ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΓΕΩΡΓΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΘΕΟΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΘΕΟΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στη Γεωπονική Σχολή Α.Π.Θ., Τομέας Αγροτικής Οικονομίας Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 19/05/2009 Εξεταστική Επιτροπή Ε. Παπαναγιώτου, Καθηγητής Α.Π.Θ., Επιβλέπων Καθηγητής Κ. Μάττας, Καθηγητής Α.Π.Θ., Μέλος Συμβουλευτικής Επιτροπής Μ. Μαρτίκα-Βακιρτζή, Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ., Μέλος Συμβουλευτικής Επιτροπής Α. Κάτος, Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Εξεταστής Α. Σέμος, Καθηγητής Α.Π.Θ., Εξεταστής Κ. Γαλανόπουλος, Αν. Καθηγητής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, Εξεταστής Ε. Παπαδοπούλου, Επ. Καθηγήτρια Α.Π.Θ., Εξετάστρια

Αθανάσιος Θεοχαρόπουλος Α.Π.Θ. Τίτλος Διδακτορικής Διατριβής: Οικονομική και Περιβαλλοντική Ανάλυση Εναλλακτικών Μορφών Γεωργίας. ISBN «Η έγκριση της παρούσας Διδακτορικής Διατριβής από τη Γεωπονική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2).

Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσοι βοήθησαν, ο καθένας με διαφορετικό τρόπο, στην εκπόνηση της παρούσας διατριβής. Αρχικά, θα ήθελα να αναφερθώ στα μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής της διδακτορικής διατριβής. Εκφράζω τις θερμές μου ευχαριστίες στον Καθηγητή κ. Ευάγγελο Παπαναγιώτου για την επίβλεψη της εργασίας, την επιστημονική καθοδήγηση του, καθώς και τις πολύτιμες συμβουλές και υποδείξεις του καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της. Ευχαριστώ, επίσης, τον Καθηγητή κ. Κωνσταντίνο Μάττα και την Αν. Καθηγήτρια κ. Μαρία Μαρτίκα-Βακιρτζή για τις πολύτιμες συμβουλές και επισημάνσεις τους κατά τη διάρκεια της έρευνας που ήταν καθοριστικές για την ολοκλήρωση της. Θα ήθελα επιπλέον να ευχαριστήσω και τα υπόλοιπα μέλη ΔΕΠ του τομέα Αγροτικής Οικονομίας της Γεωπονικής Σχολής του Α.Π.Θ., καθώς με τις γνώσεις που μου παρείχαν, βοήθησαν σημαντικά στην ερευνητική μου προσπάθεια. Επιπλέον, ευχαριστώ τους συναδέλφους μου, υποψήφιους διδάκτορες, καθώς οι συζητήσεις μαζί τους και τα εποικοδομητικά τους σχόλια αποτέλεσαν σημαντικό βοήθημα για μένα. Επίσης, απαραίτητα εφόδια για τη διεξαγωγή της έρευνας, απέκτησα κατά την επιτυχή παρακολούθηση δύο εντατικών θερινών προγραμμάτων διδακτορικού επιπέδου στο πανεπιστήμιο του Wageningen στην Ολλανδία (2006 και 2007). Συνεπώς, θα ήταν παράλειψη αν δεν εξέφραζα τις ευχαριστίες μου στους καθηγητές: W.Greene, S. Kumbhakar, S. Stefanou, M. Verbeek, H. Fried και L. Tauer, για τις πολλές ώρες θεωρητικής και πρακτικής εκπαίδευσης. Επιπρόσθετα, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον καθηγητή του πανεπιστημίου του Wageningen, Alfons Oude Lansink, ο οποίος προσφέρθηκε και μου παρείχε άρθρα του σχετικά με το αντικείμενο της παρούσας έρευνας. Νιώθω ακόμη την υποχρέωση να ευχαριστήσω τους παραγωγούς που συμμετείχαν στην έρευνα και μου παρείχαν πληροφορίες και στοιχεία απαραίτητα για τη διεξαγωγή της, καθώς και τους υπεύθυνους των συνεταιρισμών για την συνεργασία και πολύτιμη βοήθεια τους. Επίσης, εκφράζω τις ευχαριστίες μου στο Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.), το οποίο με την υποτροφία του, μου παρείχε σημαντική υποστήριξη για τη διεξαγωγή της παρούσας διατριβής. Τέλος, ευχαριστώ ιδιαίτερα τους γονείς μου για τα εφόδια που μου παρείχαν και την αμέριστη συμπαράσταση τους, καθώς και τη Φρειδερίκη για τη στήριξη και υπομονή της καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της διδακτορικής διατριβής. Αθανάσιος Θεοχαρόπουλος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 1.1. Προβληματική της έρευνας 1 1.2. Ερευνητικά ερωτήματα.. 5 1.3. Σκοπός της έρευνας... 6 1.4. Δομή της διατριβής.... 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ 9 2.1 Συμβατική γεωργία..9 2.2 Η έννοια της αειφορίας..11 2.3 Βιολογική και ολοκληρωμένη γεωργία 14 2.3.1 Προέλευση, στόχοι, ορισμοί και διαφορές... 14 2.3.2 Η ανάπτυξη βιολογικής και ολοκληρωμένης γεωργίας στην Ε.Ε. 22 2.3.3 Η ανάπτυξη βιολογικής και ολοκληρωμένης γεωργίας στην Ελλάδα...32 2.4 Η σημασία του κλάδου της ροδακινιάς 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο : ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΕΙΔΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 59 3.1 Η έννοια της αποτελεσματικότητας στην παραγωγική διαδικασία. 59 3.2 Τεχνολογία παραγωγής και εν δυνάμει όριο παραγωγικών δυνατοτήτων 60 3.3 Τεχνική αποτελεσματικότητα 64 3.4 Αποτελεσματικότητα κλίμακας. 67 3.5 Διανεμητική και οικονομική αποτελεσματικότητα... 71 3.6 Περιβαλλοντική αποτελεσματικότητα...78 3.7 Αποτελέσματα ερευνών σχετικών με τις εναλλακτικές μορφές γεωργίας 86 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο : ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 104 4.1 Μεθοδολογία συλλογής των στοιχείων... 104 4.2 Μεθοδολογία ανάλυσης των στοιχείων...108 4.2.1 Παραμετρική και μη παραμετρική στατιστική ανάλυση 109 4.2.2 Ανάλυση αποτελεσματικότητας.. 113 i

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο : ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 139 5.1 Χαρακτηριστικά των παραγωγών και των αγροτικών εκμεταλλεύσεων 139 5.2 Παράγοντες υιοθέτησης της βιολογικής και ολοκληρωμένης γεωργίας... 146 5.3 Στάσεις των παραγωγών απέναντι στις εναλλακτικές μορφές γεωργίας 156 5.4 Τεχνικοοικονομική ανάλυση και περιβαλλοντικά επιβλαβείς εισροές... 162 5.5 Τεχνική αποτελεσματικότητα, παραγωγικότητα και αποδόσεις κλίμακας. 186 5.6 Περιβαλλοντική αποτελεσματικότητα και παραγωγικότητα.. 200 5.7 Οικονομική αποτελεσματικότητα και παραγωγικότητα 214 5.8 Δυνατότητες μείωσης εισροών, κόστους και περιβαλλοντικών επιπτώσεων. 229 5.9 Αξιολόγηση εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας 243 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ο : ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 253 6.1 Συμπεράσματα. 253 6.2 Προτάσεις 263 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 267 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I Ερωτηματολόγιο της έρευνας ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II Επιπρόσθετοι πίνακες αποτελεσμάτων εμπειρικής έρευνας ii

