevens και ςυν., 1998). Τζλοσ, αξίηει να αναφερκεί ότι θ εκτίμθςθ αναγκϊν υγείασ (Health Needs Assessment) είναι μια από τισ πολλζσ μεκοδολογικζσ προςεγγίςεισ, που χρθςιμοποιοφνται για τθ βελτίωςθ του επιπζδου υγείασ και τθ μείωςθ των ανιςοτιτων ςτθν υγεία. Άλλεσ μεκοδολογίεσ με παρόμοιουσ ςτόχουσ, ομοιότθτεσ αλλά και ςθμαντικζσ διαφορζσ είναι: θ εκτίμθςθ τθσ επίπτωςθσ ςτθν Υγεία (Health Impact Assessment), θ μεκοδολογία αυτι ξεκινάει από ζνα ςχζδιο ι μια πολιτικι ςτρατθγικι προκειμζνου να προβλζψει τθν επίπτωςθ αντίχτυπο, που κα ζχει αυτό ςτο πλθκυςμό θ εκτίμθςθ τθσ ολοκλθρωμζνθσ επίπτωςθσ (Integrated Impact Assessment), επίπτωςθ οικονομικι, κοινωνικι και περιβαλλοντικι, που μπορεί να ζχει ζνα πρόγραμμα ι ςχζδιο δράςθσ ςε ζνα πλθκυςμό 8

θ προςζγγιςθ τθσ δικαιοςφνθσ και του ελζγχου ςτθν υγεία (Health Equity Audit), θ οποία ςυςτθματικά διερευνά τισ ανιςότθτεσ τθσ υγείασ μζςα από τισ αιτίεσ τθσ αρρϊςτιασ και αξιολογεί τισ αποτελεςματικζσ υπθρεςίεσ υγείασ για τον πλθκυςμό (Cavanagh και ςυν., 2005). 9

4 Σα ςτάδια ανάπτυξησ τησ εκτίμηςησ αναγκών υγείασ Ρριν τθν παρουςίαςθ των ςταδίων ανάπτυξθσ τθσ εκτίμθςθσ αναγκϊν είναι αναγκαίο να οριςτεί ο πλθκυςμόσ αναφοράσ και τα χαρακτθριςτικά του. Συγκεκριμζνα, μποροφν να μελετθκοφν: άτομα τα οποία ηουν ςε μια κακοριςμζνθ γεωγραφικι περιοχι (π.χ. υποβακμιςμζνεσ περιοχζσ) διάφορα πλαίςια, όπωσ ςχολεία, φυλακζσ, υπθρεςίεσ άτομα με κοινωνικά χαρακτθριςτικά (φυλετικζσ, εκνικζσ ομάδεσ, άςτεγοι, θλικιακζσ ομάδεσ, όπωσ οι θλικιωμζνοι) ομάδεσ ατόμων με κοινά χαρακτθριςτικά με βάςθ τθν κατάςταςθ τθσ υγείασ τουσ (π.χ. άτομα με προβλιματα ψυχικισ υγείασ, διαβιτθ, άνοια, ΑμεΑ κ.α.). Στο ςθμείο αυτό είναι αναγκαίο να επιςθμανκεί ότι ο πλθκυςμόσ ςτόχοσ μιασ μελζτθσ μπορεί να παρουςιάηει ςυνδυαςμό διαφορετικϊν χαρακτθριςτικϊν, όπωσ οι θλικιωμζνοι, οι οποίοι μπορεί να ηουν ςε μια υποβακμιςμζνθ περιοχι και οι οποίοι ζχουν πάκει εγκεφαλικό επειςόδιο (Cavanagh και ςυν., 2005). Η εκτίμθςθ αναγκϊν μπορεί να πραγματοποιθκεί ςε διάφορα επίπεδα, όπωσ επιςθμαίνουν οι Wilkinson και Murray (1998): Διεκνζσ επίπεδο (π.χ. από τον Ραγκόςμιο Οργανιςμό Υγείασ) Εκνικό Ρεριφερειακό / Τοπικό επίπεδο Σε επίπεδο υπθρεςιϊν υγείασ Σε μια ςυγκεκριμζνθ περιοχι (ςτο επίπεδο αυτό οι ομάδεσ Ρρωτοβάκμιασ Φροντίδασ Υγείασ μποροφν να δράςουν αποτελεςματικά για τθν εκτίμθςθ των αναγκϊν υγείασ του πλθκυςμοφ) Σε ζνα ςυγκεκριμζνο τομζα δράςθσ (π.χ. ψυχικι υγεία) Σε επίπεδο γειτονιάσ (ςε μια καλά κακοριςμζνθ μειονεκτικι περιοχι) Σε ατομικό επίπεδο χρθςιμοποιϊντασ κακθμερινά τθ ςυμβουλευτικι από τουσ επαγγελματίεσ υγείασ (Wilkinson και ςυν., 1998). Η παραπάνω διαδικαςία πρζπει να περιλαμβάνει διάφορα ςυςτατικά μζρθ, όπωσ: 10

μια αναφορά ςτισ υπάρχουςεσ πθγζσ πλθροφοριϊν ςχετικζσ με τον πλθκυςμό / ςτόχο τον κακοριςμό του προφίλ των υπαρχουςϊν υπθρεςιϊν και μια περιγραφι του προφίλ του πλθκυςμοφ απόψεισ για τον πλθκυςμό / ςτόχο απόψεισ τόςο των επαγγελματιϊν, που παρζχουν υπθρεςίεσ, όςο και των υπθρεςιϊν τθν ανάλυςθ και δθμοςίευςθ των αποτελεςμάτων ςτθν κατεφκυνςθ τθσ ανάδειξθσ ςυμπεραςμάτων τθν ανάλθψθ δράςθσ κζτοντασ προτεραιότθτεσ και υπογραμμίηοντασ τισ ανάγκεσ, εκτιμϊντασ παράλλθλα τισ επιλογζσ που υπάρχουν για τθν κάλυψθ αυτϊν των αναγκϊν, εφαρμόηοντασ ζνα ςχζδιο δράςθσ (action plan), το οποίο περιλαμβάνει και τθν κατανομι των πόρων τθν εκτίμθςθ ότι οι αλλαγζσ που πρζπει να εφαρμοςτοφν κα ζχουν το επικυμθτό αποτζλεςμα για τθν κάλυψθ των αναγκϊν του πλθκυςμοφ ςτόχου (Elkheir, 2007). Στο ςχιμα 2 παρουςιάηονται όλοι οι φορείσ που μποροφν να ςυμμετζχουν και να ςυνειςφζρουν ςτθν παραπάνω διαδικαςία. Σχιμα 2: Οι ςυμμετζχοντεσ ςτθν εκτίμθςθ αναγκϊν ΠΡΟΩΠΗΚΟ ΝΟΟΚΟΜΔΗΩ Ν ΟΜΑΓΔ ΠΡΩΣΟΒΑΘΜΗΑ ΦΡΟΝΣΗΓΑ ΤΓΔΗΑ ΤΠΖΡΔΗΔ ΤΓΔΗΑ ΑΘΔΝΔΗ ΑΝΑΓΚΔ ΤΓΔΗΑ ΔΘΔΛΟΝΣΗΜΟ ΚΤΒΔΡΝΖΖ ΜΔΑ ΜΑΕΗΚΖ ΔΝΖΜΔΡΩΖ ΣΟΠΗΚΖ ΑΤΣΟΓΗΟΗΚΖ Ζ 11

