ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ με θέμα: ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΠΑΡΑΛΙΑΚΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΑΡΕΤΣΟΥ-ΚΑΛΑΜΠΟΥΡΝΑΚΙ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ με θέμα: ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΠΑΡΑΛΙΑΚΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΑΡΕΤΣΟΥ-ΚΑΛΑΜΠΟΥΡΝΑΚΙ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΤΖΩΡΤΖΗ ΝΕΡΑΤΖΙΑ ΕΡΓΑΣΤΗΚΑΝ ΟΙ ΣΠΟΥ ΑΣΤΕΣ: ΓΙΑΠΡΑΚΤΣΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΑΛΤΑΤΖΟΓΛΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΤΣΩΝΗ ΕΛΕΝΗ ΡΑΜΑ 2011

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 3 Στόχος-προσέγγιση 3 Α' Μέρος 1.Γενική θεώρηση για τα θαλάσσια μέτωπα 4 1.1.Ορισμός θαλάσσιου μετώπου 4 1.2.Τυπολογία θαλάσσιων μετώπων 5 1.3.Σημασία θαλάσσιων μετώπων 5 2.Η ανάπλαση των θαλάσσιων μετώπων 6 2.1.Η έννοια της ανάπλασης 6 2.2.Η πολυπλοκότητα των αστικών θαλάσσιων μετώπων 6 2.3.Μοντέλα αναπλάσεων που επικρατούν 7 2.4.Παράγοντες επιτυχίας και αποτυχίας του μετασχηματισμού του θαλάσσιου μετώπου 8 2.5.Ο ρόλος του τοπίου στον σχεδιασμό των θαλάσσιων μετώπων 9 2.6.Συνέπειες των αναπλάσεων 10 Β Μέρος 3.Το θαλάσσιο μέτωπο της Θεσσαλονίκης 11 3.1.Ιστορικά και κοινωνικοοικονομικά στοιχεία για την Θεσσαλονίκη 11 3.2.Παράγοντες που οδήγησαν στην αποξένωση των κατοίκων της Θεσσαλονίκης από το υγρό στοιχείο 16 3.3.Υφιστάμενες μελέτες που εκπονήθηκαν για την περιοχή μελέτης 17 α) Ανάλυση της ευρύτερης περιοχής του παραλιακού μετώπου Θεσ/νίκης 4.Ανάλυση ευρύτερης περιοχής 24 4.1.Οικολογικά και κοινωνικοοικονομικά δεδομένα 24 4.1.1.Οριοθέτηση της περιοχής-γενικά στοιχεία 24 4.1.2.Φυσικό περιβάλλον της ευρύτερης περιοχής μελέτης 31 α)γεωλογικά χαρακτηριστικά 31 β)εδαφολογικά χαρακτηριστικά 32 γ)γεωμορφολογικά Υδρολογικά δεδομένα 33 δ)κλιματολογικά στοιχεία 34 ε)χλωρίδα 38 4.2.Περιβαλλοντικά προβλήματα της ευρύτερης περιοχής μελέτης 39 4.2.1.Ρύπανση υδάτων Θερμαϊκού κόλπου 39 4.2.2.Ατμοσφαιρική ρύπανση 40 4.2.3.Ηχορύπανση 42 β) Ανάλυση της περιοχής μελέτης 5.Χαρακτηριστικά της περιοχής μελέτης 43 5.1.Ενότητες τοπίου 43 5.2.Χωροθέτηση της περιοχής μελέτης 45 5.3.Υφιστάμενη κατάσταση 51 5.4.Θέες Θετικά στοιχεία του χώρου 55 Γ Μέρος 6.Συμπεράσματα 60 6.1.Στατηγική σχεδιασμού 61 7.Περιγραφή της πρότασης 61 Παράρτημα σχεδίων 71 Βιβλιογραφία 75 2

Εισαγωγή Στόχος-προσέγγιση Στόχος αυτής της πτυχιακής εργασίας είναι η διερεύνηση της σημασίας, της εξέλιξης και των σχεδιαστικών τάσεων που επικρατούν όσον αφορά τα θαλάσσια μέτωπα στην Ελλάδα. Η συνολική έρευνα του θέματος διαρθρώθηκε μέσα στα πλαίσια της επιστήμης της Αρχιτεκτονικής Τοπίου η οποία, συνδυάζοντας πτυχές της τέχνης και της τεχνικής, μελετά και αξιολογεί τα θαλάσσια μέτωπα ως ιδιαίτερα τοπία με σκοπό την ικανή διαχείριση και τον ευέλικτο σχεδιασμό τους. Η έρευνα έγινε με βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία, τη συλλογή στοιχείων από το διαδίκτυο αλλά και από επιτόπια έρευνα. Με βάση αυτά τα στοιχεία η πτυχιακής εργασία διαμορφώθηκε σε δυο μέρη ως εξής : Στο πρώτο μέρος αναλύονται έννοιες και χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τα θαλάσσια μέτωπα. ηλαδή γίνεται αναφορά στον ορισμό και την τυπολογία των θαλάσσιων μετώπων, στον ρόλο που καταλαμβάνουν τόσο στην οργάνωση όσο και στην αισθητική αντίληψη του αστικού ιστού από τους χρήστες, καθώς και στην πολυπλοκότητα τους αλλά και στα διάφορα περιβαλλοντικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Επιπλέον, εξετάζεται η έννοια της ανάπλασης των παραθαλάσσιων πόλεων και αναφέρονται οι παράγοντες που οδήγησαν στην αλλαγή χρήσης αυτών, τα διάφορα μοντέλα αναπλάσεων που επικρατούν, καθώς και προσεγγίσεις πάνω στο σχεδιασμό, οι βασικές αρχές και στόχοι του, παράγοντες επιτυχίας και αποτυχίας κ.α. Στο δεύτερο μέρος εξετάζεται διεξοδικά η παραθαλάσσια ζώνη της Καλαμαριάς στη Θεσσαλονίκη. Στην ουσία ακολουθείται η κοινωνικοοικονομική προσέγγιση της ανάλυσης του τοπίου της περιοχής, σύμφωνα με την οποία το τοπίο προσεγγίζεται όχι μόνο οικολογικά και αντιληπτικά αλλά λαμβάνονται υπόψη και οι κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες που είναι εξίσου σημαντικοί έτσι ώστε να είναι η ανάλυση πιο σφαιρική και πολυσήμαντη ενώ προτείνονται και κάποιες γενικές κατευθύνσεις σχεδιασμού της περιοχής που θα βοηθήσουν στην ανάδειξη και αξιοποίησής της. 3

Α Μέρος 1. Γενική θεώρηση για τα θαλάσσια μέτωπα 1.1. Ορισμός θαλάσσιου μετώπου Ο όρος «θαλάσσιο μέτωπο» έχει χρησιμοποιηθεί στην συγγραφή κειμένων χωρίς όμως να γίνει εμφανής ο ορισμός του, πιθανόν γιατί οι συγγραφείς υποθέτουν ότι το νόημα των ίδιων των λέξεων είναι ξεκάθαρο δηλαδή το τμήμα της ξηράς μπροστά από τη θαλάσσια υδάτινη μάζα. Ταυτόχρονα διάφοροι άλλοι όροι χρησιμοποιούνται στη θέση του θαλάσσιου μετώπου (waterfront) αναφερόμενοι σε ένα τμήμα ή σε ολόκληρη τη περιοχή. Τέτοιο όροι είναι ο «cityport» δηλαδή η πόλη-λιμάνι (Tunbridge & Ashworth, 1992; Hoyle, 2002) και ο «harbourfront» δηλαδή το λιμενικό μέτωπο (Vallentin, 1991). Από φυσική άποψη το θαλάσσιο μέτωπο αποτελεί μια ζώνη που περιλαμβάνει την ακτογραμμή και μια λωρίδα ξηράς και θάλασσας εκατέρωθεν αυτής (εικ. 1). Αποτελεί δηλαδή τον χώρο εκείνο στον οποίο το χερσαίο περιβάλλον επηρεάζει αυτό της θάλασσας και το αντίστροφο. Η ζώνη αυτή έχει μεταβαλλόμενο πλάτος και καθορίζεται ανάλογα με την περίπτωση. ηλαδή από τις φυσικές και ανθρωπογενείς συνθήκες που επικρατούν στην εκάστωτε περιοχή. Από την πλευρά του χερσαίου τμήματος η ζώνη αυτή εμπεριέχει το σύνολο του πλάτους της παραλίας και μπορεί να επεκτείνεται και πέρα από αυτή. Έτσι λοιπόν είναι αδύνατο να τεθούν σαφή γεωγραφικά όρια στα θαλάσσια μέτωπα, γι' αυτό και ο όρος αυτός πρέπει να λαμβάνεται με την ευρεία έννοια, δηλαδή ως περιοχή όπου το χερσαίο τμήμα έρχεται σε επαφή με το υδάτινο στοιχείο (Αντωνιάδου, 2001). Εικόνα 1. απεικόνιση αιγειαλού κ παραλίας Η επέκταση των θαλάσσιων μετώπων μπορεί να γίνει και αυταπόδεικτα γιατί περιορίζονται από αξιώματα σχετικά ομογενών χρήσεων, όπως η κατοικία, μεγάλες βιομηχανικές μονάδες ή παραθαλάσσια πάρκα. Σε μερικές περιπτώσεις τα όρια μπορεί να είναι ασαφή, ειδικά σε εγκαταλελειμμένες βιομηχανικές περιοχές όπου μόνο ένα μικρό τμήμα συνορεύει με το εμπορικό κέντρο ή μια κατοικημένη περιοχή, και μπορεί να αποτελέσει το ερέθισμα για προσπάθειες ανάπλασης της περιοχής (Goodwin, 1999). Τα θαλάσσια μέτωπα έχουν την δυνατότητα να ταξινομηθούν με ποικίλους τρόπους. Μια αρχική διάκριση αυτών είναι σε φυσικά και τεχνητά. Τα φυσικά θαλάσσια μέτωπα αποτελούν τις εδαφικές εκτάσεις ή τα τμήματα των πόλεων που εντοπίζονται μπροστά στο νερό και τα οποία δεν έχουν υποστεί κανενός είδους ανθρώπινη παρέμβαση. Αντίστροφα, τεχνητά είναι τα θαλάσσια μέτωπα που εντοπίζονται μπροστά σε τεχνητά κανάλια ή λίμνες καθώς και εκείνα από τα φυσικά τα οποία έχουν μετασχηματιστεί, λόγω των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων π.χ. επέκταση, επιχωμάτωση, ισοπέδωση κ.τ.λ. με τη βοήθεια μηχανικών μέσων. 4