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Πίνακας 2.1 Έκταση και μερίδιο εναλλακτικών μορφών γεωργίας στην Ε.Ε.-27 26 Πίνακας 2.2 Βαθμός υιοθέτησης εναλλακτικών μορφών γεωργίας στην Ε.Ε.-27 28 Πίνακας 2.3 Επιδοτήσεις βιολογικών καλλιεργειών στην Ελλάδα... 33 Πίνακας 2.4 Διαχρονική εξέλιξη των εναλλακτικών μορφών γεωργίας στην Ελλάδα.37 Πίνακας 2.5 Έκταση εναλλακτικών μορφών γεωργίας και μερίδιο των περιφερειών στον κλάδο βιολογικής/ολοκληρωμένης διαχείρισης το 2007.. 41 Πίνακας 2.6 Βαθμός υιοθέτησης εναλλακτικών μορφών γεωργίας ανά περιφέρεια της χώρας το 2007. 42 Πίνακας 2.7 Κατανομή της έκτασης βιολογικής γεωργίας ανά καλλιέργεια... 44 Πίνακας 2.8 Κατανομή της έκτασης ολοκληρωμένης γεωργίας ανά καλλιέργεια.. 45 Πίνακας 2.9 Καλλιεργούμενη έκταση και παραγωγή του κλάδου ροδακινιάς και νεκταρινιάς, ανά ήπειρο, το 2007... 47 Πίνακας 2.10 Οι κυριότερες παραγωγικές χώρες στον κλάδο ροδακινιάς και νεκταρινιάς παγκοσμίως το 2007. 49 Πίνακας 2.11 Έκταση και παραγωγή του κλάδου ροδακινιάς και νεκταρινιάς στις χώρες της Ε.Ε.-27 το 2007... 50 Πίνακας 2.12 Οι κυριότερες εξαγωγικές χώρες ροδάκινων και νεκταρινιών βάσει ποσότητας και αξίας εξαγωγών το 2006... 51 Πίνακας 2.13 Διαχρονική εξέλιξη της ροδακινοκαλλιέργειας στην Ελλάδα 55 Πίνακας 2.14 Ποσοστιαία συμμετοχή των περιφερειών της χώρας στην παραγωγή του κλάδου ροδακινιάς και νεκταρινιάς το 2007.. 56 Πίνακας 2.15 Ποσοστιαία συμμετοχή συμπύρηνων, επιτραπέζιων ροδάκινων και νεκταρινιών σε κάθε περιφέρεια και στο σύνολο της χώρας το 2007...56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο Πίνακας 5.1 Μορφωτικό επίπεδο παραγωγών εναλλακτικών μορφών γεωργίας... 140 Πίνακας 5.2 Κατανομή εκμεταλλεύσεων βάσει της ποσοστιαίας αναλογίας του εισοδήματος που προέρχεται από πηγές εκτός αγροτικής εκμετάλλευσης. 142 Πίνακας 5.3 Μέση διάρκεια ενασχόλησης με την καλλιέργεια της ροδακινιάς. 143 Πίνακας 5.4 Μέση χρονική διάρκεια ενασχόλησης των παραγωγών με την ολοκληρωμένη/βιολογική διαχείριση της καλλιέργειας της ροδακινιάς.144 iii

Πίνακας 5.5 Αριθμός σεμιναρίων, ανά έτος, στους παραγωγούς ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης.. 146 Πίνακας 5.6 Ιεράρχηση των παραγόντων μη υιοθέτησης αειφορικών μορφών γεωργίας από τους συμβατικούς παραγωγούς.147 Πίνακας 5.7 Ιεράρχηση παραγόντων υιοθέτησης της ολοκληρωμένης γεωργίας...149 Πίνακας 5.8 Ιεράρχηση των παραγόντων μη υιοθέτησης της βιολογικής γεωργίας από τους παραγωγούς ολοκληρωμένης διαχείρισης... 151 Πίνακας 5.9 Ιεράρχηση των παραγόντων υιοθέτησης της βιολογικής γεωργίας 153 Πίνακας 5.10 Ιεράρχηση των παραγόντων μη υιοθέτησης της ολοκληρωμένης γεωργίας από τους παραγωγούς βιολογικής καλλιέργειας..155 Πίνακας 5.11 Τα κυριότερα στοιχεία της ολοκληρωμένης διαχείρισης καλλιεργειών, με βάση τον ορισμό που έδωσαν οι παραγωγοί...157 Πίνακας 5.12 Τα κυριότερα στοιχεία της βιολογικής γεωργίας, με βάση τον ορισμό που έδωσαν οι παραγωγοί... 158 Πίνακας 5.13 Διερεύνηση στατιστικά σημαντικής διαφοροποίησης των απόψεων των παραγωγών βιολογικής και ολοκληρωμένης διαχείρισης σε περιβαλλοντικές και οικονομικές πτυχές εναλλακτικών μορφών γεωργίας...161 Πίνακας 5.14 Μέση καλλιεργούμενη έκταση συμβατικής, βιολογικής και ολοκληρωμένης διαχείρισης 162 Πίνακας 5.15 Στατιστική σημαντικότητα διαφοράς της μέσης καλλιεργούμενης έκτασης στις εναλλακτικές μορφές γεωργίας.163 Πίνακας 5.16 Ανθρώπινη εργασία στη μέση εκμετάλλευση συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης... 164 Πίνακας 5.17 Στατιστική σημαντικότητα διαφοράς της μέσης ανθρώπινης εργασίας στις εναλλακτικές μορφές γεωργίας... 165 Πίνακας 5.18 Σύνθεση του κεφαλαίου στη μέση εκμετάλλευση συμβατικής, ολοκληρωμένης, και βιολογικής διαχείρισης.. 166 Πίνακας 5.19 Στατιστική σημαντικότητα διαφοράς της μέσης αξίας των μορφών κεφαλαίου μεταξύ των εναλλακτικών μορφών γεωργίας...167 Πίνακας 5.20 Ακαθάριστη πρόσοδος της μέσης εκμετάλλευσης ροδακινιάς συμβατικής, ολοκληρωμένης, και βιολογικής διαχείρισης. 168 Πίνακας 5.21 Στατιστική σημαντικότητα της διαφοράς των μέσων στα στοιχεία της ακαθάριστης προσόδου μεταξύ των εναλλακτικών μορφών γεωργίας... 170 Πίνακας 5.22 Σύνθεση των δαπανών παραγωγής της μέσης εκμετάλλευσης συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης.. 173 Πίνακας 5.23 Στατιστική σημαντικότητα της διαφοράς της μέσης τιμής των iv

δαπανών παραγωγής μεταξύ των εναλλακτικών μορφών γεωργίας... 177 Πίνακας 5.24 Στατιστική σημαντικότητα διαφορών όσον αφορά στα λιπάσματα και γεωργικά φάρμακα στη μέση εκμετάλλευση εναλλακτικών μορφών γεωργίας... 179 Πίνακας 5.25 Οικονομικά αποτελέσματα των εκμεταλλεύσεων χωρίς την ειδική επιδότηση βιολογικής/ ολοκληρωμένης διαχείρισης.. 182 Πίνακας 5.26 Οικονομικά αποτελέσματα των εκμεταλλεύσεων με την ειδική επιδότηση βιολογικής/ ολοκληρωμένης διαχείρισης...182 Πίνακας 5.27 Στατιστική σημαντικότητα της διαφοράς των μέσων οικονομικών αποτελεσμάτων μεταξύ των εναλλακτικών μορφών γεωργίας 185 Πίνακας 5.28 Τεχνική αποτελεσματικότητα, τεχνική παραγωγικότητα και αποτελεσματικότητα κλίμακας εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας...187 Πίνακας 5.29 Διερεύνηση στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των εκμεταλλεύσεων συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης στην τεχνική αποτελεσματικότητα.... 191 Πίνακας 5.30 Διερεύνηση στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των εκμεταλλεύσεων συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης στην τεχνική αποτελεσματικότητα ολικού ορίου παραγωγής. 194 Πίνακας 5.31 Διερεύνηση στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των εκμεταλλεύσεων συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης στην τεχνική παραγωγικότητα... 196 Πίνακας 5.32 Διερεύνηση στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των εκμεταλλεύσεων συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης στην αποτελεσματικότητα κλίμακας 198 Πίνακας 5.33 Είδος των αποδόσεων κλίμακας των εκμεταλλεύσεων ροδακινιάς συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης.. 199 Πίνακας 5.34 Περιβαλλοντική αποτελεσματικότητα και παραγωγικότητα εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας. 202 Πίνακας 5.35 Διερεύνηση στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των εκμεταλλεύσεων συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης στην περιβαλλοντική αποτελεσματικότητα 206 Πίνακας 5.36 Διερεύνηση στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των εκμεταλλεύσεων συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης στην περιβαλλοντική αποτελεσματικότητα ολικού ορίου παραγωγής... 208 Πίνακας 5.37 Διερεύνηση στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των εκμεταλλεύσεων συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης στην περιβαλλοντική παραγωγικότητα... 210 v