Ο Wilkinson και ςυν. (1998) παρουςίαςε μια προςζγγιςθ πζντε ςταδίων για τθν εκτίμθςθ αναγκϊν υγείασ: πρϊτο ςτάδιο: αναφζρεται ςτθ ςυλλογι πλθροφοριϊν για τισ ιδθ υπάρχουςεσ πρακτικζσ από διάφορεσ θλεκτρονικζσ βάςεισ δεδομζνων δεφτερο ςτάδιο: αναφζρεται ςε πλθροφορίεσ από τα νοςοκομεία, τθν απογραφι του πλθκυςμοφ και τα εμπιςτευτικά αρχεία τθσ Κοινότθτασ τρίτο ςτάδιο: αναφζρεται ςτθν εμπλοκι του πλθκυςμοφ ςτθν εκτίμθςθ των αναγκϊν υγείασ (ςυνεντεφξεισ με αςκενείσ, ςυηθτιςεισ με φορείσ υγείασ ςτθν Κοινότθτα, θμερίδεσ για κζματα και ανάγκεσ υγείασ, εςτιαςμζνεσ ομάδεσ ατόμων κλπ.) τζταρτο ςτάδιο: αναφζρεται ςτθν πραγματοποίθςθ μιασ ταχυδρομικισ ζρευνασ (ςε ςυγκεκριμζνθ περιοχι και με ςυγκεκριμζνο πλθκυςμό ςτόχο). Στο πλαίςιο τθσ ζρευνασ αυτισ αποςτζλλονται ςτον πλθκυςμό ςτόχο ερωτθματολόγια μζςω ταχυδρομείου ςτα οποία υπάρχει προπλθρωμζνοσ φάκελοσ αποςτολισ, ϊςτε ο ερωτϊμενοσ να επιςτρζψει ςυμπλθρωμζνο το ερωτθματολόγιο, χωρίσ κόςτοσ για τον ίδιο. Αξίηει, επίςθσ, να αναφερκεί ότι είναι πολφ ςθμαντικό θ ζρευνα να γίνεται με αντικειμενικό τρόπο, γεγονόσ που διαςφαλίηεται με τθν ανωνυμία του ερωτθματολογίου και από το γεγονόσ ότι ο ερωτϊμενοσ βρίςκεται ςπίτι του, άρα, δεν βρίςκεται ςε καμία εξάρτθςθ άμεςθ ι ζμμεςθ από κάποια υπθρεςία υγείασ. πζμπτο ςτάδιο: γίνεται αναφορά ςτθ ςυλλογι των πλθροφοριϊν από διαφορετικζσ πθγζσ και ςτθν παρουςίαςθ των αποτελεςμάτων από το κάκε ςτάδιο με ςτόχο να προςδιοριςτοφν οι προτεραιότθτεσ και οι αλλαγζσ που πρζπει να γίνουν ςε ςυνεργαςία με τισ τοπικζσ υπθρεςίεσ υγείασ (Wilkinson και ςυν., 1998). Μια διαφορετικι προςζγγιςθ για τα ςτάδια υλοποίθςθσ τθσ εκτίμθςθσ αναγκϊν ςτθν Κοινότθτα ζχει ο Ραγκόςμιοσ Οργανιςμόσ Υγείασ (2001), που προςδιορίηει τα παρακάτω ςτάδια: o κακοριςμόσ του προφίλ του πλθκυςμοφ με βάςθ τα παρακάτω χαρακτθριςτικά: τον γεωγραφικό κακοριςμό τθσ περιοχισ του πλθκυςμοφ ςτόχου τον αρικμό του πλθκυςμοφ τθν θλικιακι κατανομι το φφλο 12

τθν εκνικότθτα και το κριςκευμα το μορφωτικό επίπεδο το επίπεδο υγείασ (απόψεισ του πλθκυςμοφ, ςτατιςτικά ςτοιχεία, υπάρχουςεσ υπθρεςίεσ κ.α.) δείκτεσ κνθςιμότθτασ και νοςθρότθτασ παράγοντεσ που επθρεάηουν τθ ςυμπεριφορά του πλθκυςμοφ (δείκτεσ υγείασ) παράγοντεσ που επθρεάηουν τθν ποιότθτα ηωισ ανιςότθτεσ υγείασ (ευπακείσ ομάδεσ ςτθν Κοινότθτα, ακάλυπτεσ ανάγκεσ υγείασ) πλθροφορίεσ από τισ υπάρχουςεσ υπθρεςίεσ τοπικοί παράγοντεσ που επθρεάηουν τθν υγεία εργαςία απαςχόλθςθ φτϊχεια και ειςόδθμα περιβάλλον (μόλυνςθ, υγιεινι, ςτζγαςθ, μεταφορζσ) κοινωνικισ ςυνοχι (δίκτυα, μετανάςτευςθ, περικωριοποιθμζνεσ ομάδεσ, διαςκζδαςθ, ελεφκεροσ χρόνοσ) αςτάκμθτοι παράγοντεσ (πόλεμοσ, φυςικζσ καταςτροφζσ, οικονομικι κρίςθ κ.α.) Ρόροι (επίςθμοι / ανεπίςθμοι) Τοπικζσ / εκνικζσ προτεραιότθτεσ o o o κακοριςμόσ προτεραιοτιτων ςχεδιαςμόσ δθμόςιασ υγείασ και προγραμμάτων φροντίδασ με βάςθ τισ προτεραιότθτεσ εφαρμογι των ςχεδιαςμζνων δράςεων o εκτίμθςθ των αποτελεςμάτων ςτθν υγεία (WHO, 2001). 13

5 Οι ηλικιωμένοι ωσ κατεξοχήν χρήςτεσ υπηρεςιών υγείασ Στον πίνακα 1 που ακολουκεί παρουςιάηεται θ ποςοςτιαία (%) κατανομι του πλθκυςμοφ τθσ Ελλάδασ κατά θλικία και φφλο κατά τθν περίοδο 1951-2010. Ρίνακασ 1: Εκατοςτιαία κατανομι πλθκυςμοφ κατά φφλο και θλικιακζσ ομάδεσ 1951-2010 Από τθ μελζτθ του παραπάνω πίνακα φαίνεται θ πρόοδοσ που ζχει ςυντελεςτεί, κακϊσ ο πλθκυςμόσ των θλικιωμζνων από το 1951 ακολουκεί ςτακερά μια αυξθτικι πορεία (τθ δεκαετία του ϋ90 μάλιςτα μπορεί κανείσ να αναφερκεί και ςε «άλμα», κακϊσ από 12,7% του πλθκυςμοφ το 1991 ζφταςε ςτο 17,1% το 2001). Η αφξθςθ του αρικμοφ των θλικιωμζνων αντανακλά ςε μεγάλο βακμό και τθν πρόοδο των υπθρεςιϊν υγείασ τθσ χϊρασ. Ζνασ άλλοσ δείκτθσ είναι το προςδόκιμο επιβίωςθσ και για τα δφο φφλα, που ανζρχεται για τθν περίοδο 2005-2010 ςτον πλανιτθ ςε 68 ζτθ, ςτισ αναπτυγμζνεσ περιοχζσ είναι 77 ζτθ και ςτισ αναπτυςςόμενεσ περιοχζσ ςε 66 ζτθ. Διαχρονικά θ επιμικυνςθ του προςδόκιμου επιβίωςθσ μεταξφ 1950 και 2010 ιταν διπλάςια ςτισ αναπτυςςόμενεσ περιοχζσ ζναντι των αναπτυγμζνων και τοφτο αντανακλά το χαμθλό ςθμείο εκκίνθςθσ, αλλά και βελτιϊςεισ που ζχουν ςθμειωκεί ςτο ςφςτθμα υγείασ και τθν ενθμζρωςθ του πλθκυςμοφ ςτισ χϊρεσ του Τρίτου κόςμου. 14

Η Ελλάδα κατζχει ωσ προσ το προςδόκιμο επιβίωςθσ ενδιάμεςθ κζςθ ςτθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ, όπωσ φαίνεται ςτον πίνακα 2.. Το προςδόκιμο ηωισ, όπωσ Ρίνακασ 2: Ρροςδόκιμο ηωισ ςτισ χϊρεσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ένωςθσ φαίνεται και ςτον πίνακα 2 είναι ςυνολικά 79,52 ζτθ, το οποίο επιμερίηεται ςε 77,6 ζτθ για τουσ άνδρεσ και 82,9 ζτθ για τισ γυναίκεσ ςφμφωνα με τθν απογραφι του 2011. Η επιμικυνςθ όμωσ τθσ προςδοκϊμενθσ ηωισ ςτθν Ελλάδα φαίνεται να καταγράφει κάποια ςχετικι υςτζρθςθ τα τελευταία τριάντα χρόνια, αφοφ από τθν 5 θ καλφτερθ κζςθ ςτθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ ςτθν περίοδο 1980-1985 καταλαμβάνει ςιμερα (2005-2010) τθν 11 θ κζςθ. Στθν πράξθ αυτό μεταφράηεται ότι οι άλλοι λαοί τθσ Ευρϊπθσ δοφλεψαν πιο αποτελεςματικά ςτο επίπεδο τθσ Ρρωτοβάκμιασ Φροντίδασ Υγείασ και τθσ Ρροαγωγισ τθσ Υγείασ επιδιϊκοντασ τθν υγεία του πλθκυςμοφ, ενϊ αντίκετα ςτθ χϊρα μασ παρά τισ μεγάλεσ επενδφςεισ που ζγιναν με τθ δθμιουργία και ανάπτυξθ του Εκνικοφ Συςτιματοσ Υγείασ θ απομάκρυνςθ από το μεςογειακό τρόπο διατροφισ και θ άκριτθ υιοκζτθςθ 15