Μια άλλη προσέγγιση είναι η ταξινόμηση των θαλάσσιων μετώπων σε αστικοποιημένα και μη αστικοποιημένα. Από τον συνδυασμό αυτών των δύο τρόπων ταξινόμησης προκύπτουν τέσσερις κατηγορίες θαλάσσιων μετώπων: Τα αστικοποιημένα φυσικά θαλάσσια μέτωπα Τα μη αστικοποιημένα φυσικά θαλάσσια μέτωπα Τα αστικοποιημένα τεχνητά θαλάσσια μέτωπα Τα μη αστικοποιημένα τεχνητά θαλάσσια μέτωπα Στην πλειοψηφία τους παρουσιάζονται τα θαλάσσια μέτωπα της δεύτερης και τρίτης κατηγορίας. Σαφώς δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε, ότι τμήματα της ίδιας περιοχής είναι δυνατόν να ανήκουν σε περισσότερες από μια από τις προαναφερθείσες κατηγορίες, καθώς και ότι μια περιοχή μπορεί να μετατραπεί από τον ένα τύπο στον άλλο. Οι παραπάνω κατηγορίες θαλάσσιων μετώπων απαντώνται σε: Λιμενικές περιοχές Σε παραλιακά τμήματα πόλεων Σε παραθαλάσσιες κατοικημένες περιοχές Σε παράκτιες περιοχές 1.2. Τυπολογία θαλάσσιων μετώπων κόλπος διασπορά αποβάθρα αστικό πλέγμα τεχνητή επέκταση 1.3. Η σημασία των θαλάσσιων μετώπων Η μεγάλη σημασία που δίνεται στα θαλάσσια μέτωπα έγκειται στο γεγονός ότι αποτελούν το όριο στεριάς θάλασσας που είναι μια περιοχή φορτισμένη με συμβολισμούς, μνήμες, ιστορικές διαδρομές, συναισθήματα αλλά και κοινωνικοοικονομικούς συμβολισμούς. Αντιπροσωπεύει τη γραμμή κατά μήκος της οποίας επιβιώνει η οπτική επαφή μεταξύ πόλης και αρχαιότητας, μεταξύ πόλης και φύσης, όπως στο παρελθόν αυτό συνέβαινε καθ' όλο το μήκος της αστικής παραμέτρου. Η ανάπτυξη της πόλης- και κυρίως ο τρόπος αυτής της ανάπτυξης, η αστική επέκταση- εκμηδένισε τη διαφορά μεταξύ του εντός και του εκτός, μεταξύ πόλης και μη πόλης μηδενός εξαιρουμένου. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το σύνορο μεταξύ αστικού χώρου και υδάτινου στοιχείου κουβαλά πάνω του τόσο την εξέλιξη της ευρύτερης περιοχής του όσο και ένα μέρος της κληρονομιάς της πόλης. Έτσι κάθε πρόθεση ανάκτησης της σχέσης της πόλης με τη θάλασσα εναλλάσσεται με την έκφραση της μέσω ενός ισχυρού προσωπικού ιδιώματος, με σταθερές παραμέτρους τη πόλη, το νερό και το σύνορο. Η πόλη ως σύνολο, είτε ως αστικό φαινόμενο είτε ως στιγμιαία εικόνα σύμβολο, συναλλάσσεται με τη θάλασσα, άλλοτε με την ιδιότητα ως δυναμικού αστικού κενού και άλλοτε ως διακεκριμένο φυσικό στοιχείο της τοπιογραφίας της πόλης. Συγχρόνως, ένας ενδιάμεσος χώρος καλείται να ενσωματώσει τα φυσικά χαρακτηριστικά ενός ανοικτού τόπου, του υδάτινου στοιχειού, με τα τεχνητά χαρακτηριστικά ενός αστικού μετώπου, της φαινομενικής γραμμής όπου αρχίζει ή τελειώνει η πόλη. 5

Σκοπός επομένως κάθε σχεδιαστικής παρέμβασης είναι η αναζήτηση ενός σχεδίουπρογράμματος το οποίο να μπορεί να ενεργεί στον ενδιάμεσο χώρο, ανάμεσα στα δύο άκρα. Μια λωρίδα με μεγαλύτερο ή όχι βαθμό μόρφωσης αναπτύσσεται σε γραμμική παράθεση ανάμεσα στον πυκνό αστικό ιστό κατοικίας και την υδάτινη λεκάνη. Άρα, ένας χώρος όριο ανάμεσα στην αστική μάζα και το μεγάλο αστικό κενό καλείται να δημιουργήσει τους χώρους υποδοχής ενός σχεδίου επεμβάσεων υπερτοπικού χαρακτήρα και διαχρονικής επιρροής. Πιο συγκεκριμένα ο ρόλος που κατέχουν τα θαλάσσια μέτωπα τόσο σε σχέση με τον αστικό ιστό όσο σε σχέση και με τους χρήστες είναι ο εξής: Στην οργάνωση του χώρου και των λειτουργιών της πόλης Το θαλάσσιο μέτωπο αποτελεί το σημείο πρόσβασης της πόλης και της υπόλοιπης ενδοχώρας στο θαλάσσιο περιβάλλον και το αντίστροφο, δηλαδή το σημείο εισόδου στον αστικό ιστό από τη θάλασσα. Ο κύριος λόγος για μια παραθαλάσσια πόλη να ιδρυθεί, να αναπτυχθεί και να συνεχίσει να υφίσταται είναι η στρατηγική θέση που κατέχει στο θαλάσσιο μέτωπο, το οποίο και χρησιμοποιείται ως κομβικό σημείο εισόδου και εξόδου, συνδέοντας τη χώρα με το εξωτερικό και το αντίστροφο. Ας μην ξεχνάμε ότι τα σημαντικότερα αστικά κέντρα στους προηγούμενους αιώνες ήταν παραθαλάσσια ή χωροθετούνταν κατά μήκος μεγάλων ποταμών ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις οι ίδιες οι πόλεις ήταν χτισμένες πάνω στο νερό. 2. Η ανάπλαση των θαλάσσιων μετώπων 2.1. Η έννοια της ανάπλασης Σύμφωνα με την επιστήμη της πολεοδομίας, η πόλη αποτελεί έναν τόπο συγκέντρωσης διαφορετικών χρήσεων, που παίρνουν χωρικές διαστάσεις στα πλαίσια αυτής. Οι χρήσεις και οι συγκεντρώσεις που παρουσιάζονται στα διάφορα τμήματα του αστικού ιστού, προσδιορίζουν το χαρακτήρα περιοχών και τμημάτων της πόλης, καθορίζοντας τη μορφή και τις ιδιαιτερότητες τους. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής αποτελούν τις βασικές προσδιοριστικές παραμέτρους στις μελέτες ανάπλασης, κατευθύνοντας τους στόχους και τους σκοπούς της πολεοδομικής παρέμβασης. Μια από τις σημαντικότερες κατηγορίες περιοχών που αποτελούν συχνά πεδία επεμβάσεων είναι οι περιοχές που συνορεύουν με το υγρό στοιχείο δηλαδή τα μέτωπα της πόλης προς το νερό. Τα σχέδια ανάπλασης των υδάτινων μετώπων επαναπροσδιορίζουν τη σχέση ανάμεσα στη πόλη και το υδάτινο στοιχείο. Ο όρος της ανάπλασης είναι καθαρά μορφολογικός. Στην κλίμακα της αστική ανάπλασης δεν αλλάζουν μορφή μόνο τα κελύφη και ο περιβάλλον χώρος, αλλά όλη η διαδικασία παρέμβασης έχει πάντα επιπτώσεις, και αναφέρεται αναμφίβολα και στις λειτουργίες τους, όπως και στο ανθρώπινο δυναμικό τους, για τον λόγο αυτό ο όρος ανάπλαση καλύπτεται πληρέστερα με την έννοια της αστικής ανανέωσης. Ο όρος όμως αυτός δεν ανταποκρίνεται ακριβώς στο περιεχόμενο της ανάπλασης γιατί ως αστική ανανέωση νοείται η κατεδάφιση ενόψει μια νέας κατασκευής ενός τμήματος της πόλης που καταλαμβάνεται μόνο από κατοικίες, δραστηριότητες ή μικτές χρήσεις. 2.2. Η πολυπλοκότητα των αστικών θαλάσσιων μετώπων Από τους μετασχηματισμούς θαλάσσιων μετώπων μεγάλης κλίμακας, παρατηρούμε ότι σε κάθε περίπτωση έχουμε συγκερασμό ποικίλων δραστηριοτήτων και χρήσεων σε διαφορετικά ποσοστά ανάλογα με την περίπτωση. Με αυτόν τον τρόπο, νέα τμήματα της πόλης μετατρέπονται σε χώρους ζωτικής σημασίας, καθώς σηματοδοτούνται από ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά τα οποία συνεπάγονται την πολυπλοκότητα. Η πολυπλοκότητα είναι μια ιδιότητα που χαρακτηρίζει τις ολοκληρωμένες και σωστά αρθρωμένες αστικές δομές. Αποτελεί συχνά το αποτέλεσμα μιας χρονοβόρας διαδικασίας που συμπεριλαμβάνει επιτυχημένες ιστορικές φάσεις και μετασχηματισμούς. Από αυτήν την άποψη, η πολυπλοκότητα του αστικού θαλάσσιου μετώπου είναι το προϊόν μιας έξυπνης και συνεχούς εξέλιξης μέσα στους αιώνες. Παρόλα αυτά, η πολυπλοκότητα μπορεί να είναι το αποτέλεσμα ενός μοναδικού σχεδιαστικού έργου με διαβαθμίσεις ως προς την σημαντικότητα. ηλαδή μπορεί να είναι το αποτέλεσμα μιας τμηματικής επιχείρησης και όχι το αποτέλεσμα ενός συνολικού σχεδιασμού. 6