Πίνακας 5.38 Ενσωμάτωση των εξωτερικών επιδράσεων των περιβαλλοντικά επιβλαβών εισροών στην εκτίμηση τεχνικής παραγωγικότητας. 212 Πίνακας 5.39 Διερεύνηση στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των εκμεταλλεύσεων συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης στην διανεμητική αποτελεσματικότητα... 216 Πίνακας 5.40 Οικονομική αποτελεσματικότητα και παραγωγικότητα εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας. 218 Πίνακας 5.41 Διερεύνηση στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των εκμεταλλεύσεων συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης στην οικονομική αποτελεσματικότητα... 221 Πίνακας 5.42 Διερεύνηση στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των εκμεταλλεύσεων συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης στην οικονομική αποτελεσματικότητα ολικού ορίου παραγωγής... 224 Πίνακας 5.43 Διερεύνηση στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των εκμεταλλεύσεων συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης στην οικονομική παραγωγικότητα... 225 Πίνακας 5.44 Ενσωμάτωση των εξωτερικών επιδράσεων των περιβαλλοντικά επιβλαβών εισροών στην εκτίμηση οικονομικής παραγωγικότητας.. 227 Πίνακας 5.45 Σύγκριση υφιστάμενων και ελάχιστων δαπανών/κόστους παραγωγής με την αναδιάρθρωση εισροών για την επίτευξη οικονομικής αποτελεσματικότητας 231 Πίνακας 5.46 Σύγκριση υφιστάμενης και μέγιστης κερδοφορίας με την αναδιάρθρωση εισροών για την επίτευξη οικονομικής αποτελεσματικότητας...233 Πίνακας 5.47 Αναλογία έκτασης ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης ισοδύναμης μείωσης των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων λιπασμάτων και γεωργικών φαρμάκων της συμβατικής διαχείρισης... 237 Πίνακας 5.48 Αναλογία έκτασης συμβατικής και ολοκληρωμένης διαχείρισης ισοδύναμων περιβαλλοντικών επιπτώσεων λιπασμάτων και γεωργικών φαρμάκων 238 Πίνακας 5.49 Αναλογία έκτασης ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης ισοδύναμης μείωσης των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων εντομοκτόνων, μυκητοκτόνων και ζιζανιοκτόνων... 240 Πίνακας 5.50 Αναλογία έκτασης ολοκληρωμένης και συμβατικής διαχείρισης ισοδύναμων περιβαλλοντικών επιπτώσεων διαφόρων κατηγοριών φαρμάκων. 242 vi

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Διάγραμμα 2.1 Οι κυριότερες εναλλακτικές, της συμβατικής, μορφές γεωργίας.14 Διάγραμμα 2.2 Βαθμός υιοθέτησης εναλλακτικών μορφών γεωργίας στην Ε.Ε.-15... 30 Διάγραμμα 2.3 Βαθμός υιοθέτησης των εναλλακτικών μορφών γεωργίας στα 12 νέα μέλη της Ε.Ε 31 Διάγραμμα 2.4 Διαχρονική εξέλιξη των εναλλακτικών μορφών γεωργίας στην Ελλάδα με βάση την καλλιεργούμενη έκταση... 39 Διάγραμμα 2.5 Χωρική διαφοροποίηση της ανάπτυξης εναλλακτικών μορφών γεωργίας βάσει του βαθμού υιοθέτησης σε επίπεδο περιφερειών το 2007... 43 Διάγραμμα 2.6 Διαχρονική εξέλιξη της ποσότητας των εξαγωγών ροδάκινων και νεκταρινιών στις κυριότερες εξαγωγικές χώρες της Ευρώπης.. 52 Διάγραμμα 2.7 Διαχρονική εξέλιξη της αξίας των εξαγωγών ροδάκινων και νεκταρινιών στις κυριότερες εξαγωγικές χώρες της Ευρώπης..53 Διάγραμμα 2.8 Ποσότητα εισαγωγών-εξαγωγών της Ελλάδας στον κλάδο ροδακινιάς και νεκταρινιάς την περίοδο 1995-2007... 57 Διάγραμμα 2.9 Εμπορικό ισοζύγιο της Ελλάδας στον κλάδο ροδακινιάς και νεκταρινιάς την περίοδο 1995-2007 (αξία εισαγωγών-εξαγωγών)... 57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο Διάγραμμα 3.1 Σύνολο εισροών και εν δυνάμει όριο παραγωγικών δυνατοτήτων.. 62 Διάγραμμα 3.2 Σύνολο εκροών και εν δυνάμει όριο παραγωγικών δυνατοτήτων... 63 Διάγραμμα 3.3 Τεχνική αποτελεσματικότητα σε μεταβλητές αποδόσεις κλίμακας. 65 Διάγραμμα 3.4 Τεχνική αποτελεσματικότητα σε σταθερές αποδόσεις κλίμακας.66 Διάγραμμα 3.5 Τεχνική αποτελεσματικότητα και αποτελεσματικότητα κλίμακας.. 68 Διάγραμμα 3.6 Τεχνική, διανεμητική και οικονομική αποτελεσματικότητα εισροών. 73 Διάγραμμα 3.7 Τεχνική, διανεμητική και οικονομική αποτελεσματικότητα εκροών...75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο Διάγραμμα 4.1 Εκτίμηση της αποτελεσματικότητας και περίσσεια ή χαλάρωση εισροών στη μέθοδο της Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων. 120 Διάγραμμα 4.2 Υποδείγματα CRS, VRS, NIRS για την εκτίμηση της αποτελεσματικότητας κλίμακας και την εύρεση των αποδόσεων κλίμακας... 126 Διάγραμμα 4.3 Αποτελεσματικότητα διαφορετικών τεχνολογιών παραγωγής και μέθοδος υπό-διανύσματος για τη μέτρηση περιβαλλοντικής αποτελεσματικότητας..129 vii

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο Διάγραμμα 5.1 Κατανομή των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας με βάση την τεχνική αποτελεσματικότητα... 190 Διάγραμμα 5.2 Κατανομή των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας με βάση την τεχνική αποτελεσματικότητα ολικού ορίου παραγωγής.193 Διάγραμμα 5.3 Κατανομή των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας με βάση την τεχνική παραγωγικότητα 195 Διάγραμμα 5.4 Κατανομή των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας με βάση την αποτελεσματικότητα κλίμακας... 197 Διάγραμμα 5.5 Είδος των αποδόσεων κλίμακας στις εκμεταλλεύσεις ροδακινιάς συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής διαχείρισης.. 200 Διάγραμμα 5.6 Κατανομή των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας με βάση την περιβαλλοντική αποτελεσματικότητα 205 Διάγραμμα 5.7 Κατανομή των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας με βάση την περιβαλλοντική αποτελεσματικότητα ολικού ορίου παραγωγής... 207 Διάγραμμα 5.8 Κατανομή των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας με βάση την περιβαλλοντική παραγωγικότητα... 209 Διάγραμμα 5.9 Κατανομή των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας με βάση την διανεμητική αποτελεσματικότητα...215 Διάγραμμα 5.10 Κατανομή των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας με βάση την οικονομική αποτελεσματικότητα 220 Διάγραμμα 5.11 Κατανομή εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας με βάση την οικονομική αποτελεσματικότητα ολικού ορίου παραγωγής.. 223 Διάγραμμα 5.12 Κατανομή των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας με βάση την οικονομική παραγωγικότητα...225 Διάγραμμα 5.13 Αξιολόγηση εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας βάσει της κερδοφορίας και της τεχνικής αποτελεσματικότητας. 245 Διάγραμμα 5.14 Αξιολόγηση εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας βάσει της κερδοφορίας και της τεχνικής αποτελεσματικότητας ολικού ορίου.. 246 Διάγραμμα 5.15 Αξιολόγηση εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας σε όρους αειφορίας βάσει οικονομικής και περιβαλλοντικής αποτελεσματικότητας. 249 Διάγραμμα 5.16 Αξιολόγηση εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας σε όρους αειφορίας βάσει της οικονομικής και περιβαλλοντικής αποτελεσματικότητας ολικού ορίου παραγωγής. 250 viii

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Προβληματική της έρευνας Η αύξηση της παραγωγικότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων έχει αποτελέσει βασικό στόχο της αγροτικής πολιτικής ώστε να εξασφαλιστούν, μεταξύ άλλων, επάρκεια τροφίμων και ένα ικανοποιητικό βιοτικό επίπεδο για τους γεωργούς (Tracy, 1989). Η εντατική, όμως, αυτή μορφή γεωργίας, η συμβατική γεωργία, με την ευρεία χρησιμοποίηση χημικών συνθετικών γεωργικών φαρμάκων και λιπασμάτων, αφενός είχε ως συνέπεια την αύξηση της παραγωγής των γεωργικών προϊόντων, αφετέρου συνέβαλε στη δημιουργία σοβαρών περιβαλλοντικών προβλημάτων, που προέκυψαν από την αλόγιστη χρήση των γεωργικών φαρμάκων και λιπασμάτων, καθώς επίσης και από την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων (Αντωνοπούλου, 2000). Για να αντιμετωπιστούν τα παραπάνω προβλήματα, ένας από τους βασικούς στόχους που τέθηκαν στο πέμπτο Πρόγραμμα Δράσης της Ε.Ε. για το περιβάλλον ήταν η επίτευξη της αειφορίας, ενώ τo έκτο Πρόγραμμα Δράσης της Ε.Ε. ενθάρρυνε την ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής θεώρησης στην λήψη αποφάσεων πολιτικής (CEC, 1992 και CEC, 2002). Στον αγροτικό τομέα, οι περιβαλλοντικές μελέτες, η έννοια της αειφορίας και η υιοθέτηση μεθόδων αειφορικής γεωργίας έχουν βρεθεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της κοινής αγροτικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Islam et al., 2003). Aπό τις διάφορες μορφές αειφορικής γεωργίας, δυο είναι οι εναλλακτικές μορφές που προσφέρονται για αντικατάσταση της συμβατικής γεωργίας (Parra-Lopez et al., 2007a): i) η βιολογική γεωργία και ii) η ολοκληρωμένη γεωργία ή ολοκληρωμένη διαχείριση καλλιεργειών. Στην αγροτική έρευνα αναγνωρίζεται ευρέως η σημασία των συστημάτων αειφορικής αγροτικής παραγωγής και η ανάγκη ανάπτυξης κατάλληλων μεθοδολογικών εργαλείων για τη μέτρηση της αειφορίας. Επιπλέον, η κοινωνία αναγνωρίζει τη σημασία της βιολογικής και ολοκληρωμένης γεωργίας στην ενδυνάμωση του περιβάλλοντος και στη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που προκαλούν οι συμβατικές γεωργικές πρακτικές (Pacini et al., 2003). 1