καταναλωτικϊν προτφπων οδιγθςε ςε υποχϊρθςθ τθσ κζςθσ τθσ χϊρασ αναφορικά με το προςδόκιμο ηωισ ςε ςχζςθ με τισ άλλεσ χϊρεσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ. Ωσ προσ τισ αιτίεσ κανάτου παρατθρείται ότι οι ςυχνότθτεσ κανάτου από ςτεφανιαία νόςο (γράφθμα 1) και από κακοικεισ νεοπλαςίεσ (γράφθμα 2) παρουςιάηονται ςτακερζσ ςτθ χϊρα μασ, ενϊ ςε άλλεσ ευρωπαϊκζσ χϊρεσ βελτιϊνονται προοδευτικά. Ανθςυχθτικι για τθν Ελλάδα είναι θ δυςανάλογθ υψθλι κνθςιμότθτα από αγγειακά εγκεφαλικά επειςόδια ςε άνδρεσ και γυναίκεσ. Η κνθςιμότθτα διαφοροποιείται αιςκθτά μεταξφ των διαφόρων κοινωνικϊν και γεωγραφικϊν ομάδων. Η διαφοροποίθςθ ζχει ςχζςθ με το φάςμα των αιτιϊν κανάτου, ςυνδζεται δε με διαφοροποιιςεισ ςτθν ανκρϊπινθ ςυμπεριφορά, τισ ςυνκικεσ του περιβάλλοντοσ, τισ υπάρχουςεσ γνϊςεισ ωσ προσ τον τρόπο διαβίωςθσ και τον ζλεγχο των νοςογόνων παραγόντων, αλλά και τθν ετοιμότθτα και τθν επάρκεια του ςυςτιματοσ υγείασ. Η επιμικυνςθ τθσ ηωισ κα ςτθριχτεί ςτο μζλλον ςε μεγάλο βακμό ςτθν εξάλειψθ των κοινωνικϊν και γεωγραφικϊν διαφοροποιιςεων τθσ κνθςιμότθτασ και θ προλθπτικι ιατρικι κα διαδραματίςει κεντρικό ρόλο (Ραπαδάκθσ και ςυν., 2012). Γράφθμα 1: Ρροτυπωμζνοι δείκτεσ κνθςιμότθτασ από ςτεφανιαία νόςο επί 100.000 ατόμων ετθςίωσ 16

Γράφθμα 2: Ρροτυπωμζνοι δείκτεσ κνθςιμότθτασ από κακοικεισ νεοπλαςίεσ επί 100.000 ατόμων ετθςίωσ 17

6 Επιδημιολογικά δεδομένα νοςηρότητασ Η πολυπαραγοντικι και ςφνκετθ πακολογία των θλικιωμζνων κακιςτοφν δυςκολότερο τον κακοριςμό μιασ διάγνωςθσ που να βαςίηεται ςε αςφαλι και ειδικά κριτιρια. Συνικωσ τα προβλιματα υγείασ (πτϊςεισ, ακράτεια, δυςκινθςία) δεν αποτελοφν ςαφϊσ κακοριςμζνα κλινικά ςφνδρομα αλλά εμπεριζχουν διάφορεσ πακολογικζσ καταςτάςεισ και φυςικά αίτια. Στισ περιπτϊςεισ αυτζσ, είναι προτιμότερθ θ προςζγγιςθ με τθ χριςθ ειδικϊν κλιμάκων αξιολόγθςθσ τθσ λειτουργικότθτασ και ερωτθματολογίων που αξιολογοφν τθν αυτοαναφερόμενθ νοςθρότθτα από τα κοινά νοςιματα, μια που ζχει αποδειχκεί ότι αυτι διακζτει μεγάλο βακμό ςυμφωνίασ με τα δεδομζνα που καταγράφονται ςτουσ ιατρικοφσ φακζλουσ των αςκενϊν (Bush και ςυν, 1989). Μετά τθν 6θ δεκαετία τθσ ηωισ αυξάνεται ραγδαία ο επιπολαςμόσ των χρόνιων νοςθμάτων «φκοράσ» ςτον πλθκυςμό. Το γεγονόσ αυτό ςθμαίνει ότι ζνα μικρό αλλά ςθμαντικό τμιμα του γενικοφ πλθκυςμοφ δοκιμάηεται κακθμερινά από δυςάρεςτα ςυμπτϊματα, μειωμζνθ λειτουργικότθτα ι και αναπθρία. Η χριςθ των υπθρεςιϊν υγείασ είναι επίςθσ ςθμαντικά αυξθμζνθ, με ςυνζπεια τθν επιβάρυνςθ των υπθρεςιϊν, αλλά και τθν εξάρτθςθ των θλικιωμζνων από αυτζσ ι ακόμθ και των ιδρυματιςμό τουσ (Tallis, 1992). Τζλοσ, όλο και περιςςότεροι θλικιωμζνοι αςκενείσ παρουςιάηονται να πάςχουν από περιςςότερεσ τθσ μιασ πακολογικζσ καταςτάςεισ, εμφανίηουν, δθλαδι, αυξθμζνθ ςυννοςθρότθτα (Van den Akker και ςυν., 1998). Η υψθλι ςυννοςθρότθτα ςυνδζεται με αυξθμζνθ κνθςιμότθτα εξαιτίασ του γεγονότοσ ότι οι διάφορεσ πακολογικζσ καταςτάςεισ είναι ςτενά ςυνδεδεμζνεσ μεταξφ τουσ και, ενϊ θ παρουςία μιασ νόςου που από μόνθ τθσ δεν προκαλεί ςυνικωσ ςθμαντικι αναπθρία, ςε ςυνδυαςμό με άλλεσ καταςτάςεισ, μπορεί να προκαλζςουν ςθμαντικι διαταραχι τθσ κακθμερινισ λειτουργικότθτασ ι και κάνατο (Seeman και ςυν., 1989). Για παράδειγμα, θ κατάκλιψθ μπορεί να οδθγιςει ςε ελαττωμζνθ κινθτικότθτα και αδυναμία των μυϊν, που με τθ ςειρά τουσ προκαλοφν αφξθςθ του πόνου των αρκρϊςεων και μπορεί να οδθγιςουν ςτθν ακινθτοποίθςθ. Ο αδιάγνωςτοσ καταρράκτθσ ι θ διαβθτικι νευροπάκεια προκαλοφν πτϊςεισ, πικανά κατάγματα ιςχίου, παραμονι ςτο κρεβάτι για μεγάλα χρονικά διαςτιματα, κατακλίςεισ κ.ο.κ. Μια και μόνο αφορμι για διαταραχι τθσ εφκραυςτθσ ιςορροπίασ των μθχανιςμϊν προςαρμογισ μπορεί να προκαλζςει μια χιονοςτιβάδα αλλεπάλλθλων προβλθμάτων, που τελικά καταλιγουν ςτθ 18