2.3. Μοντέλα αναπλάσεων που επικρατούν Σύμφωνα με την διεθνή βιβλιογραφία, αν και έχει επικρατήσει η άποψη ότι κάθε σχέδιο ανάπλασης επηρεάζεται από την συγκεκριμένη χρονική περίοδο που πραγματοποιείται και το κοινωνικοοικονομικό και πολιτικό πλαίσιο που επικρατεί, παρά ταύτα έχουν γίνει διάφορες προσπάθειες κατηγοριοποίησης αυτών με βάση κάποια κοινά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν. Μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης των μοντέλων ανάπλασης που θεωρείται ιδιαίτερα δημοφιλής είναι αυτή που στηρίζεται στη γεωγραφική επικράτεια στην οποία ανήκει η περιοχή παρέμβασης. Έτσι δημιουργούνται τρία επικρατέστερα μοντέλα ανάπλασης τα οποία και είναι: Το Ασιατικό μοντέλο. Το οποίο στηρίζεται στη μεταφορά παλιών λιμανιών στις προαστιακές ζώνες της πόλης και τη δημιουργία νέων περιοχών, οι οποίες βασίζονται σε έργα μεγάλης εμβέλειας προσαρμοζόμενα στα πλαίσια της σύγχρονης αστικής ανάπτυξης. Στη περίπτωση αυτού του μοντέλου ανάπλασης δεν δίνεται καθόλου βάρος στην προσπάθεια συντήρησης και αναπαλαίωσης των ήδη υπαρχόντων χώρων αλλά στη δημιουργία νέων πολυλειτουργικών τόπων. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα "Pasifico Yokohama" και του "Aomori Memorial park" στην Ιαπωνία. Εικόνες 13, 14 Pasifico Yokohama, Ιαπωνία Το μοντέλο της Βορείου Αμερικής. Βασικό χαρακτηριστικό αυτού του μοντέλου είναι ο σχεδιασμός χώρων για την κάλυψη των αναγκών του μαζικού τουρισμού, που πραγματοποιείται με αποσπασματικές επεμβάσεις. Τυπικό παράδειγμα αυτού του προτύπου ανάπλασης αποτελεί το "Inner harbor"' στη Βαλτιμόρη. Εικόνες 15, 16 "Inner harbor", Βαλτιμόρη 7

-Το Ευρωπαϊκό μοντέλο. Άμεσος στόχος αυτού του προτύπου είναι η διατήρηση της αρχικής εικόνας του θαλάσσιου μετώπου ανεξάρτητα από το μέγεθος της ανάπλασης. Παραδείγματα αυτού του τύπου αποτελούν το λιμάνι της Γένοβας καθώς και το "Moll de la Fusta" στη Βαρκελώνη. Εικόνα 17. Το λιμάνι της Γένοβας Παρόλα αυτά, αυτού του είδους η κατηγοριοποίηση με βάση τα γεωγραφικά δεδομένα δεν θεωρείται ιδιαίτερα επιτυχής, μιας και το κάθε θαλάσσιο μέτωπο έχει τις δικές του ιδιαιτερότητες και αντιληπτικά χαρακτηριστικά που το καθιστούν μοναδικό. 2.4. Παράγοντες επιτυχίας και αποτυχίας του μετασχηματισμού του θαλάσσιου μετώπου Για να είναι επιτυχής η ανάπλαση ενός θαλάσσιου μετώπου θα πρέπει να υπάρχει ένα πετυχημένο σχέδιο οργάνωσης. Συγκεκριμένα, θα πρέπει να διαμορφώνονται άξονες στρατηγικής, ενώ θα πρέπει να διατυπώνονται με σαφήνεια οι στόχοι των επεμβάσεων. Ακόμη, θα πρέπει να αναφέρονται ξεκάθαρα οι νέες χρήσεις που εισάγονται στην περιοχή, καθώς και οι οικονομικές ωφέλειες που προκύπτουν από αυτές τις ενέργειες. Επίσης, σημαντικό είναι να αντιμετωπίζονται αυτού του είδους οι παρεμβάσεις τόσο σε επίπεδο αστικών υποδομών όσο και σε επίπεδο διαμορφώσεως χώρων και αρχιτεκτονικών μορφών, ενώ πρέπει να προβλέπονται οι πιθανές συνέπειες και να προτείνονται τρόποι αντιμετώπισης. Οι μετασχηματισμοί του θαλάσσιου μετώπου αποτελούν μια επαναλαμβανόμενη διαδικασία όσον αφορά την εξέλιξή των πόλεων, και εμφανίζονται κατά τη διάρκεια οικονομικών και πολιτιστικών αλλαγών που οδηγεί πολλές φορές σε αντιπαραθέσεις για την πορεία της σύγχρονης αστικοποίησης. Λαμβάνοντας υπόψη αυτό το γεγονός, παρατηρούμε ότι η περιοχές αυτές είναι σημαντικές για την ανάπτυξη του αστικού ιστού επομένως, χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής όσον αφορά την επιτυχία του σχεδιασμού τους. 8

2.5. Ο ρόλος του τοπίου στο σχεδιασμό των θαλάσσιων μετώπων Ο σχεδιασμός των υπαίθριων χώρων, που χωροθετούνται κατά μήκος του θαλάσσιου μετώπου, ως έργα αρχιτεκτονικής τοπίου έχουν την ίδια βαρύτητα με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, μέσω των υπαίθριων αυτών χώρων επιτυγχάνεται η σύνδεση τους με τα μεγάλης κλίμακας κτίρια αλλά και αποκαθίσταται η συνέχεια της δομής του αστικού ιστού. Ο σχεδιασμός των εξωτερικών χώρων, ο οποίος εγκαθιστά στην μικροκλίμακα έναν συμπαγή σκελετό από ζώνες πρασίνου, κήπων, πάρκων, χώρων παιχνιδιού και άθλησης, δρόμων και χώρων στάθμευσης είναι αυτός που ενοποιεί τον αστικό ιστό και το θαλάσσιο μέτωπο με τους υπαίθριους χώρους. Ο βασικός στόχος είναι να χρησιμοποιηθεί η αρχιτεκτονική τοπίου για να ενισχύσει την αίσθηση της επαφής της ξηράς με το υδάτινο στοιχείο, αναδεικνύοντας τις θέες, διευκολύνοντας τις προσβάσεις και θέτοντας τις ανάλογες χωρικές ιεραρχίες. Σε επίπεδο φυτεύσεων η χρήση μεγάλου εύρους φυτικών ειδών κατάλληλων για παραθαλάσσιες περιοχές, με ποικιλία ως προς το χρώμα και την υφή, είναι δυνατόν να βελτιώσουν αισθητά την εικόνα των υπαρχόντων υποδομών. Οι περισσότεροι σχεδιαστές θεωρούν τις αναπλάσεις των θαλάσσιων μετώπων ως έργα καθαρά αρχιτεκτονικά, και όχι ως έργα αρχιτεκτονικής τοπίου δίνοντας περισσότερη βαρύτητα στο σχεδιασμό των κτιριακών υποδομών. Είναι χρήσιμο να γνωρίζουμε ότι αν δεν υφίσταται δυνατή δομή από την αρχή στο σχέδιο οργάνωσης της περιοχής παρέμβασης, υπάρχει κίνδυνος η ανάπλαση αυτή να εκφυλιστεί σε τίποτα άλλο παρά μια ενότητα κτιρίων που λειτουργούν ως χωρόσημα. Στις περισσότερες περιπτώσεις των αστικών θαλάσσιων μετώπων η βάση του σχεδιασμού του τόπου υπάρχει αφού αυτά αποτελούν ήδη τμήματα του δομημένου περιβάλλοντος. Τα περισσότερα στοιχεία που αποτελούν τη βάση του σχεδιασμού είναι παλιά κτιριακά σύνολα, τα οποία αποτελούν μέρος της ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης, αλλά και κάποιες φυτεύσεις από προηγούμενες επεμβάσεις. Εξέχοντα ρόλο στον σχεδιασμό παίζουν οι νέες φυτεύσεις που πολλές φορές συμπληρώνουν τις παλιές, εξασφαλίζοντας επιθυμητές θέες, κατευθύνοντας τους χρήστες του χώρου αλλά και συνδέοντας του υπαίθριους χώρους του αστικού ιστού. Οι υφές και τα χρώματα που επιλέγονται κατά τον σχεδιασμό είναι δυνατόν να προκαλέσουν έντονες αντιθέσεις, να αλληλοσυμπληρώνονται ή να ενοποιούνται με αυτές του κτιριακών υποδομών. Υπάρχουν δύο προσεγγίσεις, είτε να έχουμε μια περιορισμένη παλέτα χρωμάτων στους υπαίθριους χώρους έτσι ώστε να αναδεικνύεται η ποικιλία των χρωμάτων και των υφών των κτιριακών υποδομών, είτε να ενοποιήσουμε τα κτίρια και να αφήσουμε τους υπαίθριους χώρους να δώσουν την δική τους λάμψη. Είναι σωστό να πούμε ότι το θαλάσσιο μέτωπο μια περιοχής μπορεί να θεωρηθεί και ως τοπίο και ως χωρόσημο για την πόλη. Αν αποτελούσε μόνο τοπίο δεν θα ήταν χώρος οικονομικών, εμπορικών, τουριστικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων του αστικού ιστού, ενώ αν αποτελούσε μόνο αρχιτεκτονικό έργο πάλι δεν θα ήταν ολοκληρωμένο με την ευρύτερη έννοια. Το τοπίο και το χωρόσημο είναι έννοιες άμεσα συνδεδεμένες. Αποτελούν ένα δίπολο το οποίο προσδιορίζει την ταυτότητα και την εικόνα της πόλης. Σε ένα επίπεδο δηλώνουν την ύπαρξη του θαλάσσιου μετώπου στους εξωτερικούς παρατηρητές, και σε ένα άλλο σύμφωνα με την θεωρία της σημειωτικής δίνουν στους χρήστες ένα σύμβολο ευημερίας όπου το δομημένο περιβάλλον και το τοπίο αποτελούν μέρος της καθημερινής εμπειρίας. Το τοπίο επιτελεί το έργο να φέρει τη φύση στη ζωή των ανθρώπων. Εφόσον η κοινωνία αντιμετωπίζει μεγάλα περιβαλλοντικά προβλήματα, σωστή διαχείριση της γης και των φυσικών πόρων πρέπει να προβληματίσουν αποτελεσματικά τους χρήστες μέσα από τον σχεδιασμό των θαλάσσιων μετώπων. 9