Οικονομική και περιβαλλοντική ανάλυση εναλλακτικών μορφών γεωργίας Η δυνατότητα όμως μερικής ή ολικής υποκατάστασης της συμβατικής γεωργίας σε μακροπρόθεσμη και διαρκή βάση εξαρτάται από την οικονομική και περιβαλλοντική αποτελεσματικότητα των εναλλακτικών μορφών γεωργίας οι οποίες διεθνώς άρχισαν να αναπτύσσονται σημαντικά την τελευταία δεκαετία, με αποτέλεσμα η έρευνα σχετικά με οικονομικές και περιβαλλοντικές πτυχές τους να είναι περιορισμένη. Η υπάρχουσα έρευνα εστιάζεται σε μεμονωμένες αναλύσεις κάθε συστήματος και σε αναλύσεις: α) βιολογικής συμβατικής, β) ολοκληρωμένης συμβατικής. Ελάχιστες συγκριτικές έρευνες μεταξύ και των τριών εναλλακτικών μορφών γεωργίας έχουν πραγματοποιηθεί διεθνώς, καθώς, μεταξύ των άλλων, υπάρχει και δυσκολία εύρεσης δευτερογενών και συλλογής πρωτογενών δεδομένων. Η εξέλιξη κάθε συστήματος, όμως, εξαρτάται και από τα άλλα δύο, υπάρχει δηλαδή η έννοια της σχετικότητας. Μία ολοκληρωμένη ανάλυση που περιλαμβάνει και τα τρία συστήματα, είναι εκείνη που μπορεί να εξάγει περισσότερο ασφαλή συμπεράσματα. Μέσα στο πλαίσιο αυτό διερευνώνται στην παρούσα διατριβή πέρα από τα οικονομικά αποτελέσματα και οι παράγοντες υιοθέτησης και μη υιοθέτησης της βιολογικής και ολοκληρωμένης διαχείρισης. Η υιοθέτηση έχει δυναμικό και όχι στατικό χαρακτήρα με την έννοια ότι οι παραγωγοί μπορούν να μεταπηδούν μεταξύ των τριών συστημάτων αγροτικής παραγωγής βάσει οικονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Για την ενδελεχή όμως οικονομική και περιβαλλοντική ανάλυση απαιτείται η εφαρμογή των κατάλληλων μεθοδολογικών εργαλείων. Το μεθοδολογικό υπόβαθρο που στηρίζεται στην αποτελεσματικότητα αποτελεί κατάλληλο πλαίσιο για την ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής στην τεχνική και οικονομική ανάλυση (Reinhard et al., 2000). Όσον αφορά δε, τα εναλλακτικά συστήματα αγροτικής παραγωγής που λειτουργούν υπό διαφορετικές τεχνολογίες παραγωγής απαιτείται η αξιολόγηση να μην γίνεται σε απόλυτους αλλά σε σχετικούς όρους σύγκρισης που λαμβάνουν υπόψη την διαφορετική τεχνολογία και μετρούν το πόσο παραγωγική είναι κάθε εναλλακτική μορφή ως προς τις άλλες. Οι Lansink et al. (2002) διερεύνησαν το παραπάνω ζήτημα με τη μη παραμετρική μέθοδο της Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων μετρώντας την τεχνική αποτελεσματικότητα ιδίου ορίου παραγωγής, την τεχνική αποτελεσματικότητα ολικού ορίου παραγωγής και την τεχνική παραγωγικότητα εκμεταλλεύσεων συμβατικής και βιολογικής διαχείρισης στην Φιλανδία. 2

Εισαγωγή Μέχρι σήμερα όμως δεν υπάρχουν στη διεθνή βιβλιογραφία αποτελέσματα ερευνών σχετικά με την σύγκριση της τεχνικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής αποτελεσματικότητας μεταξύ των τριών συστημάτων γεωργικής παραγωγής, αλλά και αποτελέσματα σχετικά με το πόσο παραγωγική είναι η κάθε τεχνολογία παραγωγής όταν συγκρίνεται ταυτόχρονα με τις άλλες δύο, τόσο τεχνικά και οικονομικά, όσο και περιβαλλοντικά. Επιπλέον, δεν έχει αναπτυχθεί ένα πλαίσιο αξιολόγησης των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας σε όρους οικονομικής και περιβαλλοντικής αποτελεσματικότητας. Η έλλειψη τέτοιων πληροφοριών εμποδίζει τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων αγροτικής πολιτικής να βελτιώσουν τον σχεδιασμό των γεωργικών και περιβαλλοντικών προγραμμάτων και να αποτιμήσουν τα εφαρμοζόμενα μέτρα πολιτικής (OECD, 1997). Ειδικά όσον αφορά τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της γεωργικής δραστηριότητας, αυτές οφείλονται κυρίως στα λιπάσματα και γεωργικά φάρμακα, ενώ ποικίλες μέθοδοι μέτρησης της περιβαλλοντικής απόδοσης έχουν προταθεί στο παρελθόν, οι οποίες βασίζονται σε προσαρμογές των συμβατικών μετρήσεων της αποτελεσματικότητας. Μία βασική διάκριση αναφέρεται στο εάν η μεθοδολογική προσέγγιση ακολουθεί παραμετρικές ή μη παραμετρικές τεχνικές, ενώ μία άλλη στο εάν οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις αντιμετωπίζονται ως εισροές ή ως εκροές. Στην παρούσα έρευνα οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις εισάγονται στα υποδείγματα ως περιβαλλοντικά επιβλαβείς εισροές και όχι ως ανεπιθύμητες εκροές, μία προσέγγιση που ακολουθήθηκε τα τελευταία χρόνια από αρκετούς ερευνητές, όπως οι Wossink and Denaux (2006), οι οποίοι ορίζουν την περιβαλλοντική αποτελεσματικότητα ως τον βαθμό στον οποίο η περιβαλλοντική επίπτωση των εισροών μπορεί να μειωθεί με πιο αποτελεσματική χρήση και υποκατάσταση. Στην έρευνα τους, για την ανάλυση χρησιμοποιούν τη μέθοδο της Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων και ορίζουν ως περιβαλλοντικά επιβλαβείς εισροές τις διάφορες κατηγορίες γεωργικών φαρμάκων. Οι Reinhard et al. (2000) αντιμετώπισαν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις ως επιβλαβείς εισροές με την μορφή μόνο των λιπασμάτων (περίσσεια στοιχείων) και κατέληξαν στο ότι η παραμετρική ανάλυση δεν είναι η κατάλληλη μέθοδος στην περίπτωση ύπαρξης περισσότερων από δύο περιβαλλοντικά επιβλαβών εισροών. Σε αυτή την περίπτωση η μη παραμετρική είναι η κατάλληλη μεθοδολογική προσέγγιση και ειδικά η Περιβάλλουσα Ανάλυση Δεδομένων. 3