νόςο, τθν αναπθρία ι και το κάνατο. Άλλο ζνα ςοβαρό αποτζλεςμα τθσ αυξθμζνθσ ςυννοςθρότθτασ είναι θ χριςθ πολλϊν φαρμακευτικϊν ουςιϊν που μπορεί να αλλθλεπιδροφν μεταξφ τουσ και να ζχουν ςθμαντικά ανεπικφμθτα αποτελζςματα ςε άλλα οργανικά ςυςτιματα, κακϊσ και θ χριςθ ακατάλλθλων για τθν θλικία φαρμακευτικϊν ςκευαςμάτων (Liu και ςυν, 2002). Οι θλικιωμζνοι δεν αποτελοφν μια ομοιογενι πλθκυςμιακι ομάδα, οφτε θ μεγάλθ θλικία ςυνδζεται κατ ανάγκθ με αρρϊςτια και αναπθρία, ενϊ οι διαφορζσ ςτθ ςωματικι και ψυχολογικι κατάςταςθ των ανκρϊπων είναι πολφ μεγάλεσ. Στθ γθριατρικι, υπάρχει θ τάςθ να κεωροφνται θλικιωμζνοι οι άνω των 65 ετϊν, θλικία που ςυμπίπτει ςυνικωσ με τθ ςυνταξιοδότθςθ. Το αυκαίρετο αυτό χρονικό όριο δεν αποτελεί για όλουσ το ορόςθμο τθσ απόςυρςθσ από τθ ηωι. Στισ περιςςότερεσ μελζτεσ που υπάρχουν ςτθ βιβλιογραφία το ορόςθμο μετάβαςθσ ςτθν λεγόμενθ «τρίτθ» θλικία είναι θ ςυνταξιοδότθςθ. Το χρονικό όριο τθσ ςυνταξιοδότθςθσ επθρεάηεται ςθμαντικά από τισ διεκνείσ και εκνικζσ πολιτικζσ για τα εργατικά ηθτιματα, που είναι ςυνάρτθςθ τθσ ανάπτυξθσ, τθσ ανεργίασ, του ρυκμοφ ανανζωςθσ του εργατικοφ δυναμικοφ και ζχει αποτελζςει ςθμείο αντιπαράκεςθσ μεταξφ εργαηομζνων και εργοδοτϊν. Ιςτορικά, θ κζςπιςθ των ορίων ςυνταξιοδότθςθσ και οι τάςεισ ςτθ κνθςιμότθτα, που παρουςιάηει μια απότομθ άνοδο πάνω από αυτι τθν θλικία, ςυμβαδίηουν (Minkler και ςυν., 1984). Χαρακτθριςτικό τθσ διαδικαςίασ τθσ γιρανςθσ είναι θ προοδευτικι ζκπτωςθ των μθχανιςμϊν τθσ ομοιόςταςθσ και τθσ προςαρμογισ, τθσ ικανότθτασ, δθλαδι, ενόσ οργανιςμοφ να διατθρεί τθ λειτουργικότθτα και τθν ακεραιότθτά του παρά τθν επίδραςθ εξωτερικϊν παραγόντων. Ρεριβαλλοντικοί παράγοντεσ κινδφνου με μικρι ςθμαςία για τουσ ενιλικεσ (π.χ. ηζςτθ, ψφχοσ, πτϊςεισ κλπ.), γίνονται ςθμαντικζσ αιτίεσ κνθςιμότθτασ ςτισ τελευταίεσ δεκαετίεσ τθσ ηωισ (Μπζνοσ, 1999). Για τουσ παραπάνω λόγουσ είναι ςυχνά δφςκολο να γίνει θ διάκριςθ μεταξφ νόςου και «φυςιολογικισ» διαδικαςίασ γιρανςθσ. Τισ περιςςότερεσ φορζσ θ διάκριςθ αυτι γίνεται μόνο για λειτουργικοφσ ι διαχειριςτικοφσ λόγουσ. Είναι δφςκολο να ξεχωρίςει κανείσ που ςταματά θ φυςιολογικι ζκπτωςθ τθσ ακουςτικισ οξφτθτασ, θ ελάττωςθ τθσ ςυςταλτικισ ικανότθτασ τθσ καρδιάσ, θ ζκπτωςθ των μθχανιςμϊν τθσ αντίλθψθσ και που αρχίηει θ βαρθκοΐα, θ καρδιακι ανεπάρκεια και θ άνοια. Από επιδθμιολογικι άποψθ, ο διαχωριςμόσ αυτόσ είναι άχρθςτοσ και μάταιοσ. Συνικωσ, οι ίδιοι μθχανιςμοί που εμπλζκονται ςτθ διαδικαςία τθσ γιρανςθσ, παίηουν πρωτεφοντα ρόλο και ςτθν πακογζνεςθ μιασ νόςου. 19

Η ςυμβολι τθσ επιδθμιολογίασ ςτθ μελζτθ των προβλθμάτων υγείασ των θλικιωμζνων ιταν μικρι μζχρι και τισ αρχζσ τθσ δεκαετίασ του 80. Η προςζγγιςθ των προβλθμάτων αυτϊν από τθ ςκοπιά των ξεχωριςτϊν κλάδων (κοινωνιολογία, ψυχολογία, δθμογραφία, φυςιολογία, πακολογία, μοριακι βιολογία, οικονομία τθσ υγείασ) διαφϊτιηε μόνο μζροσ των προβλθμάτων κάκε φορά, ενϊ ιταν λίγεσ οι προςπάκειεσ ολιςτικισ αντιμετϊπιςθσ (Davies,1985). Η πρϊτθ οργανωμζνθ προςπάκεια για μια ςφαιρικι προςζγγιςθ ζγινε με τθ ςφςταςθ μιασ ομάδασ εργαςίασ του Ραγκόςμιου Οργανιςμοφ Υγείασ το 1983 με ςκοπό τθ διερεφνθςθ τθσ διατιρθςθσ τθσ υγείασ, τθσ αυτονομίασ και του ενεργοφ ρόλου των θλικιωμζνων. Η ζκκεςθ αυτι κατζλθξε ςτο ςυμπζραςμα ότι θ μεκοδολογία τθσ εκτίμθςθσ των αναγκϊν υγείασ των θλικιωμζνων δεν είχε αναπτυχκεί επαρκϊσ, ενϊ θ γνϊςθ για τουσ περιβαλλοντικοφσ, κοινωνικοφσ αλλά και ςχετιηόμενουσ με τθν υγεία παράγοντεσ, που επθρεάηουν τθ λειτουργικι αυτονομία, είχε πολλά κενά. Τονίςτθκε θ αναμενόμενθ ςυμβολι τθσ επιδθμιολογίασ τόςο ςτθν ανίχνευςθ των προςδιοριςτϊν τθσ υγείασ, όςο και ςτθν ανάπτυξθ ςτρατθγικϊν για τθ βελτίωςι τθσ (World Health Organisation, 1984). Σκοπόσ των υπθρεςιϊν υγείασ πρζπει να είναι θ προαγωγι τθσ υγείασ και τθσ ευεξίασ των θλικιωμζνων μζςα ςτα πλαίςια του ιδιαίτερου κοινωνικοφ και πολιτιςμικοφ τουσ περιβάλλοντοσ. Για τθ ςυμβολι ςε αυτό το ςκοπό, θ επιςτθμονικι ζρευνα πρζπει να ςυμπεριλάβει, πζρα από τθ βαςικι και κλινικι ζρευνα των ςυχνϊν νοςθμάτων, τθν εκτίμθςθ των δεικτϊν υγείασ και ευεξίασ, όπωσ είναι θ λειτουργικότθτα, θ αυτονομία και θ αντίλθψθ του ατόμου για τθν υγεία του. Το επιδθμιολογικό ενδιαφζρον πρζπει να μετατεκεί προσ ζνα νζο παράδειγμα πρόλθψθσ τθσ νοςθρότθτασ και τθσ αναπθρίασ, να μετατοπιςτεί από τθ μελζτθ των νοςθμάτων προσ τθ μελζτθ τθσ «επιτυχθμζνθσ πορείασ προσ τα γθρατειά» (Andrews, 1998). Η δθμογραφικι μετάβαςθ του ςφγχρονου αναπτυγμζνου κόςμου, που ζχει ςαν κφριο χαρακτθριςτικό τουσ πλθκυςμοφσ με μεγάλα ποςοςτά θλικιωμζνων, ακολουκείται και από ανάλογθ επιδθμιολογικι μετάβαςθ των αιτιϊν από τισ οποίεσ οι πλθκυςμοί αυτοί πάςχουν και πεκαίνουν. Η κυριότερθ αιτία κανάτου ςτισ αναπτυγμζνεσ κοινωνίεσ και για τα δφο φφλα ςτουσ θλικιωμζνουσ είναι τα καρδιαγγειακά νοςιματα, ακολουκοφμενθ από τα νεοπλάςματα (ςυγκεκριμζνα τον καρκίνο του πνεφμονα) και τισ πακιςεισ του αναπνευςτικοφ (National vital statistics report, 2004). Ραρά τθ χρθςιμότθτα των δεικτϊν κνθςιμότθτασ ςτθν περιγραφι τθσ τρζχουςασ επιδθμιολογικισ εικόνασ μιασ κοινωνίασ, οι δείκτεσ νοςθρότθτασ είναι πιο ςθμαντικοί ςτθν ανάδειξθ των αιτιϊν από τισ οποίεσ 20