2.6. Συνέπειες των αναπλάσεων Ο Goodwin (1999) θεωρεί την εξέλιξη και ανάπλαση των θαλάσσιων μετώπων ως μια διαδικασία που ξεκινά από την επιθυμία και ανάγκη της ίδιας της κοινωνίας για εξέλιξη. Αποτελεί το ευστοχότερο παράδειγμα της προσαρμοστικότητας την πόλεων στις αλλαγές τόσο στο τομέα τις οικονομίας όσο και της τεχνολογίας. Το αποτέλεσμα αυτής τους τη προσαρμοστικότητας, είναι ο μετασχηματισμός ή η δημιουργία νέων περιοχών, με μεγάλες δυνατότητες οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Τα αποτελέσματα βέβαια των πράξεων αυτών είναι άλλοτε αρνητικά και άλλοτε θετικά, καθορίζοντας έτσι και τον βαθμό επιτυχίας των αναπλάσεων αυτών. Τα σημαντικότερα πεδία που επηρεάζονται από την διαδικασία της ανάπλασης είναι : - Η «εικόνα» της πόλης. Το έργο της ανάπλασης του θαλάσσιου μετώπου επηρεάζει την χωροταξική, πολεοδομική και αρχιτεκτονική μορφή τόσο της περιοχής μελέτης όσο και του ευρύτερου περιβάλλοντος. Επομένως, η αξιοποίηση και η ανάδειξη της εικόνας της πόλης εξαρτώνται άμεσα από την επιτυχία των έργων του μετασχηματισμού. Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι, η ταυτότητα της πόλης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την οικονομική και κοινωνική της εξέλιξη, είναι εμφανές ότι πρέπει να δοθεί ιδιαίτερο βάρος στο προσιτό και αισθητικό αποτέλεσμα του έργου. -Ένα μεγάλο ποσοστό αναπλάσεων επιδρούν θετικά στην βελτίωση της οικονομίας των πόλεων, με την προσφορά νέων θέσεων απασχόλησης τόσο κατά το στάδιο της κατασκευής όσο και μετά την ολοκλήρωση του έργου. Αυτό οφείλεται στην είσοδο νέων χρήσεων, την προσέλκυση ανταγωνιστικών επιχειρήσεων καθώς και την ανάπτυξη του τουρισμού κα των εμπορικών συναλλαγών. Παρόλα αυτά, δεν πρέπει να λησμονηθεί και η περίπτωση οικονομική αποτυχίας από λάθος επιλογές όσον αφορά την εισαγωγή των νέων δραστηριοτήτων, οι οποίες μπορεί να θεωρηθούν ασύμβατες με τις υπάρχουσες οικονομικές ανάγκες και προτεραιότητες. -Οι κοινωνικές συνέπειες της ανάπλασης του θαλάσσιου μετώπου είναι ένα ζήτημα πολύ λεπτό, και πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη από τους σχεδιαστές. εν είναι λίγες οι περιπτώσεις, όπως τέτοιου είδους επεμβάσεις οδήγησαν σε καταστάσεις κοινωνικών ανισοτήτων και σκληρού ανταγωνισμού, λόγω της αλλαγής των χρήσεων γης αλλά και της δημιουργίας συνθηκών ζωής κατάλληλων για συγκεκριμένες κυρίως κοινωνικές ομάδες. -Οι οικολογικές συνέπειες. "Όταν μια ανάπλαση δεν ακολουθεί τις βασικές αρχές της αειφορικής ανάπτυξης τότε θεωρείται πολύ φυσικό τόσο η υποβάθμιση ή ακόμα και η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος. Αξίζει βέβαια να αναφέρουμε και τις περιπτώσεις όπου η ανάπλαση του θαλάσσιου μετώπου όχι μόνο βοήθησε στη προστασία της οικολογίας της περιοχής αλλά ταυτόχρονα συντέλεσε και στην αξιοποίηση και αναβάθμιση του. Η ιστορική και πολιτιστική ταυτότητα του θαλάσσιου μετώπου σε σχέση με τον αστικό ιστό πρέπει να διατηρείται εάν όχι όλη τουλάχιστον μέχρι έναν ορισμένο βαθμό γιατί αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της οντότητας της πόλης. Η επιλογή σχεδίων ανάπλασης που δεν λαμβάνουν υπόψη τους τα στοιχεία αυτά, μεταλλάσουν τις περιοχές αυτές σε τόπους χωρίς χαρακτήρα και προσωπικότητα, και η σύνδεση μεταξύ θαλάσσιου μετώπου και πόλης καθίσταται αδύνατη. Β' Μέρος 10

3. Το θαλάσσιο μέτωπο της Θεσσαλονίκης 3.1. Ιστορικά και κοινωνικοοικονομικά στοιχεία για τη Θεσσαλονίκη Η Θεσσαλονίκη σήμερα αποτελεί το κομβικό σημείο της Μακεδονίας και αναπτύσσεται στις παρυφές της βαλκανικής μάζας και στην εσοχή του Θερμαϊκού κόλπου. Αποτελεί την δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας με πληθυσμό περίπου ένα εκατομμύριο κατοίκους και μητροπολιτικό λιμάνι της Β. Ελλάδας. Εικόνα 1. Χωροθέτηση του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης Η συνολικά πολεοδομημένη περιοχή του Π.Σ.Θ. (Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης) ανέρχεται σε 5.500 εκτάρια, μια συνεκτική κατά βάθος περιοχή με πολύ υψηλές πυκνότητες και πολύ έντονα τα προβλήματα συνωστισμού. Παράλληλα, κυρίαρχο χαρακτηριστικό της σύγχρονης αστικής ανάπτυξης της Θεσσαλονίκης είναι η έντονη ανοικοδόμηση στην περιαστική ζώνη, τόσο εντός των πολεοδομημένων τμημάτων της, όσο και στην εκτός σχεδίου περιοχή. Γενικά, η έντονη διάχυση κατοικίας και όλων σχεδόν των οικονομικών δραστηριοτήτων στον περιαστικό χώρο αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της δομής της πόλης με επιπτώσεις τόσο στις αστικές ροές και την ποιότητα του περιβάλλοντος, όσο και στην ίδια τη δυνατότητα διαχείρισης αυτών των επιπτώσεων. Σήμερα, η περιοχή που καταλαμβάνει η πόλη ορίζεται δυτικά από τις εκβολές των ποταμών Γαλλικού και Αξιού και ανατολικά από το αεροδρόμιο με συνεχώς μεταβαλλόμενα όρια. 11

Εικόνα 2. Καθορισμός των ορίων της πόλης Η πορεία της μέσα στο χρόνο καλύπτει ένα χρονικό φάσμα 23 αιώνων με διαρκή παρουσία στον Ελλαδικό και Βαλκανικό χώρο. Η μακραίωνη αυτή ιστορική της πορεία ήταν που διαμόρφωσε τον σημερινό αστικό ιστό καθώς και το ανθρώπινο δυναμικό. Για τη Θεσσαλονίκη, η σχέση πόλης και θάλασσας είναι σχέση δομική, η πόλη τροφοδοτείται από την ύπαρξη του θαλάσσιου στοιχείου και αυτό με τη σειρά του διαμορφώνει την ταυτότητα της. Θα μπορούσε κανείς να πει πως η νεότερη ιστορία της πόλης μπορεί να διαβαστεί μέσα από τους μετασχηματισμούς που πραγματοποιήθηκαν στη σχέση της με τη θάλασσα. Το θαλάσσιο μέτωπο της Θεσσαλονίκης, μήκους άνω των 35 Km, είναι το σημαντικότερο γεωγραφικό χαρακτηριστικό της φυσιογνωμίας της πόλης. Ξεκινώντας δυτικά από το έλτα του Aξιoύ και ολοκληρωμένο στο νότο στην περιοχή του Mεγάλoυ - Καραμπουρνού χωρίζεται σε μικρότερες ενότητες που αντιστοιχούν σε φυσικές ιδιομορφίες, χρησιακές ιδιότητες και ιστορικοκοινωνικές εξελίξεις. Ως υπo-ενότητες θεωρούνται οι ακόλουθες (το μήκος Προσεγγιστικά, σε ευθεία προβολή): -περιοχή έλτα ως εκβολές Γαλλικού ποταμού -περιοχή Καλοχωρίου, 5 Km -προβλήτες λιμένα Θεσσαλονίκης 3,25 Km -«παλαιά» παραλία ιστορικού κέντρου, 1,75 Km -«νέα» παραλία ως και το Ποσειδώνιο, 4 Km -παραλία Καλαμαριάς ( Ποσειδώνιο ως περιφερειακή τάφρο), 5 Km -περιοχή δήμου Πυλαίας ως το αεροδρόμιο, 3,25 Km -περιοχή αεροδρομίου, 4 Km -περιοχή παραθαλάσσιων οικισμών (Περαία- Νέοι Επιβάτες, Αγγελοχώρι) ως το Καραμπουρνού, πάνω από 7 Km 12