Οικονομική και περιβαλλοντική ανάλυση εναλλακτικών μορφών γεωργίας Για τα δεδομένα, της ελληνικής γεωργίας, τόσο το πρόβλημα των νιτρικών λόγω της χρήσης λιπασμάτων, όσο και η διήθηση εντομοκτόνων, μυκητοκτόνων και ζιζανιοκτόνων στους φυσικούς πόρους αποτελούν σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα. Συνεπώς, η ανάλυση πρέπει να συμπεριλάβει την περίσσεια αζώτου αλλά και τη διήθηση των διαφόρων κατηγοριών γεωργικών φαρμάκων (εντομοκτόνα, μυκητοκτόνα, ζιζανιοκτόνα) στους φυσικούς πόρους, ενώ παράλληλα συνυπάρχουν οι συμβατικές εισροές και εκροές της εκμετάλλευσης. Υπάρχουν δηλαδή περισσότερες από δύο περιβαλλοντικά επιβλαβείς εισροές που πρέπει να ενσωματωθούν στα συμβατικά υποδείγματα και αυτός είναι ένας βασικός λόγος επιλογής της μη παραμετρικής προσέγγισης στην παρούσα διατριβή. Η κατεύθυνση εξάλλου των υποδειγμάτων προς τη μείωση των εισροών με δεδομένο επίπεδο εκροών θεωρείται και η πλέον κατάλληλη για την εκτίμηση της τεχνικής και οικονομικής αποτελεσματικότητας, καθώς στον αγροτικό τομέα οι γεωργοί έχουν περισσότερο έλεγχο στις εισροές παρά στις εκροές οι οποίες επηρεάζονται περισσότερο από εξωγενείς παράγοντες (Galanopoulos et al., 2006). Τα κλασικά υποδείγματα εισροών όμως δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εκτίμηση της περιβαλλοντικής αποτελεσματικότητας, για τον υπολογισμό της οποίας δεν πρέπει να παραλείπεται ότι οι εκμεταλλεύσεις πέρα από τις περιβαλλοντικά επιβλαβείς εισροές, έχουν ταυτόχρονα και συμβατικές εισροές - εκροές. Για τον λόγο αυτό απαιτείται περαιτέρω εξειδίκευση των υποδειγμάτων με τη μέθοδο υπό-διανύσματος (sub-vector) για τη μέτρηση της αποτελεσματικότητας (Asmild and Hougaard, 2006). Πέρα από την κατάλληλη εξειδίκευση των υποδειγμάτων απαιτείται και η χρήση κατάλληλων δεικτών μέτρησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Συγκεκριμένα, για την παρούσα διατριβή η περίσσεια αζώτου αποτελεί τον δείκτη για τα λιπάσματα, καθώς το κύριο πρόβλημα στην Ελλάδα είναι το πρόβλημα των νιτρικών από την χρήση λιπασμάτων, και ο δείκτης δυνητικής διήθησης εντομοκτόνων, μυκητοκτόνων και ζιζανιοκτόνων στους φυσικούς πόρους χρησιμοποιήθηκε για τα γεωργικά φάρμακα. Τέλος, τα λιπάσματα και γεωργικά φάρμακα συνήθως έχουν διαφορετικές και αντικρουόμενες επιπτώσεις στην αποτελεσματικότητα και παραγωγικότητα. Για παράδειγμα οι Lansink and Silva (2004) διερευνώντας την αλληλεπίδραση μεταξύ γεωργικών φαρμάκων και παραγωγικών εισροών, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα γεωργικά φάρμακα υπό-χρησιμοποιούνται στην Ολλανδία. Στην ανάλυση τους, όμως, 4

Εισαγωγή δεν συμπεριλαμβάνονται οι εξωτερικές επιδράσεις των γεωργικών φαρμάκων λόγω των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Η ενσωμάτωση των εξωτερικών επιδράσεων των λιπασμάτων και γεωργικών φαρμάκων στην εκτίμηση της τεχνικής και οικονομικής παραγωγικότητας θα δώσει χρήσιμα αποτελέσματα όσον αφορά την σύγκριση του βαθμού παραγωγικής χρήσης των εισροών μεταξύ των εναλλακτικών μορφών γεωργίας με βάση το κοινωνικό και όχι το ιδιωτικό όφελος. 1.2 Ερευνητικά ερωτήματα Με βάση την προβληματική της έρευνας τέθηκαν τα κυριότερα ερευνητικά ερωτήματα της παρούσας διατριβής: Ποια είναι η οικονομικότητα κάθε εναλλακτικού συστήματος αγροτικής παραγωγής; Διαφέρουν σημαντικά τα οικονομικά αποτελέσματα μεταξύ ολοκληρωμένης, βιολογικής και συμβατικής διαχείρισης; Είναι τεχνικά και οικονομικά αποτελεσματική η χρήση των εισροών στην παραγωγική διαδικασία; Ποιο ρόλο διαδραματίζει η κλίμακα λειτουργίας των εκμεταλλεύσεων; Πόσο αποτελεσματικές είναι οι εκμεταλλεύσεις κάθε εναλλακτικής μορφής γεωργίας ως προς την δική τους τεχνολογία και ως προς τις άλλες δύο; Πόσο παραγωγική είναι κάθε τεχνολογία ως προς τις υπόλοιπες; Ποια είναι η περιβαλλοντική αποτελεσματικότητα των εκμεταλλεύσεων και ποια είναι η περιβαλλοντική απόδοση των εναλλακτικών μορφών γεωργίας; Ποια είναι η περιβαλλοντικά προσαρμοσμένη τεχνική και οικονομική παραγωγικότητα λιπασμάτων και φαρμάκων καθώς και των εκμεταλλεύσεων; Ποιες είναι οι δυνατότητες μείωσης εισροών, δαπανών, κόστους και αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την άσκηση της γεωργικής δραστηριότητας; Προσεγγίζουν την αειφορία οι εκμεταλλεύσεις εναλλακτικών μορφών γεωργίας και πώς μπορεί αυτό να προσδιοριστεί; 5

Οικονομική και περιβαλλοντική ανάλυση εναλλακτικών μορφών γεωργίας 1.3 Σκοπός της έρευνας Η βιολογική και η ολοκληρωμένη γεωργία είναι εναλλακτικές της συμβατικής μορφές γεωργίας και η παρούσα έρευνα επικεντρώνεται στον κλάδο της ροδακινιάς και συνεπώς στις εκμεταλλεύσεις ροδακινιάς συμβατικής, βιολογικής και ολοκληρωμένης διαχείρισης, καθώς είναι ο μοναδικός κλάδος αγροτικής παραγωγής όπου και τα δύο εναλλακτικά συστήματα εφαρμόζονται στην χώρα μας εδώ και 8 χρόνια (από το 2001 υπάρχει εμπειρία και στις δύο εναλλακτικές μορφές γεωργίας). Ο αντικειμενικός σκοπός της έρευνας είναι η οικονομική και περιβαλλοντική ανάλυση της βιολογικής, ολοκληρωμένης και συμβατικής γεωργίας, μέσω ενός κατάλληλου θεωρητικού και μεθοδολογικού πλαισίου αξιολόγησης σε όρους αειφορίας. Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητο να σημειωθεί, ότι καμία εκμετάλλευση και καμία εναλλακτική μορφή γεωργίας δεν θεωρείται εκ των προτέρων περισσότερο ή λιγότερο αποτελεσματική και πιο αειφορική από την άλλη, καθώς για την παρούσα διατριβή το ζήτημα αυτό τίθεται υπό διερεύνηση. Οι κύριοι επιμέρους στόχοι της έρευνας είναι οι εξής: Η διερεύνηση των χαρακτηριστικών των παραγωγών και των αγροτικών εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας. Η διερεύνηση της στάσης των παραγωγών απέναντι σε οικονομικά και περιβαλλοντικά ζητήματα σχετικά με τις εναλλακτικές μορφές γεωργίας. Η διερεύνηση των οικονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων υιοθέτησης εναλλακτικών μορφών γεωργίας. Η τεχνικοοικονομική ανάλυση των εναλλακτικών μορφών γεωργίας. Η διερεύνηση της τεχνικής αποτελεσματικότητας και παραγωγικότητας. Ο υπολογισμός της διανεμητικής και οικονομικής αποτελεσματικότητας. Ο υπολογισμός της αποτελεσματικότητας κλίμακας, καθώς και η διερεύνηση του είδους των αποδόσεων κλίμακας. Η διερεύνηση της περιβαλλοντικής αποτελεσματικότητας. Η διερεύνηση της δυνατότητας αναδιοργάνωσης των εισροών και βελτίωσης της κερδοφορίας των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας. Η διερεύνηση ύπαρξης στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των εναλλακτικών συστημάτων αγροτικής παραγωγής. 6