πάςχουν οι άνκρωποι και οι δείκτεσ αυτοί αποδεικνφουν ότι οι αςκζνειεσ του παρελκόντοσ δε ςκοτϊνουν πια, αλλά δεν πεκαίνουν και οι ίδιεσ, ενϊ οι κοινωνικζσ και επιςτθμονικζσ πρόοδοι παρατείνουν όλο και περιςςότερο τθν επιβίωςθ για τα νοςιματα φκοράσ του πλθκυςμοφ, αυξάνοντασ παράλλθλα το φορτίο τόςο των υπθρεςιϊν φροντίδασ υγείασ όςο και των οικείων τουσ (Ebrahim και ςυν., 1996). Η υπζρταςθ αποτελεί ζνα από τα κυριότερα προβλιματα υγείασ ςτο δυτικό κόςμο. Ο επιπολαςμόσ τθσ υπζρταςθσ αυξάνεται με τθν θλικία και φαίνεται ότι επθρεάηει πάνω από το 50% του πλθκυςμοφ θλικίασ 60-69 ετϊν και περίπου το 75% του πλθκυςμοφ άνω των 70 ετϊν (Burt και ςυν., 1995). Κφρια υπεφκυνθ για τθν άνοδο τόςο τθσ επίπτωςθσ όςο και του επιπολαςμοφ τθσ υπζρταςθσ είναι θ άνοδοσ τθσ ςυςτολικισ αρτθριακισ πίεςθσ που είναι άμεςα ςυνδεδεμζνθ με τθν θλικία (Franklin και ςυν., 1997). Ο κίνδυνοσ να αναπτφξει υπζρταςθ ζνασ υγιισ άνκρωποσ 65 ετϊν που κα επιβιϊςει μζχρι τθν θλικία των 80 ετϊν είναι 81-83% για τουσ άνδρεσ και 86-90% για τισ γυναίκεσ. Η υπζρταςθ αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα κινδφνου για ιςχαιμικι νόςο του μυοκαρδίου, αγγειακό εγκεφαλικό επειςόδιο και καρδιακι ανεπάρκεια, αλλά ο ζλεγχόσ τθσ δεν είναι πλιρθσ ςτον πλθκυςμό. Στισ ΗΡΑ, το 30% των υπερταςικϊν δε γνωρίηουν ότι πάςχουν, το 40% δε λαμβάνει φαρμακευτικι αγωγι και τα 2/3 δεν ζχουν κατορκϊςει να διατθροφν τθν αρτθριακι πίεςθ κάτω από τα όρια των 140/90 mmhg (Vasan και ςυν., 2002). Η ςτεφανιαία νόςοσ εμφανίηεται με τρεισ κφριεσ μορφζσ: τθ ςτθκάγχθ, το οξφ ζμφραγμα του μυοκαρδίου και τον αιφνίδιο κάνατο. Αποτελεί τθν πρϊτθ αιτία κανάτου ςτισ αναπτυγμζνεσ χϊρεσ, ενϊ πρόςφατα δεδομζνα δείχνουν ζντονεσ αυξθτικζσ τάςεισ και ςτον αναπτυςςόμενο κόςμο (Burke και ςυν., 2005). Υπάρχουν μεγάλεσ διαφορζσ μεταξφ των διαφόρων κρατϊν (οκταπλάςια διαφορά ςτθ κνθςιμότθτα μεταξφ των χωρϊν τθσ ανατολικισ Ευρϊπθσ και αυτϊν τθσ Αςίασ) και μεταξφ των δφο φφλων (περίπου τετραπλάςια κνθςιμότθτα ςτουσ άνδρεσ ςε ςχζςθ με τισ γυναίκεσ). Τα τελευταία χρόνια παρατθρείται μια κάμψθ ςτθ κνθςιμότθτα από ςτεφανιαία νόςο ςτισ χϊρεσ τθσ Δυτικισ Ευρϊπθσ και τθσ Βορείου Αμερικισ, πικανόν λόγω τθσ εντατικισ προςπάκειασ ελζγχου των παραγόντων κινδφνου αλλά και εξ αιτίασ τθσ προόδου ςτον τομζα τθσ κεραπείασ (American Heart Association, 2003). Το φορτίο όμωσ για τισ υπθρεςίεσ υγείασ φαίνεται ότι κα ςυνεχίςει να αυξάνεται λόγω τθσ βελτίωςθσ του προςδόκιμου επιβίωςθσ αλλά και τθσ βελτίωςθσ τθσ πρόγνωςθσ φςτερα από ζνα ιςχαιμικό επειςόδιο. Στθ Μεγάλθ Βρετανία, ςτισ θλικίεσ 65-74 ετϊν, το 8% των ανδρϊν 21

και το 4% των γυναικϊν επιςκζπτονται τον οικογενειακό τουσ ιατρό για τθν ιςχαιμικι καρδιοπάκεια (Office of Population Censuses and Surveys, 1994). Στισ ίδιεσ θλικίεσ, ο επιπολαςμόσ τθσ ςτθκάγχθσ ςτο γενικό πλθκυςμό είναι 7% και 12% αναφζρει ιςτορικό πόνου ςτο ςτικοσ που υποδθλϊνει ζμφραγμα του μυοκαρδίου (Murabito, 1990). Η ςυμφορθτικι καρδιακι ανεπάρκεια είναι κατ' εξοχιν νόςοσ τθσ τρίτθσ θλικίασ και επθρεάηει το 3-5% του πλθκυςμοφ των ατόμων θλικίασ άνω των 65 ετϊν, ενϊ θ επίπτωςθ και ο επιπολαςμόσ τθσ διπλαςιάηονται για κάκε δεκαετία πάνω από αυτι τθν θλικία (Gillespie, 1998). Η καρδιακι ανεπάρκεια επθρεάηει πολφ τθν κακθμερινι λειτουργικότθτα του ατόμου και χαρακτθρίηεται από ςυχνζσ ειςαγωγζσ ςε νοςοκομείο και υψθλι κνθτότθτα (60% των αςκενϊν με βαριά καρδιακι ανεπάρκεια πεκαίνουν μζςα ςε ζνα χρόνο). Τα αγγειακά εγκεφαλικά επειςόδια (ΑΕΕ) αποτελοφν ςιμερα τθν τρίτθ αιτία κανάτου ςτισ ΗΡΑ και τθν πρϊτθ αιτία αναπθρίασ. Το 85% των ΑΕΕ είναι ιςχαιμικά. Αν και θ κνθςιμότθτα από ΑΕΕ φαίνεται να ελαττϊνεται, ο απόλυτοσ αρικμόσ των ΑΕΕ που ςυμβαίνουν αυξάνεται λόγω τθσ γιρανςθσ του πλθκυςμοφ. Το γεγονόσ αυτό είναι ιδιαίτερα ςθμαντικό τόςο για τισ υπθρεςίεσ υγείασ όςο και για τον ςυγγενικό και κοινωνικό περίγυρο του ατόμου που πάςχει (Eccles, 1998). Μια άλλθ αιτία νοςθρότθτασ ςτουσ θλικιωμζνουσ είναι ο ςακχαρϊδθσ διαβιτθσ τφπου ΙΙ, που αποτελεί τθ ςυντριπτικι πλειοψθφία των περιςτατικϊν διαβιτθ ςτον κόςμο, κεωρείται νόςοσ τθσ ευμάρειασ και του ςφγχρονου τρόπου ηωισ που χαρακτθρίηεται από μεγάλθ μείωςθ τθσ χρθςιμοποίθςθσ του μυϊκοφ ςυςτιματοσ60. Συνδυάηεται με τθν παχυςαρκία, που αποτελεί ζνα διαρκϊσ διογκοφμενο πρόβλθμα ςτισ δυτικζσ κοινωνίεσ και αποτελεί μείηονα παράγοντα κινδφνου για τθν εμφάνιςθ καρδιαγγειακϊν νοςθμάτων (Kannel και ςυν., 1979). Οι περιςςότερεσ επιδθμιολογικζσ μελζτεσ αφοροφν ςτον επιπολαςμό του ςακχαρϊδθ διαβιτθ τφπου ΙΙ, λόγω τθσ βραδείασ ζναρξθσ και τθσ μακρόχρονθσ πορείασ τθσ νόςου. Ο ςακχαρϊδθσ διαβιτθσ ςιμερα τείνει να λάβει διαςτάςεισ επιδθμίασ, ειδικά ςτουσ θλικιωμζνουσ. Τα επίςθμα ςτοιχεία από τισ ΗΡΑ ανεβάηουν τον επιπολαςμό του ςτο 18,1% για το 2004 ςτον πλθκυςμό 65-74 ετϊν, ενϊ το 1980 ιταν 9,1% (Centers for Disease Control and Prevention, 2005). Επιδθμιολογικά δεδομζνα για τον επιπολαςμό του ςακχαρϊδθ διαβιτθ ςτθν Ελλάδα δείχνουν τθ ςτακερι αφξθςι του με τθν πάροδο τθσ θλικίασ, με 22