Είναι αδύνατον προφανώς το μέτωπο να αντιμετωπιστεί ενιαία. Η μόνη πρόβλεψη συνδετικού χαρακτήρα είναι η πρόταση για παράκτια συγκοινωνία μεταξύ κέντρου πόλης και ανατολικών ακτών που έχει διατυπωθεί ενώ μπορούν να προταθούν και άλλες διαδρομές αστικού ή υπεραστικού (τακτικού και έκτακτου) χαρακτήρα. Ας σημειωθεί χαρακτηριστικά ότι από το σύνολο του μετώπου, το μόνο σημείο που απασχόλησε συστηματικά τους φορείς της πόλης είναι η παλιά παραλία, παρά το ότι πρόκειται για το πλέον ολοκληρωμένο αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά τμήμα του, που αφορά το ιστορικό κέντρο, καθώς και η ανάπλαση της νέας παραλίας, σύμφωνα με την αρχιτεκτονική πρόταση των Νικηφορίδη και Castro, η οποία και ξεκίνησε να υλοποιείται στα μέσα του 2006. Εικόνα 3.Το ρυθμιστικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης 13

Εικόνα 4. Ανατολικό τόξο : άξονας ελεύθερων χώρων και πολιτιστικών δραστηριοτήτων 14

Εικόνα 5. Χώροι προσφερόμενοι για ανάπτυξη πρασίνου εντός ΠΣΘ (στρατόπεδα, νεκροταφεία, ρέματα) 15

3.2. Παράγοντες που οδήγησαν στην αποξένωση των κατοίκων της Θεσσαλονίκης από το υγρό στοιχείο Στη σημερινή Θεσσαλονίκη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει γενικά μια αποκοπή του πολεοδομικού ιστού από την παραλιακή ζώνη και τη θάλασσα. Εκτός από τις πρώτες σειρές κατοικιών είτε στην παλιά είτε στη νέα παραλιακή λεωφόρο έχουν "θέα" στη θάλασσα, και που κατά τεκμήριο κατοικούνται από υψηλά εισοδήματα, το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων της πόλης, έχει με τη θάλασσα και το υγρό στοιχείο, από ελάχιστη έως καμία επαφή. Οι λόγοι που οδήγησαν σ' αυτή την αποξένωση των κατοίκων από το υγρό στοιχείο πόλης τους είναι πολλοί και σύνθετοι, και ασφαλώς δεν θα μπορούσαμε να τους αναφέρουμε. Ασφαλώς, βασικό πρόβλημα δημιουργεί η αφόρητη ρύπανση του Θερμαϊκού κόλπου. Επιτακτική κρίνεται η ανάγκη να καθαρίσει ο κόλπος, αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τη πλήρη λειτουργία του βιολογικού καθαρισμού. Μείζονος σημασίας επίσης αποτελεί το θέμα των φερτών υλικών από τον Αξιό, διότι με το πέρασμα του χρόνου ο κόλπος κλείνει, δημιουργώντας σοβαρά προβλήματα στην περιοχή. Παρόλα αυτά δεν έχει γίνει καμιά ενέργεια για την βελτίωση της κατάστασης από τις κρατικές αρχές. Μια σειρά από άλλους παράγοντες, διαφορετικούς μερικές φορές για κάθε κομμάτι της παραλίας, τείνουν να μετατρέψουν τη Θεσσαλονίκη σχεδόν σε μια «μη παραθαλάσσια πόλη». Η περιοχή από την έκτη προβλήτα ως τον ενδροπόταμο είναι περιοχή ειδικής ρύθμισης καθώς δίπλα στην έκτη προβλήτα υπάρχουν οι εγκαταστάσεις πετρελαιοειδών. Οι ρυθμίσεις γίνονται ηπιότερες καθώς προχωράει κανείς προς τον Γαλλικό ποταμό στη γειτνίαση με τον βιότοπο. Στην περιοχή του Καλοχωρίου και του Μπεχ-Τσινάρ, εκτός από την αφόρητη ρύπανση είναι δυσχερής η πρόσβαση στην παραθαλάσσια ζώνη. Η περιοχή είναι περιβαλλοντικά εξαιρετικά υποβαθμισμένη. Για όλους τους παραπάνω λόγους, χρησιμοποιείται μόνο από ορισμένες επαγγελματικές ομάδες, όπως ψαράδες, μεταφορείς, βιοτέχνες κ.λ.π., που την επισκέπτονται για λόγους επαγγελματικούς. Στο Καλοχώρι σοβαρό πρόβλημα είναι το πρόβλημα της καθίζησης του εδάφους. Στο πλαίσιο της αναβάθμισης της περιοχής, πρόταση του Οργανισμού Ρυθμιστικού είναι να λειτουργήσουν οι εγκαταστάσεις που έχει στην περιοχή η.ε.θ. καθώς και η λειτουργία εκεί του ιπποδρόμου. Ο χώρος του λιμανιού, παρά τις κάποιες πολιτιστικές εκδηλώσεις που τελευταία φιλοξενεί, είναι επίσης σχετικά απρόσιτος. Τις πρωινές ώρες στεγάζει συγκεκριμένες επαγγελματικές χρήσεις, όπως οι φορτοεκφορτώσεις και οι εκτελωνισμοί. Τα καλοκαίρια κυρίως, γίνεται από το λιμάνι και διακίνηση του επιβατικού κοινού προς τα νησιά του Αιγαίου. Το τμήμα από το λιμάνι ως τον Λευκό Πύργο, η παλιά παραλία, αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της ιστορικής μνήμης της πόλης, σήμερα έχει μεταβληθεί σε αυχένα σύνδεσης της εισόδου της πόλης με τις ανατολικές συνοικίες συγκεντρώνει τεράστιο κυκλοφοριακό φόρτο και ατμοσφαιρική ρύπανση. Το τμήμα της παραλίας από τον Λευκό Πύργο ως τις αρχές του ήμου Καλαμαριάς, η νέα παραλία αποτελεί ένα αδιάφορο, σχεδόν νεκρό κρηπίδωμα το οποίο χωρίζει αντί να ενώνει το τμήμα της πόλης με το οποίο συνορεύει από τη θάλασσα. Το πάρκο της νέας παραλίας, λειτουργεί μεν σαν ένας χώρος αναψυχής για τους κατοίκους της περιοχής, πλην όμως, αποκομμένος από τη θάλασσα λειτουργεί απλά σαν ένα πάρκο, και ο δρόμος ταχείας κυκλοφορίας χωρίς σημεία σύνδεσης πλην μιας υπέργειας διάβασης, αποκόπτει την πόλη από τη θάλασσα. Στο τμήμα της παραλίας από το Ποσειδώνιο ως το Κυβερνείο, υπάρχει ασάφεια του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, διάφορες χρήσεις, μερικές μη μόνιμες, όχι απαραίτητα συγγενείς η συνδεδεμένες μεταξύ τους. Το έδαφος βαθμιαία ανυψώνεται και παραμένει αδιαμόρφωτο, αναξιοποίητο και απροσπέλαστο. Ο περιφραγμένος περιορισμένος χώρος του Κυβερνείου απαγορεύει κάθε επίσκεψη και αποκλείει τους κατοίκους από το τμήμα αυτό της πόλης. Η παραλία της περιοχής Καλαμαριάς, αποτελεί ένα τμήμα της παραλιακής ζώνης με άλλα προβλήματα. Για την περιοχή στο Καραμπουρνάκι, υπάρχουν μελέτες της ιεύθυνσης Οικισμού, χωρίς όμως να έχουν οριστικοποιηθεί οι ρυθμίσεις. Σ' αυτή την περιοχή υπάρχει και ο μοναδικός χώρος του στρατοπέδου Κόδρα. 16