Εισαγωγή 1.4 Δομή της διατριβής Η διατριβή αποτελείται από έξι κεφάλαια. Στο παρόν κεφάλαιο αναπτύχθηκε η βασική προβληματική της έρευνας, όσον αφορά, τόσο τον εμπειρικό, όσο και τον μεθοδολογικό προβληματισμό. Στη συνέχεια αναπτύχθηκαν τα ερευνητικά ερωτήματα και ο σκοπός της έρευνας. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η έννοια της αειφορίας και γίνεται μία περιγραφή των εναλλακτικών μορφών γεωργίας, τόσο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όσο και στην Ελλάδα, ενώ δίνονται και οι απαραίτητοι ορισμοί. Επιπλέον, αναδεικνύεται η σημασία του κλάδου της ροδακινιάς, στον οποίο η βιολογική και η ολοκληρωμένη διαχείριση εφαρμόζονται εδώ και αρκετά χρόνια στην χώρα μας. Το τρίτο κεφάλαιο περιλαμβάνει το θεωρητικό υπόβαθρο της διατριβής στο οποίο αποσαφηνίζονται οι χρησιμοποιούμενοι όροι σχετικά με την αποτελεσματικότητα στην παραγωγική διαδικασία. Παρουσιάζεται η σχετική βιβλιογραφία, που αποτελεί τη βάση της παρούσας διατριβής για την ανάπτυξη των μεθοδολογικών εργαλείων αξιολόγησης των εναλλακτικών μορφών γεωργίας. Επιπλέον, δίνονται τα αποτελέσματα βιβλιογραφικών ερευνών και παρουσιάζεται η ειδική βιβλιογραφία σχετικά με οικονομικές και περιβαλλοντικές πτυχές των εναλλακτικών μορφών γεωργίας. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μεθοδολογία της έρευνας, η οποία περιλαμβάνει αρχικά τη μέθοδο συλλογής των στοιχείων. Το ερωτηματολόγιο, βάσει του οποίου συγκεντρώθηκαν τα στοιχεία, δίνεται στο παράρτημα I. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι μέθοδοι ανάλυσης των στοιχείων και αναλύονται οι παραμετρικές και μη παραμετρικές τεχνικές που εφαρμόστηκαν στην τεχνικοοικονομική ανάλυση, καθώς και η μεθοδολογία ανάλυσης της τεχνικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής αποτελεσματικότητας των εναλλακτικών μορφών γεωργίας. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της εμπειρικής έρευνας, απαντώνται τα ερευνητικά ερωτήματα και εκπληρώνονται οι στόχοι της έρευνας. Συγκεκριμένα, στις πρώτες τρεις ενότητες δίνονται τα χαρακτηριστικά των παραγωγών και των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, οι στάσεις των παραγωγών απέναντι στις εναλλακτικές μορφές γεωργίας και οι παράγοντες υιοθέτησης ή μη υιοθέτησης της βιολογικής και ολοκληρωμένης διαχείρισης. Στην επόμενη ενότητα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της τεχνικοοικονομικής ανάλυσης, εντοπίζονται οι στατιστικά σημαντικές διαφορές και παρουσιάζεται η τεχνική, οικονομική και 7

Οικονομική και περιβαλλοντική ανάλυση εναλλακτικών μορφών γεωργίας περιβαλλοντική ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης αναφορικά με τα λιπάσματα, εντομοκτόνα, μυκητοκτόνα και ζιζανιοκτόνα. Στις επόμενες πέντε ενότητες παρουσιάζονται τα κύρια αποτελέσματα της ανάλυσης τεχνικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής αποτελεσματικότητας, δίνονται οι δυνατότητες μείωσης κόστους και περιβαλλοντικών επιπτώσεων και παρουσιάζεται η αξιολόγηση των εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας σε όρους αειφορίας. Οι κύριοι πίνακες των αποτελεσμάτων της εμπειρικής έρευνας είναι ενσωματωμένοι σε αυτό το κεφάλαιο, ενώ επιπρόσθετοι πίνακες παρουσιάζονται στο παράρτημα ΙΙ. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο δίνονται τα συμπεράσματα της έρευνας, οι προτάσεις για λήψη μέτρων πολιτικής και οι προτάσεις για περαιτέρω έρευνα. 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ 2.1 Συμβατική γεωργία Η εντατική μορφή γεωργίας με την εφαρμογή συστημάτων υψηλών εισροών για υψηλές αποδόσεις ονομάζεται συμβατική γεωργία (conventional agriculture). Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται ευρέως στην διεθνή βιβλιογραφία για να περιγράψει την εντατική γεωργία (Pacini et al., 2003). Στη συμβατική γεωργία κατά την περίοδο 1960-1987, ο δείκτης χρήσης των γεωργικών φαρμάκων αυξήθηκε κατά 150%, ενώ η ανθρώπινη εργασία μειώθηκε κατά 50% (Bridges, 1994). Ειδικότερα, η παγκόσμια παραγωγή των οχτώ σημαντικότερων καλλιεργειών, από το 30% έφτασε στο 58% της μέγιστης δυνατής παραγωγής προϊόντων, εξαιτίας της χρήσης ζιζανιοκτόνων, εντομοκτόνων και μυκητοκτόνων (Oerke et al., 1994). Η αυξημένη χρήση λοιπόν των χημικά συντιθέμενων γεωργικών φαρμάκων σε συνδυασμό με την αυξημένη χρήση χημικά συντιθέμενων λιπασμάτων, την εκμηχάνιση της γεωργίας και τη χρήση αποδοτικότερων ποικιλιών συνέβαλε σημαντικά στην αύξηση της παραγωγής και στη βελτίωση ορισμένων χαρακτηριστικών της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων. Πρόκειται για τα αντιληπτά χαρακτηριστικά της ποιότητας: μέγεθος, σχήμα, και χρώμα των προϊόντων καθώς και την απουσία προσβολών από ασθένειες ή έντομα. Αποτέλεσμα της αύξησης της γεωργικής παραγωγής, ήταν η περίοδος ιδίως μετά το 1970 να χαρακτηρίζεται (κυρίως στις ανεπτυγμένες χώρες) ως η περίοδος της υπερεπάρκειας των γεωργικών προϊόντων (Oerke et al., 1994). Η συμβατική γεωργία, όμως, προκάλεσε και συνεχίζει να προκαλεί περιβαλλοντικά προβλήματα, τα οποία σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθούν και είναι δυνατόν να επιφέρουν μη αντιστρεπτές συνέπειες. Οι αρνητικές επιδράσεις συνοψίζονται στα ακόλουθα (Parra-Lopez et al., 2007a): 9

Οικονομική και περιβαλλοντική ανάλυση εναλλακτικών μορφών γεωργίας Μαζική χρήση χημικά συντιθέμενων λιπασμάτων που προκαλούν μόλυνση των υδάτων στις αναπτυγμένες χώρες εξαιτίας κυρίως της συσσώρευσης νιτρικών στα υπόγεια ύδατα. Υπερβολική χρήση χημικά συντιθέμενων γεωργικών φαρμάκων με μεγάλη συνήθως χρονική διάρκεια αποσύνθεσης. Η αύξηση του επίπεδου τους στο έδαφος έχει ολέθριες επιδράσεις στους μικροοργανισμούς του εδάφους, που αποτελούν τη βάση της εδαφικής γονιμότητας, αλλά και στους μεγαλύτερους οργανισμούς περιορίζοντας με τον τρόπο αυτό τους φυσικούς εχθρούς των επιβλαβών εντόμων για τα φυτά. Υπερεκμετάλλευση των υπόγειων υδάτων, η οποία σε συνδυασμό με την υπερβολική χρήση χημικών ουσιών οδηγεί σε υποβάθμιση των υδάτινων παροχών. Επιπλέον, η συσσώρευση από άλατα και βαρέα μέταλλα μειώνει τη γονιμότητα του εδάφους. Εντατικές πρακτικές διαχείρισης του εδάφους που οδηγούν και πάλι σε απώλειες της γονιμότητας του εδάφους. Υψηλή κατανάλωση ενέργειας, κυρίως ορυκτά καύσιμα, τόσο άμεσα με τις γεωργικές δραστηριότητες, όσο και έμμεσα από τα εργοστάσια λιπασμάτων. Στη χώρα μας, η μη ορθολογική διαχείριση του εδάφους και του νερού σε συνδυασμό με τη μη ορθή χρήση των γεωργικών φαρμάκων και λιπασμάτων στη συμβατική γεωργία επιφέρουν (Μπούρμπος, 2001, Ελευθεροχωρινός, 2003): μόλυνση των υδάτων, του εδάφους, του αέρα, της χλωρίδας και της πανίδας με αποτέλεσμα την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, σπατάλη υδάτινων πόρων και μείωση των υδάτινων αποθεμάτων, απώλεια της γενετικής ποικιλότητας, τοξικότητα σε οργανισμούς μη στόχους, παρουσία υπολειμμάτων γεωργικών φαρμάκων, στο έδαφος, στο νερό αλλά και στα παραγόμενα προϊόντα με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ποιότητας των προϊόντων (μη αντιληπτά χαρακτηριστικά ποιότητας), επιπτώσεις στον άνθρωπο, είτε άμεσα με την έκθεση στα γεωργικά φάρμακα, είτε έμμεσα με την κατανάλωση προϊόντων με υπολείμματα φαρμάκων, εμφάνιση νέων εχθρών στα καλλιεργούμενα φυτά και ανάπτυξη εχθρών με ανθεκτικότητα στα γεωργικά φάρμακα. 10