μζγιςτεσ τιμζσ ςτισ πενταετίεσ 65-69 και 70-74 ετϊν και για τα δφο φφλα (7,84% και 9,07% του γενικοφ πλθκυςμοφ, Papazoglou και ςυν., 1995). Ξεχωριςτι αναφορά πρζπει να γίνει και για τα κακοικθ νεοπλάςματα, κακϊσ αυτά παρουςιάηουν ιςχυρι ςυςχζτιςθ με τθν θλικία. Το 58% όλων των καρκίνων διαγιγνϊςκεται για πρϊτθ φορά από τθν θλικία των 65 ετϊν και άνω, ενϊ θ πικανότθτα για ζνα άτομο να αναπτφξει μια μορφι καρκίνου ςτθ ηωιτου είναι 50% για τουσ άνδρεσ και 33% για τισ γυναίκεσ (Gloeckler Ries και ςυν., 2003). Στισ γυναίκεσ, ο καρκίνοσ του μαςτοφ αντιςτοιχεί ςτο 18% όλων των κακοικων νεοπλαςμάτων, αλλά υπάρχουν μεγάλεσ διαφορζσ ςτθ ςυχνότθτά του μεταξφ των διαφόρων περιοχϊν. Χαρακτθριςτικά, ςτισ Βορειοευρωπαϊκζσ χϊρεσ παρατθρείται τριπλάςια επίπτωςθ από τισ Μεςογειακζσ (World Health Organisation, 1988). Για τισ θλικιωμζνεσ γυναίκεσ ο καρκίνοσ του μαςτοφ ευκφνεται για το 20% του ςυνόλου των κανάτων (Fletcher και ςυν., 1996). Στουσ άνδρεσ, τθ μεγαλφτερθ επίπτωςθ παρουςιάηει ο καρκίνοσ του πνεφμονα, αν και τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ παρουςιάηεται αφξθςθ και ςτισ γυναίκεσ, λόγω τθσ μεγαλφτερθσ ζκκεςθσ ςτο κάπνιςμα (Bosetti και ςυν., 2005). Ο καρκίνοσ του προςτάτθ ζχει το μεγαλφτερο επιπολαςμό, λόγω τθσ μακράσ πορείασ και τθσ θπιότθτασ τθσ νόςου. Υπολογίηεται ότι ςτθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ, ςτθν θλικία των 75 ετϊν, 33% των ανδρϊν πάςχουν από λανκάνοντα καρκίνο του προςτάτθ, 4% ζχουν διαγνωςκεί και 1% πεκαίνει από τθ νόςο (Schroder και ςυν., 1993). Η κατάκλιψθ είναι θ ςυχνότερθ ψυχιατρικι διαταραχι ςτθν τρίτθ θλικία, με υπολογιηόμενο επιπολαςμό 10-15% ι και περιςςότερο. Τα ςυμπτϊματα τθσ κατάκλιψθσ ςτουσ θλικιωμζνουσ ςυνδζονται άμεςα με αναπθρία και αγχϊδεισ εκδθλϊςεισ και επιδροφν ςτθν αντιλθπτικι ικανότθτα και ςτθν επικοινωνία του ατόμου (Iliffe και ςυν., 2000). Τα αγχϊδθ ςφνδρομα είναι ςυχνι διαταραχι. Υπολογίηεται ότι περίπου 10% των θλικιωμζνων ςτθν κοινότθτα πλθροφν τα κριτιρια τθσ αγχϊδουσ διαταραχισ. Τα ςυμπτϊματα του άγχουσ ςυχνά ςυνυπάρχουν με αυτά τθσ κατάκλιψθσ, ενϊ θ πλειονότθτα των θλικιωμζνων που πάςχουν από γενικευμζνθ αγχϊδθ διαταραχι εμφανίηουν και ςυμπτϊματα κατάκλιψθσ (Lindsay και ςυν., 1989). Συχνι είναι, επίςθσ, και θ φοβικι διαταραχι, ειδικά ανάμεςα ςτισ θλικιωμζνεσ γυναίκεσ, ςε ποςοςτό 5-10%. Η άνοια είναι ςυχνι, ςχετιηόμενθ με τθν θλικία διαταραχι και θ αφξθςθ του επιπολαςμοφ τθσ ςυνδζεται άμεςα με τθν δθμογραφικι γιρανςθ. Κυριότερθ αιτία τθσ άνοιασ είναι θ νόςοσ Alzheimer, που ευκφνεται για τα 2/3 των περιπτϊςεων. Οι πλθκυςμιακζσ μελζτεσ υπολογίηουν τον επιπολαςμό τθσ νόςου Alzheimer ςε 2-5% του πλθκυςμοφ θλικίασ 70 ετϊν, ενϊ ςτθν θλικία των 85 ο αντίςτοιχοσ 23

επιπολαςμόσ φκάνει το 10-40% (Corrada και ςυν. 1995). Οι αςκενείσ με άνοια αποτελοφν ιδιαίτερθ, διογκοφμενθ ομάδα ςτον πλθκυςμό και θ φροντίδα τουσ είναι δφςκολθ και μακρόχρονθ, μια που θ μζςθ επιβίωςθ από τθ ςτιγμι τθσ διάγνωςθσ είναι 5-10 χρόνια. Η ςφγχρονθ ςτροφι από τθν ιδρυματοποίθςθ των αςκενϊν αυτϊν ςτθ διατιρθςι τουσ ςτθν κοινότθτα, κακϊσ και θ αυξανόμενθ ευαιςκθςία και γνϊςθ των λειτουργϊν τθσ Ρρωτοβάκμιασ Φροντίδασ Υγείασ ςχετικά με τθν άνοια αυξάνουν πολφ τθν ανάγκθ για παρεχόμενθ φροντίδα (Hunter, 1997). Οι ψυχωςικζσ διαταραχζσ, αν και ςπανιότερεσ από τισ προθγοφμενεσ ψυχιατρικζσ διαταραχζσ, ςυνιςτοφν ζνα χρόνιο και δυςεπίλυτο πρόβλθμα ςτθν Ρρωτοβάκμια Φροντίδα Υγείασ, λόγω τθσ μεγάλθσ επιβίωςθσ και τθσ φροντίδασ που απαιτείται για τουσ αςκενείσ αυτοφσ ςτθν κοινότθτα. Η ςχιηοφρζνια με ζναρξθ ςτθ νεανικι θλικία εμφανίηεται ςτο 1% των ατόμων άνω των 65 ετϊν (Gurland και ςυν., 1982). Ραρανοϊκι ςυμπτωματολογία εμφανίηεται ςτο 4% των θλικιωμζνων και ςχετίηεται τόςο με τθ ςχιηοφρζνια όςο και με τα ανοϊκά ςφνδρομα (Rockwell και ςυν, 1992). Μια τελευταία κατθγορία νοςθρότθτασ ςτουσ θλικιωμζνουσ αποτελεί αυτι των πνευμονοπακειϊν, που προκαλεί χρόνια νόςο ςτο 8% των ανδρϊν και ςτο 5% των γυναικϊν θλικίασ άνω των 75 ετϊν, αλλά τα ποςοςτά αυτά ποικίλουν ανάλογα με τθ χϊρα και κυρίωσ με τθν ζκκεςθ ςτο κάπνιςμα. Οι πακιςεισ των πνευμόνων προκαλοφν μεγάλθ χριςθ των υπθρεςιϊν υγείασ, υψθλά ποςοςτά νοςθλείασ ςε νοςοκομείο, ενϊ μόνο το 25% των ατόμων που πάςχουν είναι γνωςτό ςτισ υπθρεςίεσ υγείασ. Οι πνευμονοπάκειεσ ευκφνονται για το 13% τθσ αναπθρίασ που εμφανίηεται ςτουσ ενθλίκουσ. Η διάκριςι τουσ από τθν χρόνια καρδιακι ανεπάρκεια ενίοτε είναι δφςκολθ και απαιτεί ειδικι διαγνωςτικι προςπζλαςθ, ενϊ ςυχνά οι δφο αυτζσ κλινικζσ οντότθτεσ ςυνυπάρχουν (Manfreda και ςυν., 1989). Τζλοσ, θ οςτεοαρκρίτιδα, με επιπολαςμό πάνω από 10% ςτο γενικό πλθκυςμό, αποτελεί τθ ςυχνότερθ αρκροπάκεια τουσ θλικιωμζνουσ, ςε ςχζςθ με τθ ρευματοειδι αρκρίτιδα που εμφανίηεται ςτο 1% του πλθκυςμοφ (Schumacher και ςυν., 1993). Αν και θ ρευματοειδισ αρκρίτιδα προκαλεί μεγαλφτερθ αναπθρία, θ μεγάλθ ςυχνότθτα τθσ οςτεοαρκρίτιδασ τθν αναδεικνφει ωσ πρϊτθ αιτία αναπθρίασ και λειτουργικισ ζκπτωςθσ ανάμεςα ςτισ άλλεσ αρκροπάκειεσ. Οι επιπτϊςεισ τθσ δεν περιορίηονται μόνο ςτο πόνο και τθ δυςκινθςία που προκαλεί, αλλά επεκτείνονται και ςε διαταραχζσ του φπνου, ψυχολογικό 24