Μετά την μαρίνα, και έως τις αθλητικές εγκαταστάσεις της Νέας Κρήνης, το έδαφος παρουσιάζει μεγάλη κλίση. Υπάρχουν κατα μήκος της παράλιας κάποια εναπομείναντα κέντρα ψυχαγωγίας. Ίσως αυτό είναι το πιο αυθεντικό κομμάτι της παραλίας και αυτό στο οποίο υπάρχει ακόμη η σχέση κάποιων χρήσεων με τη θάλασσα, θεωρούμε όμως ότι άμεσα κινδυνεύει από λανθασμένη αντίληψη της "ανάπτυξης". Ίσως κάποτε θα έπρεπε να γίνει κατανοητό, ότι η ιστορική μνήμη, δεν είναι μόνο τα "μνημεία" σαν κτίρια, αλλά και οι χρήσεις, και η γενικότερη αίσθηση μιας περιοχής. Θεωρούμε ότι η γενικότερη "αίσθηση", αυτής της περιοχής θα έπρεπε να διατηρηθεί όχι όμως και τα κέντρα διασκέδασης κατά μήκος της λεωφόρου της παραλίας της Αρετσούς διότι δεν έχουν καμιά σχέση με τη θάλασσα, καθώς και το κομμάτι κάτω από τη λεωφόρο, προς τη θάλασσα. Αμέσως μετά και πριν από το αεροδρόμιο, υπάρχει η ιδιοκτησία του Πανεπιστημίου. Μετά το αεροδρόμιο και ως τις κοινότητες Περαία, Μπαξέ, Αγία Τριάδα, υπάρχουν οι εγκαταστάσεις τον στρατού με τις κεραίες του ραδιοφώνου. Στο δήμο Θερμαϊκού που περιλαμβάνει τις περιοχές Περαία. Μπαξέ, Αγία Τριάδα, έχουμε πάρα πολύ μεγάλη οικιστική ανάπτυξη χωρίς να λαμβάνεται πολύ υπόψη η ύπαρξη του υδάτινου στοιχείου. Ασφαλώς κάποιες σκέψεις θα πρέπει να γίνουν για την αξιοποίηση του τμήματος αυτού και την σύνδεση του με το κέντρο της πόλης. 3.3. Ύφιστάμενες μελέτες που εκπονήθηκαν για την περιοχή μελέτης ιαφορετικές μελέτες έχουν εκπονηθεί για την παράλληλη προς την οδό Σοφούλη λωρίδα αλλά μόνο σε επίπεδο αναγνώρισης και αξιολόγησης της υφιστάμενης κατάστασης της περιοχής. Η ένταξη του στρατοπέδου Κόδρα στον ιστό της πόλης αντιμετωπίστηκε από τον ήμο με αρχιτεκτονικό διαγωνισμό το 1995 και ένα ήπιο πρόγραμμα χρήσεων που απαιτούν επανάχρηση υπαρκτών κτιρίων και όχι νέα οικοδόμηση. Η ύπαρξη θαλασσίων ομίλων, η επιτυχής απόδοση νέων χρήσεων στην παλιά τουριστική πλαζ και η παρουσία μαρίνας, ακολουθούμενη από ήπιες διαμορφώσεις, έχουν βελτιώσει ως ένα σημείο το θαλάσσιο μέτωπο ως την περιοχή της Νέας Κρήνης. Η μόνη ολοκληρωμένη προσπάθεια αξιοποίησης και ανάδειξης του θαλάσσιου μετώπου της Καλαμαριάς αποτέλεσε η προκήρυξη του διαγωνισμού από τον ΟΠΠΕΘ '97 για την ανάδειξη του θαλάσσιου μετώπου της Θεσσαλονίκης στα πλαίσια της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης «Θεσσαλονίκη '97». Στόχος του διαγωνισμού ήταν να προσελκύσει δραστηριότητες κατά μήκος της ακτής, να αξιοποιήσει του ελεύθερους χώρους, να αποκαταστήσει τις σχέσεις της πόλης και των κατοίκων με τη θάλασσα και να αναδείξει το θαλάσσιο μέτωπο σε ανανεωμένη εικόνα και ταυτότητα της πόλης. Η μελέτη περιελάβανε προτάσεις στρατηγικής σε επίπεδο αστικού σχεδιασμού και αρχιτεκτονικής τοπίου για την ανασυγκρότηση και ανάπτυξη του θαλάσσιου μετώπου προκειμένου να προωθήσουν ένα νέο ρόλο για την πόλη. Στο διαγωνισμό κλήθηκαν να συμμετάσχουν δέκα αρχιτεκτονικά γραφεία. Στις προτάσεις που απέσπασαν τα ισότιμα βραβεία επιχειρείται η διείσδυση του ενδιάμεσου χώρου στη θάλασσα. 17

Εικόνα 6. Το θαλάσσιο μέτωπο της Καλαμαριάς Σε πιο αναλυτικό επίπεδο η μελέτη των Toyo Ito & Associates πρότεινε τη δημιουργία ενός αστικού πάρκου, ενός συνολικού συστήματος από τεχνητά διαμορφωμένο φυσικό χώρο. Στην ουσία η έννοια του ορίου αποδυναμώνεται και διατηρείται σχετικά η αυτονομία του ενδιάμεσου χώρου. Αποδίδεται έμφαση στην αναζήτηση της ήπιας διάχυσης στην κατεύθυνση του φυσικού στοιχείου. Το νερό καταφέρνει να αφομοιώσει τόσο τον μακρινό ορίζοντα όσο και το κοντινό αστικό μέτωπο. Μια ισχυρή και συνολική ιδέα διατυπώνει παράλληλα μια χαλαρή εικόνα της αστικής ταυτότητας της πόλης. Η μελέτη των Engel & Zillich προτείνει ένα σύστημα ενιαίου αστικού χώρου με συνεχείς συνεκτικές εντάσεις και εναλλαγές. Πρόκειται για τη δημιουργία πύκνωσης στον ενδιάμεσο χώρο με ισχυρά στοιχεία διείσδυσης και στον υδάτινο αστικό χώρο. Μια ακόμη προσέγγιση με ισχυρή συνολική ιδέα προτείνει μια ισχυρά συμβολική νέα εικόνα της πόλης με τη δημιουργία ενός εμβληματικού και πολύμορφου αστικού μετώπου. Στη πρόταση των West 8 architects-a.h. Geuze, ο ενδιάμεσος χώρος, γίνεται το μέσο διαβίωσης των στοιχείων που το περιβάλλουν, το αστικό σώμα και τη θάλασσα. Η πρόταση αυτή σε προγραμματικό, λειτουργικό και μορφολογικό επίπεδο, διαβρώνει την «ενδοχώρα» και ταυτόχρονα διαβρώνεται από το υδάτινο στοιχείο. Το νέο πρόσωπο της πόλης προς τη θάλασσα ελέγχεται από με σημεία-σύμβολα αρχιτεκτονικά προσδιορισμένα, ενώ η συνολική της εικόνα συντίθεται από την εναλλαγή της κλίμακας με το μικρό και το μεγάλο, το οικείο και το συμβολικό. Η προσέγγιση του Manuel de Sola Morales χαρακτηρίζεται από την εναλλαγή στη κλίμακα, άρα και τη διαφοροποίηση του μέρους από το σύνολο. Η εισαγωγή σημειακών επεμβάσεων με αστικές εντάσεις δημιουργούν αντίστοιχα σε σημειακή ενδυνάμωση ή αποδυνάμωση της έννοιας του ορίου. Ένας διαφορετικός τρόπος ελέγχου του δημόσιου αστικού χώρου στη σχέση του με το φυσικό στοιχειό μέσω της κίνησης και της στάσης, της μετάβασης από το οικείο στο συμβολικό. Ο μεταβατικός χώρος είναι ταυτόχρονα ο τόπος και ταυτόχρονα ο τρόπος της συνεχούς και άμεσης συναλλαγής με το υπάρχον. 18

Στη μελέτη του Atelier Γιάννη Τσίμα & Συνεργάτες επιχειρείται μέσω της ανάγνωσης των χαρακτηριστικών στοιχειών της «ενδοχώρας» η απόδοση έμφασης στα ζητήματα διαπερατότητας του αστικού σώματος προς τον ενδιάμεσο χώρο και τη θάλασσα. Το όριο διατυπώνεται ως μια «μετακινήσιμη» γραμμή ενός μετώπου όπου αποκρυσταλλώνονται οι εντάσεις της πόλης. Η διαφάνεια και η όσμωση γίνονται οι κυρίαρχες έννοιες που προσδίδουν περιεχόμενο σε επιμέρους λειτουργικούς και μορφολογικούς χειρισμούς ανάδειξης διακεκριμένων περιοχών του θαλάσσιου μετώπου. Τέλος, στη πρόταση των Gregotti Associati International SRL, επιχειρήθηκε η ανατροπή του καταλυτικού ρόλου του ενδιάμεσου χώρου στη θάλασσα. Ο επαναπροσδιορισμός της αστικής ταυτότητας της πόλης γίνεται μέσω της επέμβασης στον αστικό «κενό» χώρο, έτσι ώστε μονοσήμαντα προσδιοριζόμενοι χειρισμοί να διαμορφώνουν τον χαρακτήρα του μετώπου. Εικόνες 7, 8, 9. Η μελέτη του Toyo Ito & Associates 19

Εικόνες 10, 11, 12, 13, 14. Η μελέτη των Engel & Zillich Είναι προφανές ότι η πολυμορφία στη προσέγγιση του προβλήματος από τον κάθε μελετητή δίνει την δυνατότητα της πολλαπλής ανάγνωσης των διαφοροποιημένων προτάσεων. Ορισμένες προτάσεις αναγνωρίζουν και αξιοποιούν την ιδιότητα του υγρού στοιχείου ως εν δυνάμει δημόσιου αστικού χώρου, συμπληρωματικού στο τεχνητό δημόσιο χώρο της πόλης. Στην περίπτωση αυτή, το σύνολο του φυσικού και αστικού τοπίου είναι το υλικό προσδιορισμού της ταυτότητας του δημόσιου αστικού χώρου. Άλλες προτάσεις αναγνωρίζουν κυρίως τη φυσική ιδιότητα του θαλάσσιου στοιχείου ως την κυρίαρχη. Εδώ οι χειρισμοί ακολουθούν την παραδοχή ότι το νερό συναλλάσσεται με την πόλη με τις φυσικές κυρίως ιδιότητες του, άρα εισβάλλει στον ενδιάμεσο χώρο και μεταλλάσει το μέτωπο σε τόπο σήμανσης της νέας τοπογραφίας της πόλης. Εικόνες 15, 16. Η μελέτη του Manuel de Sola Morales 20

Εικόνες 17, 18, 19. Η μελέτη των West 8 architects-a.h. Geuze Εικόνες 20, 21, 22, 23. Η μελέτη των Atelier Γιάννη Τσιώμη & Συνεργάτες 21