Εναλλακτικές μορφές γεωργίας Τα παραπάνω προβλήματα που επέφερε η συμβατική γεωργία κατέστησαν αναγκαία την εξεύρεση λύσεων, που σχετίζονται κυρίως με: τη μείωση της παραγωγής ορισμένων πλεονασματικών προϊόντων, τον ορθό προσανατολισμό στο τομέα των αγορών έτσι ώστε να συνδεθούν καλύτερα η παραγωγή με τη ζήτηση των προϊόντων, την ανάγκη για συγκράτηση του εισοδήματος των παραγωγών, τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της ποιότητας των προϊόντων (οι φυσικές ποιότητες θα έχουν την προτεραιότητα στην ανάδειξη τους) και την προστασία του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων. Αυτό το αίτημα, εντάσσεται στο ευρύτερο κίνημα υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος, που αφορά και τη γεωργία. Συγχρόνως οι καταναλωτές άρχισαν να ανησυχούν για την ποιότητα και ασφάλεια των τροφίμων. Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στον Καναδά, βρέθηκε ότι το 33% των καταναλωτών θα πλήρωνε περισσότερο για να αγοράσει τρόφιμα που παρήχθησαν με φιλικό προς το περιβάλλον τρόπο (Henning, 1994). Σύμφωνα με άλλη έρευνα, το 88% των καταναλωτών είναι δυσαρεστημένο από την υπερβολική χρήση γεωργικών φαρμάκων κατά τη διαδικασία της παραγωγής των αγροτικών προϊόντων (Φωτόπουλος, 1999). 2.2 Η έννοια της αειφορίας Η ανησυχία, λοιπόν, του κοινωνικού συνόλου για τα περιβαλλοντικά προβλήματα που προκαλεί η συμβατική γεωργία, σε συνδυασμό με την αυξανόμενη απαίτηση για την επίτευξη αειφορίας στον αγροτικό τομέα και για ασφαλή και ποιοτικά τρόφιμα, ανέδειξαν τα τελευταία χρόνια εναλλακτικές μορφές γεωργίας (Parra-Lopez et al., 2007a). Πριν όμως εξεταστούν οι δύο κυριότερες εναλλακτικές, της συμβατικής, μορφές γεωργίας, είναι χρήσιμο να αποσαφηνιστεί η έννοια της αειφορίας (sustainability), δεδομένου ότι αυτή διερευνάται στην παρούσα έρευνα. Ο όρος προέρχεται από την "αειφορία του δάσους", όπου η διαχείριση του ρυθμίζεται έτσι ώστε να αποδίδει πάντοτε την ίδια ποσότητα προϊόντων (π.χ. ξυλεία). Η αειφορία εκφράζει την αρχή της σταθερής κατάστασης ενός φυσικού οικοσυστήματος. Η αυστηρή αειφορία επικράτησε στις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα στη δασοπονία (Σφακιωτάκης, 2000). 11

Οικονομική και περιβαλλοντική ανάλυση εναλλακτικών μορφών γεωργίας Τα τελευταία χρόνια, όμως, η ιδέα της αειφορίας έχει επεκταθεί. Η Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη έδωσε τον παρακάτω ορισμό για την αειφορική ανάπτυξη (sustainable development), που αποτελεί τον πιο ευρέως διαδεδομένο και αποδεκτό ορισμό (WCED, 1987): «Αειφορική ανάπτυξη είναι η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να περιορίζει την δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες». Ο παραπάνω ορισμός, όμως, είναι πιθανόν να οδηγεί σε διαφορετικές ερμηνείες καθώς οι άνθρωποι έχουν διαφορετικούς σκοπούς και επιθυμίες και σε γενικές γραμμές δεν συμφωνούν στο τι πρέπει να διατηρηθεί για τις επόμενες γενιές (Norrthon, 1995). Για το λόγο αυτό χρειάζεται μεγάλη προσοχή στους στόχους της αειφορίας, οι οποίοι δεν μπορεί να είναι ενιαίοι για όλους, αλλά μάλλον η αειφορία πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μία δυναμική διαδικασία στην οποία οι στόχοι πρέπει συνεχώς να ελέγχονται και να βελτιώνονται ή ως μία φιλοσοφία που μόνιμα τείνει προς βελτιώσεις (Callens and Tyteca, 1999). Η θεωρία αυτή λαμβάνεται υπόψη στην παρούσα διατριβή και η αξιολόγηση της αειφορίας γίνεται, όχι μόνο ενιαία για τις εκμεταλλεύσεις όλων των εναλλακτικών μορφών γεωργίας, αλλά και για κάθε ομάδα ξεχωριστά, θεωρώντας ότι υπάρχει πιθανότητα οι στόχοι να μην είναι ίδιοι μεταξύ των παραγωγών συμβατικής, βιολογικής και ολοκληρωμένης διαχείρισης. Ο Welford (1995), επίσης, τονίζει ότι στα πλαίσια της αειφορικής ανάπτυξης, το περιβάλλον πρέπει να ενσωματώνεται στην οικονομική διαδικασία και να μην παραμένει ελεύθερο αγαθό. Αυτό συνεπάγεται, όπως σημειώνει, ελάχιστη χρήση των πόρων και ελάχιστη μόλυνση από ρυπογόνες ουσίες. Στην παρούσα διατριβή εξετάζονται και οι δύο αυτές πτυχές της αειφορικής ανάπτυξης, διερευνώντας την μείωση που μπορεί να επιτευχθεί στη χρήση εισροών και στις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της γεωργικής δραστηριότητας. Σύμφωνα με τους De Koeijer et al. (2002), η έννοια της αειφορίας συνδυάζει την οικονομική με την οικολογική διάσταση αλλά ο ορισμός της είναι αμφιλεγόμενος, καθώς είναι δύσκολο στην πραγματικότητα να δοθεί ένας απλός ορισμός, αντίθετα φαίνεται πιο λογικό να χρησιμοποιηθούν δείκτες αειφορίας. Οι περισσότεροι όμως δείκτες είναι καθαρά οικολογικοί και πολύ λεπτομερείς (Pannell and Glenn, 2000) ή έχουν αναπτυχθεί μόνο αθροιστικά σε επίπεδο περιοχής ή χώρας (Smyth and Dumanski, 1983). Τέτοιοι δείκτες είναι ακατάλληλοι για τη λήψη αποφάσεων στα 12

Εναλλακτικές μορφές γεωργίας πλαίσια του μάνατζμεντ αγροτικών εκμεταλλεύσεων (De Koeijer et al., 2002). Στην παρούσα έρευνα αντιμετωπίζεται το πρόβλημα αυτό με τη χρησιμοποίηση σύγχρονων δείκτων μέτρησης της περιβαλλοντικής αποτελεσματικότητας και της αειφορίας, κατάλληλων για την περίπτωση του μάνατζμεντ των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Ο Harwood (1990) επέκτεινε και προσάρμοσε τον αρχικό ορισμό της αειφορίας, που έδωσε η Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, στις ανάγκες της γεωργίας, δίνοντας τον παρακάτω ορισμό για την αειφορική γεωργία (sustainable agriculture): «Αειφορική γεωργία είναι ένα σύστημα που παραμένει παραγωγικό για πάντα, επιτυγχάνοντας τη μεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια για τον άνθρωπο, την μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στην χρήση των φυσικών πόρων, είναι σε αρμονία με το περιβάλλον και είναι φιλικό, τόσο στο ανθρώπινο είδος, όσο και σε άλλα είδη». Η αειφορική γεωργία,, επίσης, θα μπορούσε να οριστεί ως ένα σύστημα με το οποίο επιτυγχάνεται οικονομικότητα, είναι οικολογικά παραδεκτό και κοινωνικά δίκαιο και υποστηρίζει όλες τις μορφές ζωής (Σφακιωτάκης, 2000). Στον ορισμό του Harwood, αξιοσημείωτη είναι η σύνδεση της αειφορικής γεωργίας με την έννοια της αποτελεσματικότητας στη χρήση των πόρων. Η σύνδεση αυτή υιοθετείται στην παρούσα έρευνα και επιχειρείται η αξιολόγηση των εκμεταλλεύσεων σε όρους αειφορίας να γίνει βάσει της αποτελεσματικότητας εισροών. Επιπλέον, λαμβάνεται υπόψη και ο δεύτερος ορισμός της αειφορικής γεωργίας, καθώς στην παρούσα διατριβή η αειφορία των αγροτικών εκμεταλλεύσεων εναλλακτικών μορφών γεωργίας αξιολογείται βάσει της οικονομικής και περιβαλλοντικής αποτελεσματικότητας. Οι αρχές της αειφορικής ανάπτυξης τέθηκαν στην ονομαζόμενη δράση Ατζέντα 21 το 1992, την οποία υπέγραψαν 184 χώρες στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και η Ελλάδα. Σύμφωνα με τη δράση αυτή, πρέπει να γίνουν απαραίτητες αλλαγές στην αγροτική, περιβαλλοντική και μακροοικονομική πολιτική σε εθνικό και διεθνές επίπεδο για να δημιουργηθούν οι απαραίτητες συνθήκες για να επιτευχθεί η αειφορική ανάπτυξη. Η υιοθέτηση δε, μεθόδων αειφορικής γεωργίας είναι σημαντική για ολόκληρη τη διαδικασία αειφορικής ανάπτυξης (Islam et al., 2003). 13