stress, κακϊσ και ςτθν αφξθςθ του κινδφνου των πτϊςεων (Dieppe και ςυν., 1994). Η οςτεοπόρωςθ αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα κινδφνου για κατάγματα χαμθλισ ενζργειασ για τισ γυναίκεσ μετεμμθνοπαυςιακισ θλικίασ. Υπολογίηεται ότι ο κίνδυνοσ κατά τθ διάρκεια τθσ ηωισ μιασ γυναίκασ να υποςτεί ζνα οςτεοπορωτικό κάταγμα είναι 40%, ενϊ για τουσ άνδρεσ 13% (Melton, 1992). Οι διαφορζσ ςτισ τεχνικζσ και κυρίωσ ςτα διαγνωςτικά όρια που τίκενται κακιςτοφν δφςκολο τον υπολογιςμό τθσ επίπτωςισ τθσ. Για τθν κυριότερθ και εμφανζςτερθ ςυνζπεια τθσ οςτεοπόρωςθσ, υπολογίηεται ότι το 2050 κα ςυμβοφν ςε όλο τον κόςμο 6,26 εκατομμφρια κατάγματα του ιςχίου, με μεγαλφτερθ αναλογικά αφξθςθ τόςο ςτον αναπτυςςόμενο κόςμο όςο και ςτθν Ανατολικι Μεςόγειο (Cooper και ςυν., 1992). Υπάρχουν και άλλοι ςθμαντικοί λόγοι για τθν αφξθςθ των καταγμάτων (ειδικά του ιςχίου) ςτουσ θλικιωμζνουσ, εκτόσ από τθν οςτεοπόρωςθ: Η ελάττωςθ τθσ κινθτικότθτασ, θ προοδευτικι αδυναμία των μυϊν, τα προβλιματα όραςθσ και οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι τόςο εκτόσ όςο και εντόσ τθσ οικίασ γίνονται αιτία ςυχνϊν πτϊςεων και καταγμάτων που κακθλϊνουν τουσ θλικιωμζνουσ και πυροδοτοφν μια χιονοςτιβάδα με τελικό αποτζλεςμα τθ μόνιμθ αναπθρία ι το κάνατο. Οι περιςςότεροι από τουσ παράγοντεσ κινδφνου των πτϊςεων μποροφν να ανιχνευκοφν και προλθφκοφν ςτα πλαίςια τθσ κοινοτικισ φροντίδασ (Evans, 1996). 25

7 Πρωτοβάθμια Υροντίδα Τγείασ και εκτίμηςη αναγκών υγείασ των ηλικιωμένων Οι υπθρεςίεσ Ρρωτοβάκμιασ περίκαλψθσ παρζχονται παραδοςιακά με βάςθ τθ ηιτθςθ, χωρίσ να υπάρχουν τισ περιςςότερεσ φορζσ οργανωμζνεσ και αξιολογθμζνεσ δράςεισ κοινοτικισ παρζμβαςθσ. Οι θλικιωμζνοι είναι μια κοινωνικι ομάδα που, αν και χρθςιμοποιοφν ςυχνά τισ υπθρεςίεσ υγείασ, εν τοφτοισ ηθτοφν λιγότερα, γιατί: Ζχουν χαμθλζσ προςδοκίεσ και πιςτεφουν ότι θ αρρϊςτια και θ αναπθρία είναι «φυςιολογικζσ» για τθν θλικία τουσ Ζχουν περιςςότερο «ςεβαςμό» για τουσ γιατροφσ και πιςτεφουν ότι μπορεί πάντα να υπάρχει κάποιοσ ςε χειρότερθ μοίρα Ζχουν περιοριςμζνθ κινθτικότθτα και περιςςότερα προβλιματα ςτθν επικοινωνία (π.χ. βαρθκοΐα, Iliffe και ςυν., 1998). Σφμφωνα με τισ αρχζσ τθσ προαγωγισ τθσ υγείασ και τθσ πρόλθψθσ τθσ αρρϊςτιασ και τθσ αναπθρίασ, οι ςτόχοι τθσ φροντίδασ των θλικιωμζνων που ηουν ςτθν Κοινότθτα είναι: Η υποςτιριξθ των θλικιωμζνων, ϊςτε να παραμείνουν ενεργοί ςτθν κοινότθτα και το ςπίτι τουσ (να προλθφκεί δθλαδι θ παραπομπι τουσ ςε νοςοκομειακι και ιδρυματικι περίκαλψθ) Η ενίςχυςθ τθσ αυτοδυναμίασ τουσ Η διεφρυνςθ τθσ υποςτιριξθσ από ςυγγενείσ, εκελοντζσ και από τθ γειτονιά (Griffiths και ςυν., 1988) Για τθν επίτευξθ των παραπάνω ςτόχων οι υπθρεςίεσ κοινοτικισ φροντίδασ πρζπει να χαρακτθρίηονται: Από ευελιξία, ϊςτε να αντιδροφν με ευαιςκθςία ςτισ εξατομικευμζνεσ ανάγκεσ των θλικιωμζνων και των φροντιςτϊν τουσ Στόχευςθ των παρεμβάςεϊν τουσ ϊςτε να ζχουν αποκλειςτικό ςτόχο τθ διαςφάλιςθ τθσ αυτοδυναμίασ των ατόμων Από διαδικαςίεσ ςυνεχοφσ αξιολόγθςθσ και ταξινόμθςθσ των αναγκϊν, ϊςτε να γίνεται δυνατι θ ζγκαιρθ και ζγκυρθ απάντθςθ ςε αυτζσ (Department of Health and Social Security, 1989) 26

Η εκτίμθςθ τθσ ευεξίασ των θλικιωμζνων δεν καλφπτει μόνο τθν ςωματικι τουσ υγεία, αλλά και τθν οικονομικι και κοινωνικι τουσ κατάςταςθ. Με τθν καταγραφι των κοινωνικοοικονομικϊν χαρακτθριςτικϊν παρζχεται θ βάςθ για τθν αξιολόγθςθ τθσ επίδραςθσ που αςκοφν αυτά ςτο επίπεδο υγείασ, αλλά και πλθροφορίεσ που αφοροφν τθ διαχείριςθ των προβλθμάτων του κάκε ατόμου που εξετάηεται (Gould, 1998). Η πρϊιμθ ζξοδοσ από τθν εργαςία ςυνδζεται με υψθλότερθ νοςθρότθτα και φπαρξθ ειδικϊν αναγκϊν, ειδικά ςε άτομα που δε διακζτουν άλλουσ οικονομικοφσ πόρουσ. Η οικογενειακι κατάςταςθ επίςθσ είναι ςθμαντικι παράμετροσ τθσ κοινωνικότθτασ του ατόμου. Ειδικά οι θλικιωμζνοι που ηουν μόνοι τουσ ι ζχουν χάςειτον ι τθν ςφντροφό τουσ πρόςφατα, χριηουν ιδιαίτερθσ προςοχισ από τισ υπθρεςίεσ υγείασ και κοινωνικισ φροντίδασ, λόγω τθσ ςυναιςκθματικισ αντίδραςθσ και τθσ πικανισ κοινωνικισ απομόνωςθσ (Iliffe, 1992). Η εκτίμθςθ των κοινωνικϊν ςχζςεων αποτελεί δομικό ςτοιχείο τθν ολιςτικισ εκτίμθςθσ των θλικιωμζνων, λόγω τθσ ςτενισ ςχζςθσ μεταξφ των ςωματικϊν, ψυχολογικϊν και κοινωνικϊν παραμζτρων τθσ υγείασ. Η γιρανςθ ςυνικωσ ςυνδζεται με αυξθμζνθ εξάρτθςθ από τθν οικογζνεια και τισ υπθρεςίεσ υγείασ. Ο κυριότεροσ παράγοντασ που κακορίηει τισ κοινωνικζσ ςχζςεισ φαίνεται ότι είναι θ ποιότθτα και όχι θ ποςότθτά τουσ. Επιπρόςκετα, θ αρνθτικι επίδραςθ τθσ απϊλειασ των κοινωνικϊν ςχζςεων και θ απομόνωςθ αυξάνουν τθν πικανότθτα τθσ εμφάνιςθσ προβλθμάτων υγείασ ςτο άτομο (Cane, 1995). Τα παιδιά που ηουν μακριά από τουσ γονείσ, ςυνικωσ παρζχουν λίγθ πρακτικι υποςτιριξθ και αυτό μπορεί να ζχει ςαν αποτζλεςμα δυςκολίεσ ςτθν κακθμερινι διαβίωςθ, ςυναιςκθματικό φόρτο και ελαττωμζνθ κοινωνικότθτα. Ραράλλθλα με τθν πάροδο του χρόνου και ειδικά πάνω από τθν θλικία των 70 ετϊν, ο αρικμόσ των ςυνομιλικων φίλων και ςυγγενϊν διαρκϊσ ελαττϊνεται. Στισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ, το μεγαλφτερο μζροσ τθσ φροντίδασ που απαιτείται, το παρζχει ο/θ ςφντροφοσ ι οι ςυγγενείσ και φίλοι που μζνουν πιο κοντά. Οι θλικιωμζνοι αςκενείσ είναι πιο ευαίςκθτοι από άλλεσ πλθκυςμιακζσ ομάδεσ ςτισ αλλαγζσ του κοινωνικοφ τουσ περιβάλλοντοσ. Η εκτίμθςθ τθσ κοινωνικισ ςτιριξθσ ςτουσ θλικιωμζνουσ επικεντρϊνεται ςτο εφροσ και τθν επάρκεια των επαφϊν με τθν οικογζνεια και τουσ φίλουσ, κακϊσ και ςτο βακμό που αυτοί παρζχουν ι δφνανται να παρζχουν βοικεια ςε περίπτωςθ που χρειαςτεί (De Bruin και ςυν., 1996). 27