Όσον αφορά τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του 1995 για την ένταξη του στρατοπέδου Κόδρα στον ιστό της πόλης ακολουθήθηκε ένα ήπιο πρόγραμμα χρήσεων που απαιτούν επανάχρηση υπαρκτών κτιρίων, με άμεσο στόχο την διατήρηση της ταυτότητας της περιοχής. Το μελετητικό γραφείο των Λεφάκη-Ζωίδη, πρότεινε την δημιουργία ενός κεντρικού πυρήνα που φιλοξενεί τις κτιριακές υποδομές της περιοχής κατά μήκος του στρατοπέδου, και δηλώνεται κυρίως με την χρήση σκληρών υλικών, καθώς και χώρων ποικίλων δραστηριοτήτων αναψυχής. Στην υπόλοιπη περιοχή προτιμούνται τα μαλακά υλικά, οι ελεύθερες φυτεύσεις και τα καμπύλα σχήματα, ενώ υπάρχουν χαράξεις που ακολουθούν αυστηρά γεωμετρικά σχήματα οργανώνοντας το χώρο και τις κινήσεις των χρηστών. Σημαντική είναι και η χρήση του νερού στη στάσιμη μορφή του που χρησιμοποιείται τόσο με την χρήση οργανικών σχημάτων όσο και γεωμετρικών στους χώρους πλησίον των κτιρίων. Το μελετητικό γραφείο Archit.ect.opia, Μ.Ανανιάδου-Τζιμοπούλου, λαμβάνοντας υπόψη τα κοινωνικο-οικονομικά και αντιληπτικά χαρακτηριστικά της περιοχής προτείνει την δημιουργία ενός ανοικτού δικτύου ελεύθερων χώρων: μικρές πλατείες, δρόμοι, χώροι στάθμευσης, πεζόδρομοι, ποδηλατόδρομοι, χώροι παιχνιδιού, κεντρική πλατεία, που έχει ιδιαίτερες λειτουργίες και πρόσβαση στη θάλασσα. Το δίκτυο των χώρων αυτών αρθρώνεται γύρω από έναν κάθετο άξονα στη θάλασσα και στην οδό Θεμ. Σοφούλη, που οδηγεί προς τη θάλασσα. Ο σχεδιασμός αποτελεί μια σύνθεση οργανικών και γραμμικών σχημάτων δίνοντας μια φυσική αλλά και οργανωμένη αντίληψη του χώρου. Σημαντική είναι και η παρουσία περιοχών που είναι σχεδιασμένες με νερό καθώς και η κατασκευή λιμνών, που συνθέτουν χώρους κατάλληλους για αναψυχή. Εικόνα 24. Η πρόταση των Λεφάκη-Ζωίδη 22

Εικόνα 25, 26. Η πρόταση του μελετητικού γραφείου Architectopia, Μ.Ανανιάδου-Τζιμοπούλου 23

α) Ανάλυση της ευρύτερης περιοχής του παραλιακού μετώπου Θεσ/νίκης 4. Ανάλυση ευρύτερης περιοχής 4.1. Οικολογικά και κοινωνικοοικονομικά δεδομένα 4.1.1. Οριοθέτηση της περιοχής-γενικά στοιχεία Η περιοχή της Καλαμαριάς μέχρι το 1943 ήταν ενσωματωμένη στο ήμο Θεσσαλονίκης με τον οποίο αποτελούσε ενιαίο σύνολο. Την 1 η Ιανουαρίου 1943 άρχισε να λειτουργεί σαν ξεχωριστή διοικητική ενότητα. Η συνολική έκταση του ήμου Καλαμαριάς καλύπτει 7.200 στρέμματα και βρέχεται περιμετρικά, κατά τα 2/3 από θάλασσα. Ο πληθυσμός ξεκινώντας με 14.000 κατοίκους κατά την απογραφή του 1947 παρουσίασε σημαντική αύξηση με αποτέλεσμα στην απογραφή του 1991 η Καλαμαριά να έχει 80.698 κατοίκους. Είναι ο 2 ος σε πληθυσμό δήμος του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης αλλά και της Βόρειας Ελλάδας και ο 9 ος σε όλη την Ελλάδα. Ο δήμος χωρίζεται σε 10 γεωγραφικές ενότητες (συνοικίες) στις οποίες δόθηκαν ονομασίες των Αλησμόνητων Πατρίδων των προσφύγων πρώτων κατοίκων της Καλαμαριάς: -Νέα Τραπεζούντα -Καραμπουρνάκι -Κουρί - Κατιρλί -Αρετσού -Νέα Κρήνη -Άγιος Ιωάννης -Βυζάντιο -Άγιος Παντελεήμονας -Ναύαρχος Βότσης -Φοίνικα Εικόνα 27. Χωροθέτηση της ευρύτερης περιοχής μελέτης 24

Η παραλιακή ζώνη του δήμου Καλαμαριάς οριοθετείται δυτικά από το χώρο του Ποσειδωνίου αθλητικού κέντρου και ανατολικά από τη περιφερειακή τάφρο στο αθλητικό κέντρο Μίκρας. Το μήκος αυτού του τμήματος του θαλάσσιου μετώπου είναι περίπου 6,5Km και παρουσιάζει έντονα ανάγλυφη μορφή. Η περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Καλαμαριά έχει μια πανάρχαια ιστορία. Η ζωή στην περιοχή αυτή άνθισε πριν ιδρυθεί η Θεσσαλονίκη από τον Κάσσανδρο. Το τοπωνύμιο "Καλαμαριά" πρωτοεμφανίζεται το έτος 1083, και αναφέρεται στη Νοτιοανατολική περιοχή της Θεσσαλονίκης. Η ονομασία "Καλαμαριά" πιθανότητα προήλθε από παράφραση του όρου "Καλή μεριά" -ωραία μέρη, ωραίοι τόποι. Η άποψη αυτή ενισχύεται από το ότι σε πολλές αναφορές η Καλαμαριά περιγράφεται ως ο τόπος με την πλούσια βλάστηση, τους εύφορους αγρούς, την αφθονία καρπών, αμπελώνων και λουλουδιών. Μια άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι το όνομα είναι παράγωγο των λέξεων "Σκάλα - μεριά". "Σκάλα" ήταν ο Βυζαντινός ναύσταθμος, που υπήρχε στην περιοχή του Μικρού Εμβόλου και προστάτευε την είσοδο του Θερμαϊκού κόλπου από τις επιδρομές των Αράβων πειρατών, μέχρι τον 10ο αιώνα. Η περιοχή της σημερινής Καλαμαριάς παρέμεινε σχεδόν ακατοίκητη μέχρι το 1920. Ορισμένες επαύλεις είχαν κτιστεί στην αρχή της οδού Αλλατίνη (σημερινή Θεμ. Σοφούλη) σαν τελευταία επέκταση της συνοικίας των εξοχών, κατά μήκος της οδού Βασιλίσσης Όλγας. Το στρατόπεδο Κόδρα στο Καραμπουρνάκι ήδη λειτουργούσε. Κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τα συμμαχικά στρατεύματα, κυρίως αγγλικά και γαλλικά, είχαν εγκατασταθεί στο σημερινό κέντρο της Καλαμαριάς, σε διάφορα ξύλινα παραπήγματα που έκτισαν οι στρατιώτες. Όταν έφυγαν τα στρατεύματα, έμειναν τα παραπήγματα που θα γινόταν οι γνωστοί θάλαμοι της Καλαμαριάς. Η υπόλοιπη έκταση ήταν χωράφια, κυρίως των κατοίκων της Πυλαίας που τότε ονομαζόταν Καπουτζήδα. Το 1920 άρχισαν να φτάνουν στη Καλαμαριά οι πρώτοι πρόσφυγες από τον Καύκασο και τη Νότια Ρωσία, ειδικά από την περιοχή Καρς. Η αμέσως παραθαλάσσια έκταση ανάμεσα στο Παλατάκι του Κυβερνείου και τη σκάλα της Αρετσούς χρησιμοποιήθηκε ως χώρος αποβίβασης, απολύμανσης και αρχικής συγκέντρωσης των προσφύγων Έτσι, στη παραλία της Καλαμαριάς, οι πρόσφυγες περνούσαν από το γνωστό «απολυμαντήριο» και στεγαζόταν στους θαλάμους που είχαν αφήσει τα συμμαχικά στρατεύματα και σε σκηνές. Ένα ποσοστό αυτών εγκαταστάθηκε στη συνέχεια σε χωριά στο εσωτερικό της Μακεδονίας αλλά πολλοί επίσης έμειναν στη Καλαμαριά. Μάλιστα μετά την μικρασιατική καταστροφή του 1922 το θαλάσσιο μέτωπο της Καλαμαριάς αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια υποδοχής των προσφύγων που έφταναν στη Θεσσαλονίκη. Οι συνοικισμοί που δημιουργήθηκαν μετά το 1920 ήταν η Αρετσού, το Κουρί, το Κατιρλί, η ερκών και το Καραμπουρνάκι. Η πρώτη εγκατάσταση προσφύγων στον συνοικισμό της Αρετσούς έγινε μεταξύ 1924-1925 και ονομαζόταν αλλιώς και ως «Νέο Ρύσιο Αλιέων». Η περιοχή συνόρευε με την περιοχή των επαύλεων της περιοχής των Εξοχών. Το στοιχείο που προσέφερε πόρους ζωής στους κατοίκους της περιοχής ήταν η θάλασσα είτε με την αλιεία είτε με τον τουρισμό. ίπλα στον συνοικισμό της Αρετσούς εντοπίζεται αυτός του Κουρί και έπειτα του Κατιρλί. Οι κάτοικοι και των δύο περιοχών ασχολούνταν με την ναυτιλία και την αλιεία. Ο συνοικισμός της Νέας Κρήνης δημιουργήθηκε το 1928-1930, και δεν χωροθετήθηκε στη παραλία γιατί η ενδιάμεση περιοχή ή δόθηκε στις επαύλεις ή καλυπτόταν από το κτήμα του Γεωργιάδη και του Τζαμτζή. Η οικονομία της περιοχής στηριζόταν κυρίως στην αλιεία ενώ δεν άργησε να γίνει ελκυστικός τόπος για τους παραθεριστές. Ο συνοικισμός των ερκών αποτελούσε μια αστική νησίδα δίπλα στου παραθαλάσσιους οικισμούς, με πιο συμπαγή πληθυσμιακή σύνθεση. Το Καραμπουρνάκι πριν την άφιξη των προσφύγων φιλοξενούσε το χώρο του λοιμοκαθαρτηρίου (Καρα-μπουρνού), ενώ μετά το 1920 αποτέλεσε καταυλισμό των νεοαφιχθέντων προσφύγων. Το Καραμπουρνάκι ουσιαστικά είναι περιοχή και όχι συγκεκριμένος συνοικισμός. Πολλά ονόματα έχουν χρησιμοποιηθεί για τμήματα αυτής της περιοχής: Αλλατίνη, Άγιος Νικόλαος, Χαμντί-μπέη, Νέα Τούζλα και Παράδεισος. Το Καραμπουρνάκι δεν ανέπτυξε ποτέ δική του ταυτότητα αφού λειτουργούσε απλώς ως επέκταση της Ανατολικής Θεσσαλονίκης και της Καλαμαριάς. 25