Οικονομική και περιβαλλοντική ανάλυση εναλλακτικών μορφών γεωργίας 2.3 Βιολογική και ολοκληρωμένη γεωργία Μέσα στο πλαίσιο που αναλύθηκε παραπάνω, από τις διάφορες εναλλακτικές μορφές γεωργίας, που στοχεύουν στην επίτευξη αειφορίας, και χαρακτηρίζονται ως μορφές αειφορικής γεωργίας, τα τελευταία χρόνια, δύο είναι εκείνες που παρουσιάζουν αξιόλογη ανάπτυξη και προσφέρονται για αντικατάσταση της συμβατικής γεωργίας, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση (διάγραμμα 2.1) (Σφακιωτάκης 2000, Parra-Lopez et.al. 2007a): iii) η βιολογική γεωργία (organic agriculture) και iv) η ολοκληρωμένη γεωργία (integrated agriculture) ή ολοκληρωμένη διαχείριση καλλιεργειών (integrated crop management). Διάγραμμα 2.1 Οι κυριότερες εναλλακτικές, της συμβατικής, μορφές γεωργίας Μορφές Αειφορικής Γεωργίας Βιολογική Γεωργία Ολοκληρωμένη Γεωργία 2.3.1 Προέλευση, στόχοι, ορισμοί και διαφορές Μέσα από την αμφισβήτηση που αναπτύχθηκε για τις πρακτικές τις συμβατικής γεωργίας, των προβλημάτων που επιφέρει η εφαρμογή της και στην προσπάθεια εξεύρεσης λύσης, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της παγκόσμιας κοινότητας βρέθηκε η βιολογική γεωργία που βασίζεται στη χρησιμοποίηση ανανεώσιμων φυσικών πόρων σε τοπικό επίπεδο (Μπεόπουλος, 1997). Η βιολογική γεωργία αποτελεί την κατάληξη μιας σειράς μελετών και το αποτέλεσμα της ανάπτυξης διαφόρων εναλλακτικών μεθόδων αγροτικής παραγωγής, που ξεκίνησαν από τη βόρεια Ευρώπη. 14

Εναλλακτικές μορφές γεωργίας Υπάρχει μία ποικιλία ορισμών της βιολογικής γεωργίας διεθνώς (Rigby and Caceres, 2001). Ο Mannion (1995) αναφέρει ότι η βιολογική γεωργία αποτελεί μία ολιστική προσέγγιση της γεωργίας που στοχεύει στο να αναδείξει την βαθιά αλληλεπίδραση ανάμεσα στο βιοτικό παράγοντα, στην παραγωγική δυνατότητα της αγροτικής εκμετάλλευσης και σε ολόκληρο το περιβάλλον. Πρόσφατα η βιολογική γεωργία ορίστηκε ως εξής: Η βιολογική γεωργία είναι ένα ολιστικό σύστημα διαχείρισης της παραγωγής το οποίο προωθεί και ενδυναμώνει την υγεία του αγρο-οικοσυστήματος, συμπεριλαμβανομένης της βιοποικιλότητας και της βιολογικής εδαφικής δραστηριότητας. Δίνει έμφαση στην εφαρμογή πρακτικών διαχείρισης αντί της χρήσης εισροών που προέρχονται από πηγές εκτός αγροτικής εκμετάλλευσης, και λαμβάνει υπόψη το γεγονός ότι η ύπαρξη τοπικών συνθηκών απαιτεί και προσαρμοσμένα τοπικά συστήματα. Αυτό επιτυγχάνεται, χρησιμοποιώντας, όποτε αυτό είναι δυνατόν, καλλιεργητικές, μηχανικές και βιολογικές μεθόδους αντί συνθετικών ουσιών ώστε να εκπληρωθούν οι ειδικές λειτουργίες κάθε συστήματος (CAC, 2004). Ο παραπάνω ορισμός είναι ευρύς και καλύπτει, παγκοσμίως, την έννοια της βιολογικής γεωργίας. Στον ορισμό δίνεται έμφαση στο γεγονός ότι πρόκειται για ένα σύστημα παραγωγής και διαχείρισης αγροτικών προϊόντων, όπου απαγορεύεται η χρήση των χημικά συντιθέμενων γεωργικών φαρμάκων και λιπασμάτων. Αντί αυτών, συνιστάται η συνδυασμένη εφαρμογή φυσικών μεθόδων και φυσικά συντιθέμενων φαρμάκων και λιπασμάτων. Συνεπώς, τα προϊόντα που παράγονται με αυτό τον τρόπο έχουν απαλλαγεί από τυχόν βλαβερές χημικές ουσίες, ενώ ταυτόχρονα στόχος είναι και η προστασία του οικοσυστήματος (έδαφος κ.ά.). Τέλος ένας απλός, συνοπτικός και αρκετά περιγραφικός ορισμός είναι ο εξής: Βιολογική γεωργία είναι μία μέθοδος παραγωγής που δίνει τη μεγαλύτερη έμφαση στην προστασία του περιβάλλοντος, ενώ όσον αφορά την ζωική παραγωγή δίνει έμφαση στην ευημερία των ζώων. Αποφεύγει τη χρήση χημικών εισροών, όπως λιπάσματα, γεωργικά φάρμακα, πρόσθετα και κτηνιατρικά φάρμακα (Abando and Rohnerthielen, 2007). Μέσα στο παραπάνω πλαίσιο, σκοπός της βιολογικής γεωργίας είναι να δημιουργήσει ένα αειφορικό σύστημα αγροτικής παραγωγής, το οποίο να βασίζεται σε ανανεώσιμους φυσικούς πόρους και σε οικολογικές διαδικασίες διαχείρισης (Μυγδάκος και Πατσιάλης, 2001). Οι βασικοί επιμέρους στόχοι της βιολογικής γεωργίας είναι οι εξής: 15

Οικονομική και περιβαλλοντική ανάλυση εναλλακτικών μορφών γεωργίας να παράγει τροφή υψηλής θρεπτικής αξίας σε επαρκή ποσότητα, να αλληλεπιδράσει με εποικοδομητικό και ζωτικό τρόπο με όλα τα φυσικά συστήματα και κύκλους, να ενθαρρύνει και να αυξήσει τους βιολογικούς κύκλους στα γεωργικά συστήματα, συμπεριλαμβανομένων των μικροοργανισμών, της εδαφικής χλωρίδας και πανίδας, των φυτών και των ζώων, να διατηρήσει και να αυξήσει μακροπρόθεσμα τη γονιμότητα του εδάφους, να χρησιμοποιήσει, όσο είναι δυνατόν, ανανεώσιμες πηγές σε αγροτικά συστήματα οργανωμένα σε τοπικό επίπεδο, να εργαστεί, όσο είναι δυνατόν, μέσα σε κλειστά συστήματα σε σχέση με την οργανική ουσία και τα θρεπτικά στοιχεία, να εργαστεί, όσο είναι δυνατόν, με υλικά και ουσίες που μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν ή να ανακυκλωθούν σε μία αγροτική εκμετάλλευση, να περιορίσει όλες τις μορφές ρύπανσης που προέρχονται από τη γεωργική δραστηριότητα, να διατηρήσει τη γενετική ποικιλομορφία των αγροτικών οικοσυστημάτων, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας των φυτών και των άγριων ζώων, να προσφέρει στους παραγωγούς βιοτικό επίπεδο σύμφωνο με τα ανθρώπινα δικαιώματα των Ηνωμένων Εθνών, να καλύψει τις βασικές ανάγκες τους και να τους παρέχει επαρκές γεωργικό οικογενειακό εισόδημα και τέλος να εξετάσει τον ευρύτερο κοινωνικό και οικολογικό αντίκτυπο των αγρόοικοσυστημάτων. Το γενικότερο ενδιαφέρον για τη βιολογική γεωργία αυξάνεται συνεχώς τα τελευταία χρόνια. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι αυτή η μορφή γεωργίας μπορεί να συμβάλλει στην αντιμετώπιση πολύ σημαντικών περιβαλλοντικών και κοινωνικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν σήμερα ιδιαίτερα οι ανεπτυγμένες χώρες και να απαντήσει στις απαιτήσεις του ευαίσθητου οικολογικά καταναλωτικού κοινού. Παρ όλο που στην αρχή θεωρήθηκε ως μία πρακτική ξεχωριστή και δυσδιάκριτη από την συμβατική γεωργία, τελικά διαπιστώθηκε ότι αυτή μπορεί να δώσει απάντηση στην αναζήτηση των τρόπων διαφοροποίησης των συστημάτων της αγροτικής παραγωγής (Kaltoft, 1999). Τα συστήματα της σύγχρονης γεωργίας, εξάλλου, όπως είναι και η βιολογική γεωργία, οφείλουν να απαντούν στις προκλήσεις της σύγχρονης πραγματικότητας, οικονομικές, κοινωνικές και οικολογικές, 16