Στισ περιπτϊςεισ των ατόμων με επιβαρυμζνθ κατάςταςθ υγείασ και που οριακά αυτοεξυπθρετοφνται, οι κοινωνικζσ ςυνκικεσ κακορίηουν, αν τα άτομα αυτά μποροφν να ηουν με αςφάλεια ςτθν κοινότθτα. Η εφαρμογι ολοκλθρωμζνων προγραμμάτων φροντίδασ των θλικιωμζνων ςτθν κοινότθτα που βαςίηονται ςτθν ολιςτικι προςζγγιςθ των αναγκϊν τουσ μπορεί να ζχει κετικζσ επιδράςεισ ςτθν υγείασ των ςυμμετεχόντων. Η εφαρμογι ενόσ τζτοιου προγράμματοσ ςτο Gateshead του Ηνωμζνου Βαςιλείου είχε τα κάτωκι αποτελζςματα: Μείωςε ςτο μιςό τθν πικανότθτα κανάτου ι ειςαγωγισ ςε ίδρυμα και διπλαςίαςε τθν πικανότθτα να ςυνεχίςουν να ηουν ςτο ςπίτι τουσ Βελτίωςε τθν αυτοεκτίμθςθ των θλικιωμζνων ςχετικά με τθν κατάςταςι τουσ Βελτίωςε τθν απόδοςθ ςτισ κακθμερινζσ δραςτθριότθτεσ Βελτίωςε τθν ποιότθτα τθσ φροντίδασ Ελάττωςε το μζςο κόςτοσ των κοινωνικϊν υπθρεςιϊν χωρίσ να αυξιςει το κόςτοσ των υπθρεςιϊν υγείασ Ανακοφφιςε τουσ φροντιςτζσ (Challis και ςυν., 1988). 28

8 Βιβλιογραφία Ελλθνόγλωςςθ Burke GL., Bell RA. (2005): Ραγκόςμιεσ τάςεισ ςτθν καρδιαγγειακι νόςο: ςυχνότθτα εμφάνιςθσ και παράγοντεσ κινδφνου. Στο: Wong ND., Black HR., Gardin JM. Ρρολθπτικι καρδιολογία: Μια πρακτικι προςζγγιςθ, Εκδόςεισ Μζντωρ, Ακινα Γιαννακόπουλοσ, Ε. (2006): Επιδθμιολογικι διερεφνθςθ των αναγκϊν για φροντίδα υγείασ των, θλικιωμζνων που ηουν ςτθν κοινότθτα, Διδακτορικι Διατριβι, Αριςτοτζλειο Ρανεπιςτιμιο Θεςςαλονίκθσ, Τμιμα Ιατρικισ, Εργαςτιριο Υγιεινισ, Θεςςαλονίκθ Κοτηαμάνθσ, Β., Ντυκζν Μαρί Λοζν (2012): Ο πλθκυςμόσ τθσ Ελλάδασ μειϊνεται; Μια κριτικι ανάλυςθ των προςωρινϊν αποτελεςμάτων τθσ απογραφισ του 2011, Δθμογραφικά Νζα, τ.17: 1-6 Μπζνοσ Α. (1999): Φροντίδα των θλικιωμζνων ςτο ςπίτι και ςτθν κοινότθτα. Στο: Κωςταρίδου Ευκλείδθ Α. (επιμ.). Θζματα γθροψυχολογίασ και γεροντολογίασ. Ελλθνικά γράμματα, Ακινα Ραπαδάκθσ, Μ., Κογεβίνασ, Μ., Τριχόπουλοσ, Δ. (2012): Ο Ρλθκυςμόσ τθσ Ελλάδασ Θεωριςεισ Ρροοπτικζσ Ρροςανατολιςμοί, Ακινα Ραπάηογλου Ν. (2000): Επιδθμιολογία του Σακχαρϊδθ διαβιτθ. Στο: Καραμιτςοσ ΔΘ. Διαβθτολογία: Θεωρθτικι και πρακτικι αντιμετϊπιςθ του ςακχαρϊδθ διαβιτθ. Ιατρικζσ εκδόςεισ Σιϊκθ, Θεςςαλονίκθ Ξενόγλωςςθ American Heart Association (2003): Heart and Stroke facts, Dallas, Tex. American Heart Association Andrews G.R.(1998): Epidemiology and aging research. Aging, 10: 172-173 Bosetti C., Levi F., Lucchimi F. (2005): Lung cancer mortality in European women: recent trends and perspectives. Ann Oncol, 16(10): 1565-6 Blanchard MR., Waterreus A., Mann AH (1994): The nature of depression among older people in inner London, and their contact with primary care. British Journal of Psychiatry, 164: 396-402 Burt VL., Whelton P., Roccella EJ (1995): Prevalence of Hypertension in the US adult population. Results from the Third National Health and Nutrition Examination Survey, Hypertension, 25: 305-313 Bush, TL., Miller, SR., Golden AL., (1989): Self-report and medical record report agreement on selected medical conditions in the elderly. Am J Public Health, 79: 1554-1556 29

Caldock K. Wenger GC.( 1993): Social and psychological gerontology, sociological aspects of health, dependency and disability. Reviews in clinical Gerontology, 3; 85-96 Cane RA..(1995): Assessment of Social Functioning: Recommendation for Comprehensive Geriatric Assessment In: Geriatric Assessment Technology: The State of the Art. Eds: LZ. Rubenstein, D. Wieland, R. Bernabei; Kurtis, Milano, Italy:101-110. Challis DJ, Chessum R, Chesterman J, (1988): Community care for the frail elderly: an urban experiment. British Journal of Social Work, 15:563-79. Chobanian AV., Bakris GL., Black HR. (2003): Sevent report of the Joint National Commitee on Prevention,Detection, Evaluation and Treatment of High Blood Pressure, Hypertension, 42: 1206-1252 Cooper C., Campion G., Melton LJ (1992): Hip fractures in the elderly: a world-wide projection. Osteoporosis Int, 2: 285-289 Corrada M., Brookmeyer R., Kawas C. (1995): Sources of variability in prevalence rates of Alzheimer's disease. International Journal of Epidemiology, 24: 1000-1005 Davies A.M. (1985): Epidemiology and the challenge of aging. Int. J. Epidemiology, 14:9-21 De Bruin A., Pricavet H.S.J., Nossikov A. (1996): Common Instruments for Health for All Indicators. In: Health interview surveys. WHO Regional Publications, European series, No 58., WHO Dieppe P. (1994): Osteoarthritis: Clinical features and diagnostic problems. In: Klippel JH., Dieppe PA. (eds) Reumatology. London: Mosby-Year Book Europe, 7: 4, 1-16 Ebrahim S. and Kalache A. (1996): Epidemiology in Old Age. BMJ Publishing Group Eccles M., Freemantle N., Mason J. (1998): North of England evidence-based development project: guidelines for angiotensin-converting enzyme inhibitors in primary care management of adults with symptomatic heart failure. British Medical Journal, 316: 1369-75 Fillenbaum GG (1987): Measures of well being in the elderly In: Measurement in health promotion and protection. Eds: T.Abelin, Z. Brzezinskirera, DL. Carpstair. WHO Regional Publishing No 22, European Series. Fletcher A. Breast Cancer, in Ebrahim S, Kalache A. (eds) (1996): Epidemiology in old age. BMJ Publishing Group Flint AJ (1994): Epidemiology and comorbidity of anxiety disorders in the elderly. American Journal of Psychiatry, 151: 640-652 Franklin SS., Gustin W., Wong ND. (1997): Hemodynamic patterns of age-related changes in blood pressure. The Framingham Heart Study. Circulation, 96: 308-315 Gillespie N., Darbar D., Struthers A.D. (1998): Heart failure: a diagnostic and therapeutic dilemma in elderly patients. Age and Aging, 27 (4): 539-43 30