Η υποδομή των συνοικισμών της Καλαμαριάς ήταν ανύπαρκτη με αποτέλεσμα οι δυνατότητες επικοινωνίας με τη Θεσσαλονίκη να είναι περιορισμένες. Οι πρώτες σοβαρές προσπάθειες για την εξασφάλιση των βασικών υποδομών ξεκίνησαν μετά τη δεκαετία του 1950. Ο συνοικισμός της Καλαμαριάς αναπτύχθηκε γύρω από την αρχική εγκατάσταση στις πρώην στρατιωτικές εγκαταστάσεις, με προσθετικό τρόπο, με διαδοχικές ανεγέρσεις τμημάτων του. Παρόλο που η δημιουργία των τμημάτων της Καλαμαριάς έγινε σε ελεύθερο έδαφος και οι αρχές είχαν τον πλήρη έλεγχο της πολεοδόμησης, η απουσία συνολικού σχεδιασμού και η αποσπασματική αντιμετώπιση είχαν ως αποτέλεσμα το χαρακτηριστικό μωσαϊκό των μικρών οικιστικών ενοτήτων. Όμως, από την άλλη μεριά η διαδικασία αυτή δημιούργησε μια ποικιλία στο στερημένο από αρχιτεκτονικές ποιότητες τοπίο. Αρχικά η κατασκευή του συνοικισμού δεν προέβλεπε παρά έναν στοιχειώδη οικιστικό εξοπλισμό. Κοινωφελή και κοινόχρηστα κτίρια ανεγέρθηκαν στη συνέχεια, σε οικόπεδα των οικοδομικών τετραγώνων, που δίνονταν για τη θέση αυτή. Η έλλειψη δημοσίων κτιρίων και χώρων, σε συνδυασμό με την απουσία ονομάτων στις οδούς, επέτεινε την αίσθηση ενός ανώνυμου τόπου. Εντούτοις στα μέσα της δεκαετίας του 1930, η Καλαμαριά συγκροτούσε πλέον μια διαμορφωμένη και οργανωμένη κοινότητα με δική της ταυτότητα, παρόλο που διοικητικά εντασσόταν στο ήμο Θεσσαλονίκης. Το 1922 πριν την άφιξη των προσφύγων η Καλαμαριά απέκτησε το πρώτο πολεοδομικό της σχέδιο το οποίο και όριζε την περιοχή ως μετα-αστική επέκταση της κατοικίας μεσαίων και υψηλών κοινωνικών στρωμάτων, με μεγάλα οικόπεδα και εκτάσεις πρασίνου. Για τα υψηλά επίσης στρώματα το Καραμπουρνάκι θα αποτελούσε κέντρο αναψυχής με παραθαλάσσια ψυχαγωγία, μεγάλα ξενοδοχεία και καζίνο. Όμως η εγκατάσταση των προσφύγων ανέτρεψε άρδην τις προβλέψεις. Το εγκεκριμένο σχέδιο επεκτάσεων του 1929 δεν θύμιζε καθόλου την αρχική πρόταση του 1921, η οποία τροποποιήθηκε ριζικά, προκειμένου να προσαρμοστεί στη νέα οικιστική κατάσταση. Ελάχιστες οικιστικές αλλαγές έλαβαν μέρος κατά τη δεκαετία του 1940. Από τις σημαντικότερες ήταν η σύσταση του δήμου Καλαμαριάς το 1942, στον οποίο εντάχθηκαν όλες οι συνοικίες από το Ντεπό έως και τη Μίκρα, συγκροτώντας έναν από τους μεγαλύτερους δήμους του πολεοδομικού συγκροτήματος με έκταση 6 Km 2. Εικόνα 28. Αεροφωτογραφία της Καλαμαριάς το 1916, που καλύπτει την περιοχή από το Καραμπουρνάκι, το κέντρο της Καλαμαριάς και την Αρετσού. Τα κτίρια που διακρίνονται είναι οι εγκαταστάσεις των συμμαχικών στρατευμάτων. Ο δρόμος δεξιά είναι η σημερινή οδός Σοφούλη και η μεγάλη τετράγωνη έκταση το στρατιωτικό αεροδρόμιο. 26

Εικόνες 29, 30. Αεροφωτογραφίες της Καλαμαριάς το 1916 Τη δεκαετία του 1950 η περιοχή άρχισε να αναπτύσσεται με την προοπτική της τουριστικής αξιοποίησης. Το πρώτο και σημαντικότερο βήμα προς την κατεύθυνση της τουριστικής αναμόρφωσης και αξιοποίησης της περιοχής ήταν οι ενέργειες που ξεκίνησαν το 1951 όπου αποφασίστηκε η ανακήρυξη του ήμου Καλαμαριάς ως τουριστικό τόπο. Έκτοτε, συντελέστηκαν πολλές αλλαγές στη περιοχή, που μετέβαλαν την αρχικής της φυσιογνωμία, την απέκοψαν από την ιστορικής της ταυτότητα και της έδωσαν τη σύγχρονη, αλλά και ενίοτε απρόσωπη, πολεοδομικά μορφή της. Κατά αρχήν, οι παραπάνω αλλαγές είχαν σημείο αναφοράς την προοπτική επέκτασης της παλιάς παραλίας της Θεσσαλονίκης, ώστε να φτάσει μέχρι το Καραμπουρνάκι, δημιουργώντας μία από τις μεγαλύτερες παραλιακές ζώνες, με μεγάλες προοπτικές ανάπτυξης και τουριστικής αξιοποίησης. Ταυτόχρονα, η επιδιωκόμενη αξιοποίηση θα αποτελούσε καθοριστικό μέσο για την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των κατοίκων. Όμως, η τουριστική, αλλά και η γενικότερη ανάπτυξη της περιοχής βρέθηκαν ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 υπό την απειλή της μόλυνσης των υδάτων. Το 1948, με απόφαση της υγειονομικής επιτροπής Θεσσαλονίκης, απαγορεύτηκαν αυστηρά τα μπάνια στο κομμάτι της θάλασσας που ξεκινούσε από τα Σφαγεία και κατέληγε στο Καραμπουρνάκι, εξαιτίας της μόλυνσης των υδάτων από την εκβολή υπονόμων σε αυτά, απόφαση που ίσχυσε και για τα επόμενα χρόνια. Παράλληλα, την εποχή αυτή ξεκίνησαν οι πρώτες προσπάθειες για την επισκευή των εγκαταστάσεων που είχαν υποστεί ζημιές την περίοδο της Κατοχής και είχαν παραμείνει σε κακή κατάσταση στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, αλλά και για την κατασκευή νέων υποδομών. Στο πλαίσιο αυτό κινούνταν τα διαβήματα των κατοίκων της Νέας Κρήνης για την επισκευή της αποβάθρας που εξυπηρετούσε τα καΐκια, αλλά και τα έργα για την κατασκευή της αποβάθρας στο Καραμπουρνάκι. Η τελευταία περιοχή ήταν υποψήφια για την κατασκευή της νέας ιχθυόσκαλας Θεσσαλονίκης, όπως και αυτή στην Αλλατίνη. Επίσης, δεν υλοποιήθηκε μία άλλη πρόταση που έθετε ως υποψήφιο το Καραμπουρνάκι, λίγα χρόνια αργότερα, για την τοποθέτηση εκεί του υπό κατασκευή αγάλματος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εντούτοις, οι προτάσεις αυτές έδειχναν ότι οι παραλιακοί αυτοί συνοικισμοί είχαν αρχίσει να θεωρούνται κομμάτι της πόλης της Θεσσαλονίκης, με την επίδειξη του ανάλογου ενδιαφέροντος για την ανάπτυξη τους. Το 1953, εγκρίθηκε η διάνοιξη της παραλιακής λεωφόρου Αλλατίνη (σημερινή οδός Θεμιστοκλή Σοφούλη) - Καραμπουρνάκι -Αρέτσου (σημερινή οδός Νικολάου Πλαστήρα), έργο που συνεχίστηκε τα επόμενα δύο χρόνια με την τμηματική κατασκευή του κρηπιδώματος, των υπονόμων και την επιχωμάτωση του χώρου από την οδό Παρασκευοπούλου έως τη Ναυτική Βάση. 27